De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

[p. 112]

October 1566.

[1 Oktober 1566]

⁺ Item op den eersten dach deser maent, so ginck tot Antwerpen eerst het stathuys open om elck recht en crom te doen: van den 20 Augusti tot nou toe en hadde men van geen saecken geroert; ende doen quaemen de knechten opder merckt wacht houden, en 's nachts bewaerden sy oock de kercken, die nieuwe nou getimmert, opdat eenige quade papisten die versche muren by nachte niet en souden omworpen, en daer dan beroerte uyt comen mochte⁽²⁶⁵⁾.

+ De statknechten waeckten oock de nieuwe kercken.

(265) A.C., p. 98.

[3 Oktober 1566]

⁺ Item op den derden dach October 's morgens, so vertrock den prinsche van Oraengien uyt Antwerpen na een huys gelegen ontrent Rypermonde, geheeten Willebroeck; men wist niet waer hy henen was: voer 's nachts quampt hy weder, en men wist niet wat daer te doen was geweest; dan sommighe hadden gesien oft gehoort, dat daer meer heeren vergaert hadden geweest en dat den prinsche geturbeert van daer gesceyden was. Dit bleef voorts seer stille, maer lange hierna quamp't eerst in 't licht, en hoewel die gemeynte 't gene dat hier gescietde, niet so haest en wiste, so duncket my goedt 't selve nochtans hier te verhalen.

So is 't te weten dat den prinsche van Oraengien ende meer andere heeren van der oerden, die tsamen in 't verbont waeren, als den grave van Egmont, den grave van Huerne, den grave van Culenborch en graef van Sheerenberch⁽²⁶⁶⁾, meyne ick, een van was, den grave van Hoochstraten en de andere my onbekend, ick geloove, dat Brederode een oock was; daer was er 7 als, en hadden malcanderen hier ontboden om raet te houden sekretelyck, en omdat se wisten, dat den grave van Egmont haer afgevallen was en hadde laten omcoopen van de goevernante, de hertoghinne van Parma, en hem beloeft hadden de heerlyckheyt van Gaesbeeck in Vlaenderen geleghen, ende beloefden oock allen syn kinderen in 't geestelyck en weerlyck voorts seer groot te maecken: en (doer) dese⁺ woerden was hy verleydt, en so was haer verbont gescuert, ende hadde den eedt gedaen de roomsche religie te voorderen. Ende den prinsche van Oraengien, daer eer wesende dan den grave van Egmont, so ginck hy sitten in de kuecken op den vleeschblock, vanwaer hy niet en wilde, voerdat Egmont hem gesproken hadde.

En incomende vraechde hy na synen cosyn en seyden: ‘Hy sidt op den vleeschblock!’ En als sy nou byeen waeren, ende mocht vraghen waerom ditte, so antwoerde hy: Daer soeckt gy my op te brenghen, maer 't mocht u wel eerst overcomen, want gy sult de brugge legghen, daer de Spaengiaerden sullen overcomen. Ende na vuel redenen, en dat den⁺ prinsche mocht segghen; ‘Gy sult u selven in den peryckel brenghen’, en hy hem betroude op de scoon beloefte van de goevernante, die hy wou segghen, dat haer alle wel verantwoerden soude aen den conick en wel gratie vinden; maer den prinsche seyde: ‘Siedt daer de gratie’, en trock

+ Van de vergaderinge tot Willebroeck.

(266) Bedoeld is graaf Willem van den Berg, zwager van Oranje, die evenwel hier niet aanwezig was.

+ Hoe Egmont van het verbont afgevallen was.

+ Hoe den prinsche van Oraengien aldaer na manire van spreken profiteerde.

[p. 113]

⁺ uyt synen boesem seker bescheet, dat hem de secretaris van des conicx raet in Spaengien sekretelyck overghescreven hadde, hoedat die 7 heeren des verbonts met allen haeren aenhanck, die van meyninghe syn geweest de inquisitie te wederstaen en de Spangiaerden daer uyt te houden, alle verwesen syn de doot te sterven.

En dit en heeft Egmont niet langer geswegen, dan totdat hy by de⁺ regente quam, dit terstont na Spaengien screef en den secretaris werdt gedoyt om die waerscouwinge. Ende Egmont seyde den prinsche: Ick en hebbe den eedt so vast niet gedaen, ick en mach dien wel afgaen. Maer hy liedt hem al met woerden paeyen, maer des prinschen meyninghe was: Doet U beliefte, ick sal 't gene, dat de conick my belast heeft, als te wesen goevernuer van Hollant en Zeelant en 't borggraefschap van Antwerpen bewaeren in vrede, so langhe als ick kan, maer haer compste uyt Spaengien en sal ick niet verwachten⁽²⁶⁷⁾.

