De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Augustus 1566.

In dese maent en hielden de predicatien der nieuwer religien alle sondaghen ende feestdaghen niet oppe, maer versterckten alle daghen meer en meer. Ende de calvinisten hoorden dreygingen, omdat den droschaert van Brabant uyt bevel der regente aennam een deel onghescelde boeven, so dat den roep was, dat men de predicatie van Antwerpen sou verstooren oft haer gewoonelycke plaetse achter Borgherhout innemen. Welck sylieden dachten te wederstaen, leggende selfs volck van wapenen des nachts te voren op die plaetse, als sy preken souden, ende prekende so hielden sy oock scerpe wacht, en begonden nou oock persoonen te trouwen: ende dat doende, deden sy goede leeringhe en onderwys⁽¹⁸³⁾.

Ende den prochiaen op 't Kiel predickte oock, ende men sonck daer⁺ oock psalmen na Martinus Lutherus leere, oft confessie van Ausborch, maer den predicant en sonck niet mede dan de gemeynte, en daer quam

(183) Het optreden van den drossaert verwekte in de stad een groote beroering, en was mede aanleiding tot het zich geducht wapenen van de calvinisten in de preek.
Zie: A.A., X, 147, 391, 395, 403.
J. v. Wesenbeke, op. cit., p. 263, 271, met bijzondere nota door Rahlenbeek, die inderdaad wijst op de verdachte inzichten der regentes.
Poullet et Piot, op. cit, t. I, p. 422.

+ Van de predicatien en lasterden malcanderen.

[p. 91]

vuel volcx. En de bisschoppen sochten 't hem seer te verbieden, maer en conden: ende desen wilden de calvinisten straffen, omdat sy 't sweerdt en gewelt gebruyckten om haer leeringhe te beschermen, ende sy seyden, dat hy een guychelaer was, en meer ander scandalen hier al te lanck te verhalen, also dat men een wonderlycke weerelt sach. Maer in ander steden was 't meest al calvinist⁽¹⁸⁴⁾.

(184) Het stadsbestuur had inderdaad bij het vicariaat van het aartsbisdom Kamerijk aangedrongen, om toelating en aanstelling te bekomen voor den predikant van het Kiel, omdat deze naar hun inzicht, de opgehitste gemoederen tot kalmte zou kunnen brengen.
Zie: J. v. Wesenbeke, op. cit., 271.
Pont, op. cit., p. 69.
Poullet et Piot, op. cit., p. 387.
A.A., IX, p. 311. - Brief aan de Vicarissen Generaal van het aartsbisdom van Kamerijk.

[4 Augustus 1566]

Item op den 4 dach Augustus quam de prinssesse van Oraengien tot Antwerpen met een sone en dochtere en ten selven daghe hielt den prinsche een groote maeltyt in St. Michiels cloostere⁽¹⁸⁵⁾. En ten selven daghe hielden de calvinisten oock haer predicatien met scerpe wacht van ontrent 300 mannen, som huerlinghen en som by ordinantie, oft ermen, die sy onderhielden, ende na den sermoone, dat gemeynelyck ontrent 3 uren duerde, maeckten sy een slachoerden en scoten, en riepen: ‘vive le gues’. Den droschaert was nou met syn volck ten Hellegaet overgesceept in Vlaenderen, en vermeerderde daer noch synen hoop: en den grave van Meghen nam oock eenighe knechten aene; also en wist men niet wat het noch ten lesten worden soude⁽¹⁸⁶⁾.

Dit was deestyt openbaerlyck gedruckt:

D'eene wil doer Cristum ten hemel binnen,
d'ander doer santen en santinnen;
d'eene is tevreden met 't reyne Godts woort,
d'ander soeckt menschen leeringe vol discoort;
d'eene wilt doer 't geloof syn salicheyt verstercken,
d'ander doer den heyligen scyn en eyghen wercken.
D'eene gebruyckt maer water na Godts woort in 't doopen,
d'ander sout, olie, speecksel en cruysen met hoopen;
d'eene neempt het avontmael na Cristus lesse,
d'ander niet, maer hoort slechts een messe.
D'eene aenbidt Godt na de waerheyt in den geest,
d'ander syn creatuer oft haer beelden meest;
d'eene heeft Godt voer syn overste alleen genomen,
d'ander verheft me den paus van Roomen;
d'eene wilt de scriftuer hebben gemeene,
d'ander laet se de papen alleene.
D'eene gelooft, dat ons Cristus suyvert van alle sonden,
d'ander heeft daertoe een vagevier gevonden;
d'eene wilt Godt syn sonden belyden,
d'ander neempt eenen bichtvaer ter syden.
D'eene ontfanckt syn salicheyt uyt genaden,
d'ander wilt se cryghen doer syn weldaden.

(185) Zie: Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 397, 406.