Ende den graef van Egmont was goevernuer van Vlaenderen, ende van de vergaderinghe der staten en werdt nou niet meer geroert. 't Was nou genoech dat 't verbont gescuert was, nou en dorsten de andere niet meer spreken, vreesende oft men haer aentasten soude. Ende het gemeyn volck en conde noch niet haest gemercken, dat Egmont afgeweken was,⁺ want hy doergaens die van der nieuwer religie gevoordert hadde, noch op desen dach voer die vergaderinghe tot Willebroeck, maer mogelyck om haer alle te leeren kennen; want die van Brugghe waeren tot Gendt, by hem om te moghen eenen predicant te hebben, welcke hy terstont vraechde, hoe vuel sy waeren, die sulcx begeerden, en seyden: ‘1600’, en seyde:⁺ ‘Wel spreeck U overheyt der stat aen’, die haer wilden wysen buyten stat, maer sy hadden liever binnen geweest en beloefde haer goey antwoerde te geven, als hy van daer sou comen; maer ginck eerst na Brusele by de goevernante, die hem seer flateerde ende om den hals hinck⁽²⁶⁸⁾.

Item deestyt was er eenen grooten roep in 't Nederlant, dat de⁺ conick uyt Spaengien op de compste was; d'een seyde: ‘Hy is te Piedmont’, ja in sommighe steden werdt geseet: ‘Hy is te Brusel, hy is tot Antwerpen’ en al was 't uytgeven. Ten lesten seij men: ‘Den Spaenschen raet en wil hem niet quyt syn’; maer 't en was niet al sonder oorsaecken.⁺ Daer werdt afghesproken om herwaerts te comen met Spaengiaerden oft eenen grooten heer te seynden, om de landen te regieren en onder de inquisitie te brenghen, wetende dat het nou niet gescien en kan, dan met groot gewelt en geen vrouwenwerck en is. Maer het is misselyck, hoe 't Godt, den heer, voegen sal. Haer gewelt en is noch niet gereet, maer 't quaetste is, dat 't verbont gescuert is, en nou is 't te duchten, dat elck sal soecken af te wycken⁽²⁶⁹⁾.

+ Hoe den prinsche tot Willebroeck Egmont thoonde, hoe sy alle van den inquisitieraet verwesen waeren.

+ Hoe, die uyt Spaengien dese waerscouwinghe gedaen hadde, hierna gedoyt werdt.

(267) Deze vergadering had wel den 3 Oktober, doch niet te Willebroek, maar te Dendermonde plaats: aanwezig waren slechts Oranje, Egmont, Hoorn, Lodewijk van Nassau en Hoogstraeten.
Zie over deze zeer belangrijke zitting en de gevolgen:
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 791.
W. Nuyens, op. cit., t. I, 2, p. 181.

+ De gemeynte en wist noch niet haest den sin van Egmont, haeren gouvernuer.

+ Die van Brugghe versocht.

(268) De feiten betreffende Brugge.
H.S. Janssens, De Kerkhervorming te Brugge, dl. I, p. 57, II, 141. Rotterdam, 1856.
De houding van Egmont was niet al te klaar. Morillon beweert dat bij zijn eerste bezoek 400, en bij zijn tweede bezoek, einde September 1566 reeds 8.000 calvinisten waren. Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 26.

+ Hoe een fame doer 't gansch landtliepe, dat de conick comen was, niet al sonder oorsacke.

+ Vuel goedts werdt er op vercocht en weddinghen op gedaen op syn compste.

(269) F. Rachfahl, op. cit., p. 801.
Algemeen achtte men de komst van den koning als hoogst noodzakelijk, zooals de sekretaris Armenteros het aan Ant. Perez schrijft, ‘pour opprimer les mauvais et soulager les bons’ (in dato 16 November 1566).
Gachard, Corresp. Philippe II, t. I, p. 480.

[9 Oktober 1566]

⁺ Item op den vierden dach october, so is 't gesciet in Hollant in de stat van Delft, dat er vrouwen een deel syn gecomen in der Graumonicken clooster en songen psalmen in haer kercke: en de monicken joeghen

+ Die Graumonicken worden tot Delft van de vrouwen uytgejaecht en alle papen en monicken binnen Alckmar worden oock uyt gejaecht.

[p. 114]

die vrouwen uyt. Doen syn die vrouwen met de mans wedergecomen, en hebben de monicken ter stat uytgejaecht voer de tweede reyse: en soo er nou niet vuel beelden te breken en waeren, so braken sy nou der monicken huysen. Ende al hetselfte gebuerde in 't eynde der lesten maent, alle de papen en monicken, die binnen Alckmar waeren⁽²⁷⁰⁾.

⁺ Item deestyt werden tot Utrecht de monicken en oock nonnen som, oock uytter stat gejaecht, maer de canonicken en papen lieten sy blyven: oyt syn de monicken en besondere de grauwe meest gehaet geweest, maer de canonicken die er tot Utrecht vuel waeren, moesten mede met de borgeren waecken⁽²⁷¹⁾. Het was my te vuele, dat in Hollant al ghesciede om al te scryven, 't waer my scier aen Antwerpen al genoech.

(270) Voor den beeldenstorm aldaar. G. Brandt, op. cit., dl. I, p. 372.
In ‘Beschrijving der Stadt Delft’, 1729. Delft, p. 439: hier blijkt dat inderdaad het klooster der Minderbroeders in bezit bleef der calvinisten, die er hunne preeken hielden. Over het verdrijven der geestelijken geen verdere vermelding.

+ Tot Utrecht werden oock die monicken uytgejaecht.