(186) Over deze preek, zie brief van Oranje in dato 5 Augustus 1566. A.A., X, p. 453.
Er bleek inderdaad een verzwakking merkbaar te zijn in het bijwonen der preeken.
Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 406.
Graaf van Meghem en hertog van Arenberg ageerden inderdaad rond Deventer: over hunne plannen had men echter geen gegevens. Poullet en Piot., op. cit., T.I. p. 391.
Hellegaet, plaats bij-Niel aan de Rupel: daar was het veer over de Rupel, dat in de XVI^e eeuw zeer veel werd benuttigd.

[p. 92]

 

D'eene en wilt keerse noch toortse gedooghen

 

d'ander ontsteeckt se voer blinde ooghen.

 

D'eene wordt vervolcht als Cristus met de synen

 

d'ander doyt se met onmenschelycke pynen!

 

Dus, beminde leser, vraecht onder malcander,

 

Wie best op den rechten wech is, d'eene oft d'ander?

[6 Augustus 1566]

⁺ Item op den 6 dach Augusti, so werdt tot Antwerpen den breeden raet vergadert, waerdat de heeren eyschten, dat de borgeren scerpere wacht souden houden, ende op alle breede plaetsen souden waken, en beter gewapent souden syn van harnas, bussen en spicen, segghende dat se vreesden dat de calvinisten op sulcke bequame plaetsen souden vergaderinge maken en de stat innemen. Ende begeerden den borgeren te ordineren sommighe persoonen, die van der statsdienst waeren, tot cappiteynen en overste, die haer op en af der wacht souden leyden en begeerden, dat de borgeren dese eenen eedt souden doen om getrouwe te syn. Maer den 7 en 8, so gaven die borgeren en wyckmeesteren antwoerde, dat sulcx haer niet goedt en docht, en dat die in statsdienst waeren, genoech met haer officien te doen hadden; maer begeerden bequame borgeren daertoe te kiesen, en waeren die borgeren niet genoech gewapent, dat men haer wapenen sou geven, want elck daertoe geen gelt en hadde. Ende dat dochte den prinsche van Orangien, als borchgraef van Antwerpen seer goedt; dies begeerde hy overste cappiteyn te wesen en eenen in syn plaetse te stellen, die 't dagelycx bedienen soude. Also werdt dit geaccordeert, maer 't en was den wille niet van de heeren der stat, maer teghen haeren danck, want sy sochten de regente en de papen te believen en vuel loose listen te vinden, om ten lesten de predicatien te verbieden ende de oude placcaten te vervolghen⁽¹⁸⁷⁾.

⁺ Den prinsche, noch den edeldom, en sochten oock niet de calvinisten al haeren wil te laten, maer elck in tamelyke stilte te houden; maer den edeldom, soude ick wel meynen, dachten haer wel of 't noot waere, haer selven in dese stat te bescermen: en 't hof met haeren aenhanck sochten wel haer daer uyt te houden, maer en dorsten 't niet openlycken segghen. Also werdt Antwerpen van beyde syden gevrydt en menighe liste omgeleydt.

En alle de goevernuers, van alle steden, waeren meest al papists gesint, hoewel dat sy nochtans niet en connen daermede thaeren vermete comen, gelyck sy noch onlancx begeerden een gebodt te doen, om de predicatie te verbieden, seggende: ‘Gy borgeren consenteert, want als gy ontslegen syt van der inquisitien, moderatie en placcaten, wat wilde meer’, maer en wilden niet segghen op wat manire sy dat doen souden. So seyde de gemeynte: En oft gy sulcx stelde op de pene van lyf en goedt, en sulcx onderhielt, en wy souden 't consenteren en sien dat ons vrinden, suster oft broeder souden verbueren lyf en goedt, en waer dat niet inqui-

+ Die heeren van Antwerpen versoecken in den raet vuel listen om die van der nieuwer religien te verdrijven met haer predicatie.

(187) Zie de beslissingen in deze zitting genomen:
A.A., X, 127.
Van Wesenbeke, op. cit., p. 268.
Als gevolg van deze zittingen verscheen een ordonnantie op de waak.
A.A., II, p. 387. Ook gedrukt bij Willem Sylvius.

+ Den edeldom en de regente sochten beyde voer al Antwerpen te houden voer haer.

[p. 93]

sitie genoech? En 't en werdt niet geconsenteert, als wel met reden, want scoon, maer vol fenyn⁽¹⁸⁸⁾.

⁺ Item op den 6 dach Augusti, so werdt tot Antwerpen een jonckman gevanghen, die een reffereyn vercocht hadde, welck der papen abuysen vermelde, ende daerom werdt hy 6 jaeren uyt den lande gebannen: ende⁺ omtrent Paeschen lestgeleden werdt eenen cruepelen gebannen, die geestelycke liedekens gesongen hadde; dese was nou wederom gecomen, boven het bannissement en gevanghen, is sitten sterven van honger in 't gevanghenisse⁽¹⁸⁹⁾.

⁺ Over dese waeren der stat heeren deestyt seer bloetgierich, maer alle straetscenders liet men domineren; die en conden sy niet vinden. Ja, den mercktgraef liet se wel loopen, al brochten de borgers die gevanghen; maer of 't hem lief of leet was, hy moest nou wel hooren, dat alle hantwerckers psalmen en geestelycke liedekens songen, niet hier alleen, maer in alle steden deser Nederlanden. En oock werden op den 7 dach Augusti tot Antwerpen gevanghenen om der religie losgelaten, en oock in ander steden uyt bevel van den hove⁽¹⁹⁰⁾.

(188) De toestand van de katholieke elementen in de Magistraat was ook te Antwerpen zeer moeilijk, en verwekte bij sommigen meer dan een blijk van belangstelling. Zie o.a. Poullet et Piot, op. cit., t. I: brieven van Morillon in Juli en Augustus.

+ Sommighe worden gevanghen om reffereynen vercocht teghen 't pausdom.

+ Nochtans quam sulcken besceet uytten hove, dat men de gevanghen om der religien overal losse liet uytgaen.

(189) Zekere Aerdt Coremans, boekbinder, werd den 9 Augustus voor zes jaar verbannen, omdat hij aan de beurs pasquilles had verkocht.
Zie A.A., IX, blz. 304.
Wellicht is hier bedoeld het hooger gedrukt gedicht, dat inderdaad ‘der papen abuysen’ vermeldde.

+ Dit en mochten de papen niet wel verdragen, want de graumonicken te Antwerpen vindende jongers bij 't clooster singen, sloegen se, maer moesten hen... (onleesbaar- afgesneden).

(190) Zie Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 402. - Brief van protonotarius Castillo aan Granvelle, 8-8-1566.

[10 Augustus 1566]

⁺ Item den 10 dach Augusti, so gesciede 't op 't Kiel, by Antwerpen, in de predicatie een disputeringhe van 2 papen van Loven, die den predicant wilden berechten, omdat hy geseyt hadde, dat Paulus den Corinthiers preesch, omdat sy haer gemeynte geen gebreck en lieten lyden; so vraechde den eenen, wesende prochiaen van Sinte Peeters kercke, tot Loven, oft hy spreken mochte, en seyde: Gy segt van Paulo, ende versmayt ons, die onder 't pausdom syn, en segt dat wy ons gemeynte gebreck laten lyden; ende ick bevinde, dat Paulus self onder den Corinthiers gebreck geleden heeft. Toen strafte hy hem weder, seggende: ‘Seet Paulus niet, dat daechs Godts woerdt geleert heeft en des nachts gearbeyt; hoe sou hy dan gebreck lyden? Maer ick en hebbe 't pausdom niet te nagesproken; dan, gy weet, dat er vuel canonisten syn, die vuel beneficien hebben, en houwen hoeren en peerden; en vuele en hebben nou om by te leven: en sulcx is voertyden ghegeven om d' arme lieden te houwen!’ En hy wilde noch al spreken, maer 't volck maeckte te vuel getiers en riepen: ‘Slaet, slaet’; maer hy werdt bescut en in een huys hadden sy noch sommighe disputatien; en werdt gevanghen voer den prinsche gebrocht, in der stat, omdat hy sulcx aengegrepen hadden onder sulcke menichte volcx. En geraeckte losse, stellende borge, want sylieden plegen lyf en goedt te nemen, die sulcx deden⁽¹⁹¹⁾.

+ Disputatie in den sermoon op 't Kiel.

(191) Over dit beruchte twistgesprek:
Pont, op. cit., p. 70.
Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 416 en 422.
J. de Wesenbeke, op. cit., blz. 269.
A.C., 79.
A.A., X, p. 458.
A.A., IX, p. 313. - De informatie hierover genomen, en de weergave van de diskussie door Petrus Cunerus en de getuigen.
De versie van G.v. Haecht is dus, in tegenstelling met vorige, een luthersche versie.

[11 Augustus 1566]

En op den XI dach weder prekende, so strafte hy doen 't pausdom noch meer, seggende: ‘Sy laten de bordeelen woonplaetse, omdat de paus en syn adherenten self bordeel houwen’, en so voorts. En ick sou meynen, dat er wel 14000 menschen waeren, oft seer na by⁽¹⁹²⁾. En de calvinisten predickten oock al met 3 predicanten, maer altoos nanoen; en op 't Kiel voernoen, en haer vergaderinghe werdt geestimeert op 24000 menschen: niet dat er so vuel uytter stat quaemen, maer van allen om-

(192) Deze getallen kunnen ons niet verbazen.
Het auditorium van de predicaties bedroeg 20 à 25.000 toehoorders.
Zie Cal. State Papers, 1566/68, p. 107.
Ook A.A., X, p. 437.