(271) De gebeurtenissen te Utrecht:
G. Brandt, op. cit., t. I, p. 377.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 28.
Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, t. II, p. 264.

[6 Oktober 1566]

⁺ Item den 6 dach Octobris so predickten de predicanten der mertinisten, als hoe dat den prinsche van Oraengien geboden hadde, dat alle borgeren van Antwerpen, die de confessie van Ausborch begeerden voer te staen, dat sy souden haer naemen opscryven, en noempden sommighe huysen, daer men sulcx doen soude; want den prinsche hadde een contrackt met die van der stat gemaeckt, die bysondere met cracht en macht voer te staen, en so begeerde hy wel te weten, wie daertoe helpen soude oft wie hy voerstaen soude. En sy deden 't oock te gewilligher, mits hebbende bevel: en de calvinisten deden 't oock al het landt doere. Sy en waeren niet geeren mertinisten oft calvinisten genoemt, elck wilde goede kristenen syn en dien naem vuren. Maer sy scandaliseerden malcanderen seer: sy noempden de mertinisten ‘vleescheters’, omdat se het avontmael gebruyckten na Godts woerdt; en sy hieten de calvinisten ‘beeltstormers’, ‘swermers’ en ‘vernufte’, omdat se niet voorder en wilden gelooven, dan sy en conden begrypen⁽²⁷²⁾.

't Is wel waer, dat in vuel steden vuel geestelycke personen waeren, die wel gewilt hadden, dat de confessie van Ausborch waer vast overal geweest, die nergens niet vuel geleert en werdt, opdat se van 't gewelt der calvinisten ontslagen hadden geweest; maer de principaele paepen en bloetgirighe geesten pracktiseerden noch al om d'eene met den anderen te verdryven; maer nochtans hadde de keyser Carolus, ons conicx vader, gesworen en beloeft die confessie van Ausborch in dese Nederlanden te doen onderhouden⁽²⁷³⁾.

+ Den mertinisten werdt oock bevolen haer namen te teekenen.

(272) De strijd rond het avondmaal was juist een der hinderpalen welke de samenwerking tusschen calvinisten en lutheranen op politiek terrein onmogelijk maakte.
Zie: Pont, op. cit., p. 85.

(273) Doelend op het feit dat de Nederlandsche provincien deel uitmaakten van het Duitsche Rijk als de Burgondische kreits, en daarom ook mochten begrepen worden in de onderhandelingen van Augsburg en de vrede welke hierop volgde.

[10 Oktober 1566]

⁺ Item op den 10 dach Octobris was wederom tot 's Hertoghenbosche een groote beroerte, want de gemeynte wirp doen de beelden in de groote kercke uyt, die in Augusto bescermpt was, en joegen alle de papen en⁺ monicken, die sy vinden conden, ter stat uyt. Ende den scoutet, Bracht genoempt, wilde met 200 knechten een kercke bescermen, maer doen liepen vuele oock ter stat waerts in en quamen oock met wapenen also, dat den scoutet doer een groot huys moest uytter stat vlieden. De rechte oorsaeck van desen en conden ick niet vernemen; vuele seyden, dat de wet den raet der stat en overste der gemeynte geeijscht hadde beken-

+ Ten Bosche werden do papen ter stat uytgejaecht met den scoutet.

+ Daer werden oock sommighe cloosters geraseert.

[p. 115]

tenisse haers geloofs, welck sy niet doen en wilden; som mige wilden oock seggen dat Heynderick van Brederode oorsaeck ghegeven hadde, omdat de papen haer vermeten hadden haer handen in syn bloet te wassen: en haer nou ontboden hadde, daer synde, dat se voer sonnescyn souden uyttrecken, oft hy sou haer doen, als sy hem hadden willen doen: ende en namens geen acht⁽²⁷⁴⁾.

⁺ Ontrent Brusel, Diest, lagen al sommige ruyteren en knechten die 't hof aenghinghen, en men gaf uyt, dat men vreesde de franssoysen, dewyl het landt verweerdt was. Maer ick duchtede, dat het om ander saken was. Sulcx en was in Brabant, tot noch toe niet gesciet: en tot Brusel oft Loven en waeren de kercken noch niet gesceynt, dat se met waecken tegen hielden, want daer was er noch al binnen, die 't geern gesien hadden, en men en wist niet, hoe 't al vergaen sou⁽²⁷⁵⁾.

(274) P. Cuypers van Velthoven, op. cit., t. I, p. 71: verslag van den schout over de beroerte, p. 79, brief van de schepenen aan de regentes: de aanleiding was het zenden van regeeringscommissarissen voor het volledig herstel der R.K. religie.

+ Ruyters en knechten die vergaderde de regente.

(275) Te Leuven hadden slechts een paar optootjes plaats: het bleef een veilig oord voor de geestelijkheid.
Poullet et Piot, op. cit., I, p. 433.