[p. 94]

⁺ liggende dorpen en oock wel uyt sommighe steden, daer men niet en preeckten; en de plaetse werdt nou genoempt de groen kercke omdat het een groen velt was: en straften seer der pausen abuysen⁽¹⁹³⁾. En sommighe monicken in de stat prekende, seyden wel, dat se alle verdoempt waeren, die daer buyten stat ten sermoen ginghen: ende de Jesuwiten, die nochtans geen leeraerts openbaer en hadden, seyden wel, dat alle de predicanten duyvelen waeren, oft de duyvelen op haer scouderen hadden, die 't haer inbliesen.

Ende also de papen alle listen soecken om de predicatie te beletten, so hadden sy 't so verre gebrocht, dat den prinsche verboedt uytter stat met wapenen na de predicatie te gaen, waerom den scoutet den borgeren sulcx afnam; maer dat en was syn bevel niet, also als sy den prinsche ginghen clagen, so moest de scoutet den borgeren wederom geven, want al was 't verboden, so en was 't niet georloeft hem sulcx af te nemen⁽¹⁹⁴⁾. Maer de calvinisten toenden altoos haer ongehoorsaemheyt en men begonde nou oock te predicken tot Mechelen buyten stat, en oock tot Loven buyten, maer 't waeren Vlamingen van calvinisten, die dat deden om de borgers uyt te locken ter predicatien⁽¹⁹⁵⁾.

⁺ Nou moet ick oock een weynich verhalen van dat de calvinisten in Vlaenderen bedreven: 't en waer niet mogelyck voer een hantal te scryven, dat in vuel plaetsen gesciede in Hollant, Zeelant en Vrieslant en elders, maer so d'een voer dede, so deden d'ander na, by gelycken. Also op den 4 dach Augusti was tot Gendt, buyten stat, een groote predicatie der calvinisten vergadert, van diveersche steden: ende die steden sloten haer poorten toe, sonderlinghe die van Brugghe hielden haer poorten toe, en scerpe wacht, stellende het gescut op die muren om haer uyt te keeren: en die calvinisten hielden hun byeen, en werden dagelycx meerder van getal, want uyt Antwerpen en van elders werden haer van de dapperste toeghescicht, om oft men haer wou overvallen, haer souden moghen⁺ verweeren; en beroemptden haer, dat se met den geweldighen hoop voer Brugghe souden comen predicken en niet vandaer gaen, voer dat men haer die 2 gevanghenen om de religie, die de papen de wet hadden doen vanghen, een maent te voren, wederom loslaten soude⁽¹⁹⁶⁾.

⁺ En den grave van Egmont als goevernuer van Vlaenderen, bedraeyt in dese vergaderinghe, die niet en sceyde, quam op den 8 dach Augusti tot Gendt en hield sommighe propoosten met de heeren, en vertrock haest na Brugghe met ontrent 70 gewapende mannen te peerde, haer bevelende, dat sy het gescut souden afvoeren van de muren, en die poorten openen en de borgers in laten en vertrock voorts na ander steden. En op den 9 dach, als Lauwereys dach, trock den geweldighen hoop na Brugghe en als sy tot Eeckeloo, dat een vryheyt is, quaemen, trocken sy met haer victaliewagens op de merckt en vraechden de overheyt, oft sy in de kercke souden moghen predicken: en vreesende dee se haer open doen, maer het tiende deel en mocht er niet in, maer deden 't om den reghen en stelden

+ Van de groen kercke.

(193) Uit de verklaring van den deken van St-Pieter, Petrus Cunerus, blijkt dat menschen van Leuven, alhier ter markt komende, de preeken bijwoonden en in de stad terug, de nieuwe gedachten gingen verspreiden.
A.A., IX, p. 314.
Uit Mechelen en Lier kwamen eveneens toehoorders ter predicatie.

(194) A.C., 80.

(195) Predicatie te Mechelen. Zie Poullet et Piot, op. cit., t. I, 390.

+ De calvinisten werden uyt Brugghe gesloten, die na Gendt ter predicatien geweest hadden.

+ Die van Brugghe stelden 't gescut op de muren.

(196) Marcus van Vaernewyck, Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick binnen Ghendt (1566-1568), vol. I, p. 46-55. Uitg. F. Van der Haeghen: Gent, 1872/1881, 5 vol. (Vlaamsche Bibliophilen).
De tocht liep over Eecloo: ook hier hield men preeken, zoo als verder verhaald wordt: zie in de Justification d'Eccloo bij J. van Vloten, op. cit., p. 166 in bijlagè V.

+ Maer den graef van Egmont dede 't verbieden en de poorten opdoen.

[p. 95]

den stoel aen de duere: ende vertrocken synde, en wilde den paep in de kercke niet misse doen, sy en moesten die eerst wyen.