[11 Oktober 1566]

⁺ Item op den elften dach Octobris, so dede den prinsche van Oraengien tot Antwerpen den breeden gemeynen raet vergaderen, en oock alle de cappiteynen van synen knechten, die binnen Antwerpen aengenomen waeren, ende dede een begeerte op de borgeren, dat men niet toestaen en soude eenighen oproer om papen en monicken uyt te jaeghen, gelyck alreede in Hollant op vuel plaetschen gesciet was, en oock 't Hertoghenbosche: ende die cappiteynen moesten hem sweren, dat se noch d'eene noch d'ander niet voerstaen en souden, dan wie eenich gewelt wou bedryven, dat beletten en keeren souden: en den knechten was oock haer eerste maent soudye betaelt, en haer voergehouden, die 't niet aen en stont langer te dienen, sou men orlof geven en een ander in plaetse stellen. De predicanten der calvinisten en mertinisten waeren oock voer den prinsche ontboden, en dese beloefden oock 't volck tot vrede en geenen twist te verwecken. Ende den prinsche van Oraengien vertrock den 12⁺ dach October na Breda, om voorts na Hollant te trecken ende het volck in vrede te stellen, mits dat het nou tot Antwerpen al in goeden oerden was: en liet den grave van Hoochstraten in syn plaetse⁽²⁷⁶⁾.

+ Den prinsche van Oraengien vertreckt uyt Antwerpen na Breda, om voorts in Hollant te trecken en 't volck in vrede te stellen.

+ Den graef van Hoochstraten blyft in 't prinschens plaetse.

(276) Over het vertrek van Oranje en de getroffen schikkingen: A.A., X, p. 165.

[15 Oktober 1566]

⁺ Item den 15 dach quam tot Antwerpen een heel scip papen en monicken uyt Hollant aen van de stat van Delft; maer de crychlieden sonden 't scip wederom, omdat het geen comotie maecken en soude; daer was er oock vuele van Bosche te voet ingecomen, want tot Antwerpen was⁺ elck vry⁽²⁷⁷⁾. Maer daer was oock al spraecke onder de calvinisten, om de papen uyt te jaeghen als elders, nou den prinsche van Oraengien uyt was, ende sy hadden 't geern gedaen, maer de predicanten en haer overste waeren beletsel. En daer waren vuel papen en monicken, die al packten en sackten, ende daer quam een stercke murmuratie onder het volck, dat er by nachte heel kerren vol clooten op den toren van de groote kercke gedaen waeren; oft die oproerders versierden 't om het volck oproerich te maken.

+ Een scip met papen quam tot Antwerpen aan.

+ Murmuratie in Antwerpen om de papen oock uyt te jaeghen.

(277) Niet vermeld: vermoedelijk in verband met het begin van oproer in 's Hertogenbosch, en de tweede beeldstorming te Delft hier hooger door van Haecht verhaald.

[17 Oktober 1566]

Ende bovendien, dat die quaey suspitie onder het volck was, so dede

[p. 116]

den grave van Hoochstraten in de groote kercke een misse singen en dat op den 17 dach Octobris, en quam die hooren met syn huysvrouwe:⁺ ende de papen haelden een orgelken in der kercken, want alle der kercken orgelen waeren gebroken. Ende hierom murmureerden 't volck noch meer, omdat Hoochstraten der papen misse ginck hooren, latende haer duncken, dat hy haer meer wou voerstaen dan den prinsche van Oraengien⁽²⁷⁸⁾. En nochtans hadde den prinsche sommighe daegen voer syn vertrecken oock een misse gehoort, niet sonder murmuratie des volcx. Maer wouden de heeren de papen niet iet te lieve doen, en niet eens in haer kercken comen, sy soudens haer wel beclaghen aen de regente en aen den conick. Ende mits dese misse, so vergaderde ontrent der kercken vuel volcx, waerom dat na den noen de kercke niet open gedaen werdt; doen vergaderden daer noch meer volck en al murmurerende was 't: ‘Sy sullen van den toren scieten, daer syn clooten oppe, en bier ingedaen, daer moet⁺ crychvolck in syn,’ en so voorts. 't Was al: ‘Men moet die papen, die dienen, oock uytjaeghen;’ ende ontrent den avont begonden sommighe calvinisten psalmen te singhen voer der grooter kercken duere, ende den graef van Hoochstraten met sommighe cappiteynen der crychlieden quam daer verby gereden ende verbode 't, maer sy en swegen niet langer, dan totdat hy wech was. En wat laeter quam daer een joncker aen de kercke, geheeten joncker Bergemont, en was droncken: ende comende aen een kerckduere, daer sommighe jongers met voeten op stieten, seyde hy: ‘Neempt van die brantleeren en loop se daermede open,’ daer den quayen hoop gewillich toe was en deden also, en liepen daer in en hy mede; en maeckte hem aen 't smyten en breken, en sloech syn rapier in stucken, maer daer en was niet vuel te smyten: maer begonden aen der heeren wapenen te climmen en braken 't gescildert Gulden Vliesch ten eersten⁽²⁷⁹⁾.