Ende comende doen met den geweldighen hoop voer Brugghe, so predickten sy: ende den grave van Egmont quam by haer, en vraechde wat volck sy waeren; maer hy wiste 't wel, en sy seyden: ‘wy syn gues’. Noch vraechde hy, waerom sy so gestockt en gewapent waeren van bussen en seyden: Wy nemen exempel aen Vranckeryck, niet van sin ons te laten als scapen vermooren; ende (hij) seyde: ‘Siet dat ick geen clachten hoore.’ En waeren, soo men hoorde, wel 50000, ende hadden posten loopende op Gendt en elders; want hadden die van Brugghe qualyk gewilt, so soude den hoop haest noch meerder geweest hebben, want tusschen Gendt en Brugghe was noch eenen ouden haet⁽¹⁹⁷⁾. Ende de predicatie geeyndt synde, trocken sy, al singhende aen de muren vuel psalmen, en sommighe van haeren volcke, noch binnen synde, songhen mede, staende op de muren; en de borgeren ginghen in de stat, latende haer geweer in de poorte. En als sy uyt wilden, gaf men 't haer wederom.

(197) A.C., p. 80.
Dit alles breedvoerig verhaald bij F. Rachfahl, op. cit., t. II, blz. 705.
Marcus van Vaernewyck, op. cit., t. I, p. 54-55 en volg.
G. Brandt, Historie der Reformatie, I^e dl., f^o 372. Amsterdam, 1677.

[15 Augustus 1566]

⁺ En den 15 dach quam den hoop der calvinisten voer Aelst, en de heeren sloten de poorte, maer ten lesten lieten sy se daer passeren: al singhende trocken sy tot op een dorpken, daer 't kermisse was, en comende daer in de kercke, liepen de papen daer uyt en daer predickte den sceelen predicant, die lange in Antwerpen gepreeckt heeft: en Hermanus was tot Gendt prekende buyten stat, die oock lange in Antwerpen gepreeckt heeft; maer daer waeren nou al nieuwe gecomen, en die geuseerde voervechters werden so al voorts gesonden, om het spits af te byten⁽¹⁹⁸⁾.

+ De calvinisten trecken singhende doer Aelst en preken buyten op een dorp.

(198) Eerst in de tweede helft van Augustus verbleef Herman Modet te Antwerpen: hiervoor preekte hij o.a. te Gent, te Brugge, te Wondelghem, te Deynze.

[13 Augustus 1566]

⁺ Item op den 13 dach gesciede 't, dat Hans de Grave, droschaert van Brabant, brocht 3 wagenen harnas van by Brusel, daer syn volck gemonstert was, na Mercxem by Antwerpen: en den lesten wagen werdt gesien van de borgerwacht, die aen de poorte was, en 't was al met stroy gepackt. En soo dien ingebracht werdt, werdt bevonden, dat elck harnas geteekent was metten naem van dien 't paste; en vercondichten dat den prinsche van Oraengien. Ende des anderdaechs geboden de heeren der stat, dat de borgerwacht den harnaswagen soude laten gaen, seggende dat het den prinsche geboedt, maer sy antwoerden: ‘Ten sy dat den prinsche self compt oft wy en sullens niet doen.’ Hier sach men, dat de heeren der stat teghen haer gemeynte weder was, want de gemeynte ontboedt den prinsche, en quam daer: en het werdt bevonden, dat het synen wete noch wille en was, en bedanckte de borgers van haer goede toesicht. Maer de droschaert ontsculdichde hem seer, maer men wist beter: men gevoelde, dat sy op den ommeganckxdach van half Oost meynden de predicatie te verstooren, want so sy nou voernoen preken, en een out gebruyck is te stat te sluyten, so langhe den ommeganck gaedt, so en souden sy geen vlieden op de stat hebben gehadt; en op den 14 dach Augustus werdt den breeden raet vergadert in der prinschen presentie, alswaer de heeren,

+ Den droschaert brengt subytelyck harnas by Antwerpen om de predicatie te verstooren.

[p. 96]

so van den raet en van den prinsche om haer mishandelinghe werden qualyck toegesproken⁽¹⁹⁹⁾.

(199) A.C., p. 80-81.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 274.
A.A., X, 461; XI, p. 1.

[15 Augustus 1566]

⁺ Op den 15 dach smorghens gelycx den daghe, maeckten de calvinisten gereetschap om op een pleyn tot Antwerpen in de Nieuwstat te preken, want sy vreesden de verstooringhe, omdat de droschaert noch 2 wagens harnas hadde, en men wiste dat het volck tot Mercxem en ontrent Mishagen, in 't clooster lach en draeyde. Maer den prinsche en wilde 't niet consenteren in 't stat te preken, seggende: ‘Hebdy met 200 mannen w acht gehouden, stelt er vierhondert en draecht wapenen genoech mede, hebdy vreese; maer ou en sal niet gescieden.’ En deden alsoo, coopende noch wapenen en predickten voer en nanoen, en so oock de mertinisten op 't Kiel, maer die ginghen sonder wapenen. En den prinsche hadde 40 mannen tot hellebardiers uyt Antwerpen aengenomen om hem te volghen en den roep was, wilden de calvinisten in stat predicken comen, dat hy dan de stat verlaten wilde, en trecken na Breda in syn eygen stat⁽²⁰⁰⁾.