Also haest als nou den graef van Hoochstraten dit vernam, so was hy met het vendel knechten, dat op de merckt was, voer de kercke ende dede⁺ alle borgeren van daerontrent gaen, ende cappiteyn Bracht met een deel knechten liep ter doren in en Hoochstraten met syn hellebaerdiers liepen een ander duere open en quamen aldaer in. Al welck sy wel belet souden hebben, hadden se, eer het daer toe quam, knechten gestelt, maer wilden sien oft iemant 't gebodt sou derven breken en sonderlinghe Bracht dachte, beginnet, so sal ick 't wreken, dat myn broeder uyt Bosche moest wycken voer de calvinisten⁽²⁸⁰⁾. Als sy nou inquamen, sloeghen sy sommighe ter eerden, maer daer waeren vuele borgeren ingeloopen, die de kercke niet en begeerden te breken, maer wouden het spel aensien; dies, geslagen wordende, begonden sy dapper met steenen te werpen, die daer lagen van de beelden, die in Augusti gebroken waeren; doen riepen de knechten: ‘Waerom worpty, wy en soecken maer vrede;’ en lieten de borgeren uytgaen. Maer die smyters en dorsten niet wel neffens de

+ Doerdat den graef van Hoochstraten ter misse ginck, quam meerder murmuratie.

(278) De murmuratie zou - aldus de Magistraat - vooral ontstaan zijn na de gebeurtenissen van 's Hertogenbosch: de Magistraat op de hoogte gebracht van de plannen der rumoermakers, had de wacht op den toren der kerk versterkt, en de plaats voorzien van de noodige verdedigingsmiddelen: hierin vond een deel der bevolking de aanleiding tot samenscholing voor de kathedraal.
Zie: A.A., X, p. 167. Over de mis: A.C., p. 99.

+ De groote kerck tot Antwerpen werdt opgeloopen, daer Joncker Bergemont, een dronckaert, raet toe gaf.

(279) A.C., p. 99.
A.A., XI, blz. 117.

+ De kercke wordt van de knechten weder ingenomen.

(280) Het verslag van de Magistraat aan de Regentes - in dato 18 September - is natuurlijk gunstig voor het beleid der wethouders: de rumoermakers maakten gebruik van het oogenblik, dat de burgerwacht uiteenging, om in de kerk te breken: vermits de Magistraat opstootjes voorzag, had de kapitein der wacht van dien dag, heer Dirk van Brecht, de kerk bewaakt: dit verklaart het spoedig ingrijpen der wacht, welke zich op de Groote Markt bevond.
A.A., XI, 117 ook p. 122.
Er moet daarbij aangemerkt, dat kapitein Dirk van Brecht, oud-schepen, bekend stond als geus en protestant zooals wij verder zien zullen.

[p. 117]

knechten uytgaen, maer joncker Bergemont ginck uyt, maer werdt gegrepen en hy seyde bouwelyck: ‘Laet my gaen, ick en hebbe niet gedaen, men wete wel waer ick woone;’ ende noch geen bescheet wetende, lieten sy hem gaen.

⁺ Maer als haer dochte, dat de onsculdighe meest uyt waeren, riepen sy: ‘Grijp aen’, en werden al gevanghen, jonck en out: maer daer liepen noch sommige ter gelasen uytte, maer sommige seer jonck van jaeren maeckten groot gescreyt, die den graef van Hoochstraten liet losse gaen; maer daer bleef er 22 gevanghen, diewelcke dat ten eersten joncker Bergemont bedroegen, die een bastaert was: syn vader is geweest hoefmeester van den prinsche van Oraengien. En dese Bergemont was een groot dronckaert en hoereerder, hebbende nochtans nou een echte spaensche vrouwe; ende werdt in der nacht van syn bedde gevanghen gehaelt, want de ander gevanghenen bedroegen. En in 't vanghen was een doot gebleven, en oock sommighe knechten met worpen gequets, ende 't volck riep noch van verre: ‘Gy papen knechten, nou blycket, dat gy papenknechten syt’, dies men voer meerder oploop vreesde, en alle de knechten moesten dien nacht waecken en alle cloosteren besetten en den borgeren werdt bevolen licht uyt te steken⁽²⁸¹⁾.

+ Joncker Bergemont wordt van syn bedde gehaelt.

(281) A.C., p. 100.
De schuldige was Jan de Boubert, alias Pergamont.

[18 Oktober 1566]

Ende op den 18 dach October, als sinte Luyckas dach, gelycx den daghe, so begonde men gereetscap te maecken om sommighe gevanghenen op de merckt te hanghen. En so werdt er daer 5 ghehangen en Bergemont was de zeste; maer vuele en kenden hem niet, mits hy ontcleedet was en⁺ hadden hem wat quaets aengedaen. Nochtans hadde syn huysvrouw geweest aen de prinssesse van Oraengien, diewelcke vroech gesonden hadde aen Hoochstraten en der heeren van der stat, dat men hem, noch geen gevanghenen niet dooden en soude, voer dat den prinsche weder en quam. Maer som seyden: ‘Dat bevel quam te laet’, maer geloof ick niet; maer dat se er me duere wilden om een grouwel en ontsich te maecken.

Ende soo men begonde te hanghen, quam Bergemonts vrouw groot misbaer maecken, en oock sommighe andere; een kermans sone werdt oock seer beclaecht⁽²⁸²⁾. En daer quam dicwils geloop, en geen poorten der stat en gingen open voer 9 uren, dat de justicie gedaen was; geen⁺ papen kercken en werden dien dach open gedaen, maer alle ander predicanten en lieten niet te preken: en daer waeren nieuwe predicanten voer de mertenisten gecomen, die nou oock op de Peerdemerckt begonden te preken in eenen hof, geheeten ‘den Reyger’, daer sy een kerck na timmerden: en dat was haer derde⁽²⁸³⁾.

+ Joncker Bergemont wordt gehanghen met meer andere.

(282) Over de veroordeeling tot de ‘Executio’ der zes schuldigen, zie:
A.A., IX, p. 333 en volg.
A.A., XIV, p. 40.
A.A., XI, p. 123.

+ De mertinisten beginnen haer derde kercke.

(283) Na heer Mathijs, de predikant van het Kiel, en Franciscus Alardus, die in de ‘Schuur’ optrad, treffen wij te Antwerpen o.a. Balthasar Houwaert, uit Brussel, Ditmarus Tymannus, en Ligarius aan.
Zie Pont, op. cit, p. 79.

[19 Oktober 1566]

Den 19 dach seer vroech, so werden de gehangene afgedaen, ende van den vrinden begraven; en de vrouwe van Bergemont was misvallen van kinde; also haeren man doer dronkenscap te verliesen, die anders niet calvinis gesint en was.

Als nou het volck doer dese justicie beroert was, so was nochtans

[p. 118]

elck meest bekennende, dat maer recht gedaen en was, want het mandaet by den prinsche d'Oraengien gedaen, met ackoort van een iegelyck, was so gedaen, dat wie d'een oft d'ander misdede, soude metter galghen gestraft⁺ worden. Maer de meeste murmuratie, daer het volck in geturbeert was, is ditte, dat den pastoor van Sint Joriskercke, die 't aldereersten gebroken heeft, niet gehangen en is, noch gestraft, stootende nochtans der mertinisten predicants becken omverre, daer hy in doopte: en niet sonder consent van den prinsche in die kerck gecomen was; en hem en is niet misdaen, omdat het den paep van dier kercken was⁽²⁸⁴⁾.

+ 't Volck murmureert meest, omdat den prochiaen van St-Joris kercke niet gestraft en is geweest, die 't verbodt eerst gebroken heeft.

(284) Zie: A.C., p. 95.

[20 Oktober 1566]

Item op den 20 dach waeren weder alle kercken der papen open, doende haere diensten en den graef van Hoochstraten en werdt van de⁺ gemeynte niet seer geacht, siende dat hy so dicwils ter misse ginck; sommige seyden, dat hy 't dede, omdat syn huysvrouwe present was en dat geern sach, maer ick geloove dat hy der papen voorderinghe so seer niet en socht als haer giften en gaven. Ende de calvinisten en mertinisten predickten oock elck in dry plaetsen oft begoste kercken, die altyts ontallyck volck by haer hadden, niet te gelycken by dat in der papen kercken quam. En desen dach predickte oock wederom tot Borgerhout op 't velt, heer Cornelis, den eersten predicant, die van het Nederkiel by Antwerpen⁺ verdreven is geweest⁽²⁸⁵⁾, en tot Dueren preeckte oock nou een predicant, ackorderende wel met de confessie van Ausborch oft mertinisten, en is om de waerheyt over sommige jaeren uyt Wynegeem boven Dueren verdreven geweest; en men sonck daer oock psalmen⁽²⁸⁶⁾.

⁺ Item den 20 dach 's avonts Octobris, quam een dronckaert voer thuys, daer Hoochstraten thuys lach, en eyschte hem ter doren uyt, seggende: ‘Bergemont was myn vrint en maechscap, ick sal't op U vergelden’, maer de gemeynte trock ten lesten hem met foortse wech. Maer om de groote vergaderinghe, die alreede was, so werdt er een vendel knechten gebrocht, die 't volck deden vertrecken; en daer waeren 2 borgeren⁺ gevangen, die sommige daghen te voren geroepen hadden ‘papen knechten’, en het werdt op lyf en goedt verboden, dat niet te roepen oft te seggen⁽²⁸⁷⁾.

Item deestyt was tot Antwerpen voerhanden, onder de calvinisten⁺ en mertinisten, dat de predicanten souden disputatie houden oft sy mochten ackorderen, opdat den laster en verachtinghe, die dese gemeynten malcanderen doen, mocht een eynde hebben. Maer de graef van Hoochstraten en wildes niet ackorderen oft toelaten, want sulcx oock sonder vergaderinghe des lantraets niet en dient gedaen te syn; dit selfte was oock voerhanden tusschen den hertoch Augustus, die mertinis is, en den palsgrave aen den Ryn, die calvinis gesint is; en so vermaende elck syn gemeynte tot biddinghe, opdat Godt daerin wou wercken, dat se mochten ackorderen: maer ten lesten hoorde men, dat van disputatie wegen niet besunders gedaen en was⁽²⁸⁸⁾.

+ Den graef van Hoochstraten werdt van vuele gehaet, omdat hy ter missen ginck, en hieten syn hellebardiers ‘blocksleypers’ die metten prinsche over eens, niet ter missen en waeren.

+ Tot Borgerhout en Duoren werden oock psalmen gesongen in de sermoonen.

(285) Cornelis Huberti, reeds vroeger vernoemd.