Item tot Vilvoorden in stat was in 't passeren eenen predicant der calvinisten gevanghen: maer sy sonden terstont daer 16 gewapende mannen, vragende de heeren, oft sy dien wilden loslaten, oft, dat sy metten geheelen hoop hem wouden halen; ende vreesende, lieten sy hem met haer gaen.

⁺ Ende ontrent Cortryck, op vuel dorpen, hadden de calvinisten der overheyt bevolen, wisten sy eenich profyt te doen, met de beelden en santen in der kercken staende, dat sy die souden uytnemen ende sy lieten se staen; daerenboven syn de calvinisten gecomen en hebben se gebroken en uyt der kercken geworpen: en het goudt en silver, dat sy in der kercken vonden, dat werdt gesmolten en der overheyt overghelevert.⁺ 't Asfmyten begonde van dorp tot dorp voorts te gaen: en daer was er ontrent 600 calvinisten wel gewapent, die 't deden, en hadden van de frontiren eerst begost, als van Sinttoomas en daerontrent en quaemen so al na Gendt nederwaerts⁽²⁰¹⁾.

+ De calvinisten meynden tot Antwerpen binnen te predicken.

(200) De gebeurtenis, door van Haecht hier weergegeven, is echter niet zoo eenvoudig: door brieven en anonieme berichten waren de calvinisten ingelicht geworden, dat maatregelen getroffen waren om de preeken te beletten en o.a. de toehoorders der preeken te verdrijven: daarom namen zij het besluit voortaan hunne preeken in de stad te houden.
Zie: A.C., 81.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 273, 274, 275 en volg.
A.A., X, p. 129, 462 en volgende: kopij der berichten, welke een overval der preeken deden vermoeden.
A.A., XI, p. 2 en 3.

+ De calvinisten doen beeltstorminghe in Vlaenderen.

+ 600 moeten doen de beeltstorminghe over al Vlaenderen.

(201) F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 709.
J. van Vloten, op. cit., blz. 85 en volg.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 279.
V. Fris, op. cit., p. 16.
Met Sinttoomaas is hier St. Omaars bedoeld.

[18 Augustus 1566]

⁺ Ende op den 18 dach Augustus was 't tot Antwerpen den ommeganck ende daer waeren 4 nieuw punckten, bewysende hoe die 4 deelen des werelts al in 't wergaren waeren. Ende den houten block Marienbeelt werdt noch omgedraghen van huerlinghen, daer men plach gewillige genoech te vinden. En den gemeynen roep was al: ‘Maeyken, Mayken compt! Mayken dit is ouwen lesten uytganck, gy moet in een besloten clooster gaen’, en so voorts, en de prinssesse van Oraengien loech, als sy den block sach, gesciert, draghen⁽²⁰²⁾.

⁺ Ende op den ommegancxdach gingen de calvinisten oock weder na de groen kercke ter predicatien, en oock de mertinisten na het Kiel, welcken prochiaen aldaer leerde Mertinus Lutherus leere, oft het confessie van Ausborch: en dese predicatien ghescieden nou vroegher, omdat se voer het poortsluyten in stat souden syn, want het out gebruyck was, de poort te sluyten, dewyle de prossessie omgaet. En elck verachtede

+ Van den ommeganck van Antwerpen.

(202) Over de beteekenis van deze nieuwe ‘punckten’:
‘Ordonnantie inhoudende de niew Poincten van den Ommeganck halff Oogst, Anno 1566, ghenaempt den Tijt present.’
Gheprint Thantwerpen bij Hans de Laet.
Knuttel, op. cit., I, n^o 149a.
Het Mariabeeld werd door zekere burgers met weinig eerbied begroet:
A.C., 86.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 282.

+ Van de predicatie op den ommegancx dach voer de beeltstorminghe.

[p. 97]

seer sulcx blocksleypen: en de calvinisten leerden, dat men geen beelden oft santen in den tempel en behoorde te hebben, maer die behoorde uyt te roeyen; den mertinist en wilde so rigorues niet syn, en den simpelen verargeren, maer dat men se sou laten staen als steenen oft blocken en niet sireren, noch licht voer setten, noch niet eeren oft aenbidden⁽²⁰³⁾.