(286) Nergens vermeld; vermoedelijk de apostaat Jan van Diest, door heer Antoon van Stralen in Merxem gesteld en die wellicht in genoemde gemeenten was opgetreden.

+ Een dronckaert dreychde Hoochstraten, omdat Bergemont gedoyt was.

+ Het werdt op lyf en goedt verboden den knechten ‘papenknechten’ te noemen.

(287) Dit gebod gepubliceerd in A.A., II, blz. 408.

+ Sprake van disputatie onder de mertinisten en calvinisten.

(288) Het ‘disputeeren’ over zekere geschilpunten tusschen beide religies schijnt inderdaad een wensch geweest te zijn, die nog sterker op den voorgrond trad, toen de duitsche theologen in Antwerpen kwamen. De lutheranen gaven met dit doel zelf een traktaat uit, terwijl een calvinistisch predikant, Antonius Corranus, eveneens door een schrift, eenheid poogde te brengen.
De verklaring die van Haecht ons geeft wijst de richting: de stedelijke overheid zou nooit een twistgesprek hebben geduld, en kon, de hand op het kontrakt, zulks bepaald afwijzen.
Zie Pont, op. cit., p. 85.

[p. 119]

⁺ Dan daer waeren onder de vorsten sommighe saecken overdraghen den crych aengaende, om de Nederlanden sonder onderscheyt te maecken, te bescermen voer 't gewelt der spaengiarden, daer vuele afgeseyt werdt, dat gereetscap in Spaengien gemaeckt werdt, en dat de conick selve comen soude, daer de papisten en papen seer op hoepten, meynende dan, dat se alle gulden en ambachten souden dwinghen haer autharen weder op te rechten, ende de kercken verchiren sullen, daer alreede vuel toeghegeven werdt⁽²⁸⁹⁾.

⁺ Binnen Antwerpen syn 2 cloosters en een apdye, die alle weken den ermen broot gaven, welck haer voertyts beset is: en ick hebbe in scerpen tyt bevonden, dat elck wel 30 vierdelen coren moest backken, om elck een pont te geven: en in desen benauden tyt en souden se niet min behoeven: en nou en gaven se niet⁽²⁹⁰⁾.

+ De vorsten des ryex overdraghen geen ondersceyt te nemen en de Nederlanden niet te laten bederven om dese saecken.

(289) Doelt op de onderhandelingen welke door Lodewijk van Nassau werden gevoerd (en blijkbaar door Oranje gesteund) met Duitsche luthersche prinsen, ten einde steun voor de zaak der Nederlandsche protestanten te verwerven.
Zie F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 842 en volg.

+ De cloosters en gaven nou geen aelmoessen, welck haer meer profyt was, dan de beeltstorminghe scier scade is.

(290) De tijd was inderdaad zoo ‘benaud’, dat sommige kloosters zelf de hulp van de Magistraat moesten inroepen o.a. de Minderbroeders. A.A., XI, p. 25, de zusters van het Maria Magalena klooster. Stedel. Archief, Rekwestboek, 1566, f^o 187.

[22 Oktober 1566]

⁺ Item op den 22 dach Octobris waeren sommighe van de heeren des gescuerden verbonts noch vergadert tot Culenborch, by den grave als een mede, en den prinsche van Oraengien was oock daer, en Heynderich van Brederode en andere. Maer den grave van Egmont en hoorde men niet, dat daer is geweest; men wist noch niet, wat men aen hem hadde; den grave van Hoochstraten en conde men nochtans niet segghen, dat⁺ teghen de religie was, nochtans ginck hy daghelycx ter misse. Over al het landt laghen herwaerts en derwaerts knechten en ruyteren gesaeyt, die som van de voergenoempde heeren aenghinghen en som de regente en haeren aanhanck: also dat men niet en wiste, wat het ten lesten noch worden sal, oft se openbaer vyanden sullen worden oft niet, en sy waeren haest gesceyden⁽²⁹¹⁾.

Item deestyt werden tot Antwerpen sommighe figuerlycke scampighe briefkens, gedruckt synde, verboden te vercoopen en de vercoopers gebannen: als die begravinghe der misse, de omtreckinghe der Roomscher⁺ kercken, daer stont, hoe die edelen die omtrocken teghen de paus en cardinalen en bisschoppen; en meer andere diergelycke scimpbrieven, welck de papen na Spaengien gesonden hebben, en verclaert, dat de edelen dit hebben doen maecken. Maer 't en was also niet, maer eenige lichte geesten practiseerden dit, omdat met sulcx nou gelt te gewinnen was; maer hadde 't den edeldom bedacht en terstont doen verbieden, so hadde haeren mont gestopt geweest⁽²⁹²⁾.

⁺ Item deestyt werden van Antwerpen predicanten van de Confessie gesonden na Mechelen, die daer nou den 27 en 28 Octobris buyten der stat predickten so wel als de calvinisten, en waeren doer begeerte der gemeynte met consent van der stat daer ontboden: en dit spete den calvinisten seer⁽²⁹³⁾.

+ Vergaderinge van edelen tot Culenborch.

+ Krychvolk vergadert in diveersche contreyen.

(291) F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 814.
Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, t. II, p. 269, ook 255.
Poullet et Piot, op. cit., t. II, p. 110.
Van deze samenkomst zond Oranje een verslag aan de Regentes: hij had den graaf van Kuilenburg gewezen op zijn vreemde houding, gansch in strijd met de overeenkomst tusschen de Regentes en de edelen: Kuilenburg had zich over zijn optreden verontschuldigd. Ook Brederode werd gewezen op de geruchten, welke over hem werden verspreid: hij trachtte zich door een uitvoerig schrijven bij de Regentes te verrechtvaardigen.

+ Scimpighe briefkens worden verboden om quaet aengeven.

(292) Hieromtrent liet de Magistraat een gebod uitroepen, dat het drukken en verspreiden van ‘boecken, quaternen, figueren oft pasquillen tenderende tot spotte van deen oft dander Religie’ streng bestrafte. A.A., II, p. 406, in dato 2 Oktober 1566.

+ Die confessie wordt oock tot Mechelen gepreeckt.

(293) Pont, op. cit., blz. 241: dit gebeurde ten einde de samenkomsten van lutheranen te Mechelen te leiden, vermits de calvinisten aldaar ook door Antwerpen waren gesteund.

[28 Oktober 1566]

⁺ Item den 28 dach predickte een calvinist tot Walem, en den paep dier kercke was noch so stout, dat hy aen d'een eynde syn misse dede; en de boeren swegen. Maer doen hy dronck, riep een: ‘Gy en hebbe 't nie-

+ Van ontstichtinge die hier en daer gesciede.

[p. 120]

mant gebrocht’, en doen begonden sy scier alle te roepen: ‘den conick drinckt’, en so voorts, en de paep liep wech. Menich scandael gesciede oock herwaerts, doer sommige oproerders, die onder de calvinisten syn, als tot Middelborch in een kercke, daer een paep misse dede en luttel volcx was, nam een het hostie en vreef 't den paep in 't aensicht, en sneedt hem de miskleederen van den lyve⁽²⁹⁴⁾.

⁺ Item op den 28 dach is 't ghesciet in Vlaenderen, tot Aelst, dat de calvinisten souden een myle van der stat preken, welck sy niet en hebben willen doen: waerom de heeren der stat een groot gescut lieten over haer vlieghen in eenen boom, dat de tacken onder het volck vielen: en bleven noch voorts preken. waerom de heeren bespiet hebben, dat den predicant, als de gemeynte gesceyden was, met syn naeste oft vrinden in een herberge ginck en werden alle vijf gevanghen⁽²⁹⁵⁾.

⁺ Item denselven dach is 't oock gesciet binnen Breda, daer de calvinisten langhe gepreeckt hebben binnen der stat, niet wyt van het hof van den prinsche van Oraengien, die nou daer was, en bewees haer een ander plaetse oock binnen; maer sy en waeren niet gehoorsaem en quamen weder preken op 't selve en den prinsche seyde 't haer, dat se vertrecken souden. Maer en wilden niet, en so dede hy oock een stuc gescuts lossen, daer sy mede verstroyden, en een werdt geraeckt en dat op 't hooft. En den prinsche dede oock eenen predicant van der Ausborchsche confessie comen⁽²⁹⁶⁾.

⁺ Item deestyt, omdat by Antwerpen, tot Dueren en Borgerhout, predicanten van de Confessie preeckten, wilden de calvinisten daer oock eenen stellen, waerom dat het eene met het ander verboden werdt doer den graef van Hoochstraten uyt Antwerpen. En de gemeynte der dorpen gaven requesten over om haer predicanten weder te mogen preken en d'ander niet: maer en werden niet gehoort⁽²⁹⁷⁾.

⁺ Item in 't eynde van October so werden vanweghe de goevernante en regente 6 vendelen binnen Vilvoorden gebrocht, en daer lach er noch 4 vendelen te Halle en oock sommighe werden in Vlaenderen ghescickt; men wist niet hoe 't noch al vergaen sal.

(294) Hier omtrent een relaas door sekretaris Armenteros aan Antonius Perez, sekretaris van den koning, brief van 16 November 1566.
Zie Gachard, Corr. Philippe II, t. I, p. 480.

+ Den predicant tot Aelst gevanghen doer ongehoorsaemheyt.

(295) Het was Andries Berteloot, herkomstig van Hondschoote, die den 27 Oktober aldaar werd gevangen.
Zie H.O. Janssen, De Kerkhervorming in Vlaanderen, t. I, p. 35. Arnhem, 1868.
Ook J. Burgon, op. cit., t. II, p. 169.

+ Over de predicatien der calvinisten wordt gescoten tot Breda.

(296) Zie over het gebeuren te Breda en de taktiek van Oranje. Pont, op. cit., p. 189.

+ Die dorpen bij Antwerpen verliesen haeren predicant duer de calvinisten.

(297) Het prediken in de stad verving immers de menige predicatiën, welke vroeger rond Antwerpen waren gehouden. Eens het religieakkoord gesloten mocht dus buiten niet meer gepreekt: zoo verbood de Magistraat, begin September, het optreden van een predikant aan St-Willebrordus kerk. A.A., XI, 71.

+ Knechten worden in Vilvoorden gebrocht.