⁺ Ende na den noen en predickten de calvinisten niet; dan op 't Kiel werdt het sermoon gedaen en na den sermoon songen sy Mertinus psalmen, na haer manire, hoewel den predicant niet mede en sonck: maer 't was met synen wille; en mits dat de calvinisten niet en preeckten, was er vuel daer gecomen om te luysteren. Ende na den sermoon maeckten sy discoort, heffende ander psalmen en voysen aen onder de mertinisten; hier sach men den haet! Nochtans (was) tusschen dese 2 religien geen groot verscil, dan meest in 't nutten van 't sacrament; en de mertinisten syn der overheyt meer ghehoorsaem, want de calvinisten gebruycken gewelt, als 't niet na haeren sin en mach gescien: en dat dicwils gebleken is overal. Godt die kent de beste en wil geven dat se overcomen moghen⁽²⁰⁴⁾.

(203) De diskussie hieromtrent tusschen calvinisten en lutheranen gevoerd volgen wij bij
G. Tjalma, Philips van Marnix, Heer van St-Aldegonde, p. 57, 69. Amsterdam, 1896.
Het was immers Philips van Marnix die de verdediging van de calvinisten opnam tegen zekere beschuldigingen van Luthersche zijde geformuleerd.

+ De calvinisten maken discoort met singhen in de mertinisten predicatie.

(204) A.A., XI, p. 5.
Over de geschillen tusschen beide religies:
Zie J.W. Pont, op. cit., p. 83 en volg.

[19 Augustus 1566]

⁺ Item deestyt was tot Brusel groote vergaderinghe der staten van den lande en van vuel dorpen en steden, ende den prinsche van Oraengien trock op den 19 dach Augustus oock na Brusel in de vergaderinghe. En de overste der calvinisten en mertinisten in diveersche steden en dorpen hebben aen den edeldom dicwils gequelt om kercken en plaetsen te hebben in de stat op dorpe, en dit heeft den edeldom dicwils de regente te kennen ghegeven, dat se noch dagelycx versochten om binnen de steden te preken, waerop sy antwoerde: ‘Gy lieden segget my en sy en seggens my niet; en dat sy 't ou seggen, dat is, dat gy se aenhangt!’ En daerom waeren nou tot Brusel gecomen uyt vuele steden en dorpen 2 oft 3 van de gedeputeerste calvinisten, en oock sommighe mertinisten, om in presentie van de staten, 't selve te begeeren als voerseyt is⁽²⁰⁵⁾.

⁺ Item op den 19 dach Augustus als 's anderdach, na de kermisse, so predickten de calvinisten voer en na noen; op wercdagen en hebben se noyt gepredickt, maer 't was omdat het vrempt volck ten sermoon sou comen⁽²⁰⁶⁾.

⁺ Op den selften 19 dach gesciede 't, dat een simpel mensche in de groote kercke op den stoel clom, en seyde: ‘Ick en ben paep, noch mertinist noch calvinist, maer wil die noch al onderwysen!’ En daer quam een scipper, die hem met gewelt af den stoel haelde, en hem sloech. Maer 't volck werdt gram en verjoegen den scipper, en leytden den simpelen uyt der kercken. Van daer liep die simpelen ter poorten uyt in der statvesten in 't water, tot over de middelt, en beriep alle man om te disputeren in der scrifturen, ten viere die 't verliesen sou; van daer liep hy na der calvinisten groen kercke, en seyde: ‘Laet sien oft sy my, oft ick haer, onderwysen sal.’ Maer sommige lieden hielden hem en leytden hem tot Borgerhout in een herberge, omdat hy onder de menichte des volcx geen beroerte en sou maken⁽²⁰⁷⁾.

+ Vergaderinghe der edelen en staten tot Brusel, daer oock vuel calvinisten en mertinisten waeren en oock den prinsche selve.

(205) Over de vergadering der Vliesridders en de bijeenkomst der edelen te Brussel.
W. Nuyens, op. cit., t. I, 2, p. 146.
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 717 en volg.
Ook afgevaardigden der consistories verwylden te Brussel.
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 720.
Over het vertrek van Oranje en zijne schikkingen:
A.A., XI, 3; X, 129, 130.
J. v. Wesenbeke, op. cit., p. 282.

+ De calvinisten predicken des maendaechs na den ommeganck.

(206) A.A., XI, p. 5.

+ Van eenen simpelen, die in de kercke wou preken en alle religies bescamen.

(207) A.C., p. 86.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 283.
A.A., XI, p. 5.
De lezing over dit feit door van Haecht verstrekt, herleidt alles tot het optreden van een bijna krankzinnig man, die o.a. ook de calvinisten wil bestrijden, waar bij andere bronnen, dit optreden in het teeken van de anti-roomsche aktie wordt gesteld.

[p. 98]

Van de wonderlycke afsmytinghe der beelden in allen den Nederlanden, daer scier geen dorpen af vry en waeren, en weynich steden, mits dat het tot Antwerpen eerst syn beginsel hadde, doer den calvinisten. 1566 Augustus 20.

⁺ Het ghesciede tot Antwerpen op den noen, dat men opsetten soude het Marien beelt, dat omghedraghen hadde geweest na de oude costuymen. En gelyck de menschen nou van diveersche opinien syn, so gescieden daer diveersche spraecken: d'een sach 't devotelyck aen, d'ander loech en seyden: ‘Doet se niet seer’, en so voorts, en sonderlinghe waeren de kinderen bou(t) in 't spreken en gecken en seyden: ‘Sy en staet niet so vast, men sou se lichtelyck noch afstooten’: also dat een wyf, die ten offer sadt, den kinderen met water gote. En de papen deden den mercktgraef halen, om 't volck uytter kercken te doen gaen, die oock quam met syn sergianten; maer daer waeren wel 200 mannen calvinisten, die en wouden niet uyt en werden er in gesloten. En doen gingen sy psalmen singhen; dit duerde een ure oft twee; ten lesten sochten sy som raet om een dore open te kryghen en uyt te syn. En van buyten vergaderde doer dese fame vuel geboefte, die oock hielpen dat er een dore open spranck, doer dringhen. Daer liep doen 't geboefte in met hoopen, en begonden na 't singhen te smyten en te breken alle de beelden, en autharen en sonderlinghe de beelden in de kisten: dat werdt al gerooft; groote smedenhamers en ander bylen waeren er haest genoech, daer se alle der kercken cameren en afsluytinghe met sulcx gewelt mede openden: en daer en bleef niet geheels in de gansche kercke, dan dat eenighe overste der ambachten daer in dronghen, en met bidden haer autharen bescermden, noch moesten afbreken en uyt doen draghen; geen siborien, en ander kelcken, en werdt oock niet gemydt, brandtleeren werden gerecht, daer sy de hoochden mede beclommen. Ende geen heere der stat en dorst hem laten sien, om te beletten: sulcken vreese was onder haer⁽²⁰⁸⁾. Maer de gemeynte loech meest, want de papen, de levende beelden en werden niet gesocht om iet te misdoen. De calvinisten nou siende, dat het silver en gelt al gestolen werdt en 't selve op haeren naem gesciede, en oock voerhanden hadden genomen te doen, so stelden sy wacht aen alle de kerckdueren, en namen haer 't silver af, ondersoeckende; maer daer was er alreede vuel wech, en sy leverden 't selve de wet overe; maer 't gelt en cleynicheyt uyt de offerkisten en ander scaprayen bleef al achtere. Alle dit voorstellen der beeldenafsmytinghe was by de calvinisten geordineert, maer quam eer te passe, dan sy 't meynden: dies 't maer te ongescickter en gesciede⁽²⁰⁹⁾.

Als 't nou aen den avont quam, ende in de groote kercke niet vuel meer van beelden te breken en was, so sceytden sy haer in diveersche hoopen, ende liepen na alle de andere kercken en cloosteren, en deden daer al desgelycx. Sommighe vrouwen en mans cloosteren lieten haer

+ Afsmytinghe der beelden in Antwerpen.

(208) Onaangezien enkele aanvullende nota's verwijs ik hier naar de publicatie van dit gedeelte door.
F. Prims, ‘Een nieuw verhaal van de Beeldstormerij te Antwerpen’ (A.A., Nieuwe Reeks, 1^e jrg., 1926, 4^e afl., p. 349).
Een kritische studie van den Beeldenstorm, met uitvoerige bibliografie en enkele nieuwe dokumenten zal trouwens eerlang het licht zien.
Over de houding van de Magistraat:
J. de Wesenbeke, op. cit., 284-286.
A.A., X, p. 134.

(209) Dit wordt inderdaad gestaafd door de verklaring van Herman Modet:
Cf. J. van Vloten, op. cit., p. 92 en 182 (bijlage IX).
De beeldenstorm zou hun plan betreffende de petitie aan de regentes dus hebben verstoord.
Ook J.W. Pont, op. cit., p. 72.

[p. 99]

cloosters poorten open; die niet open en waeren scoten sy met bussen en roeren open oft met ander gewelt; ende waer eenighe borgers waeren, die geerne capellen of cloosteren bescermpt hadden met reden oft welspreken, daer trocken sy dan af en haalden meerder macht in de ander kercken: also, dat haer niemant en dorst teghen staen; met vuel tortsen en ander dicke branddende keerssen liepen sy dien nacht van d'eene kercke en clooster na de andere; en daer en bleef niet geheels in alle die kercken, noch oock in der monicken sellen oft wooninghen. Ende vuele en hadden er noch niet opghewacht, meynende dat se alleen de groote kercke souden gekuyst hebben, om daer te predicken; ende alle der monicken huysen binnen haer conventen werden berooft; sommighe sochten 't goedt, sommighe de beelden, en sommighe de kisten, en sommighe het bier en wijn, dat se vonden.

Ende de borgeren, die overal met de wapen in de doeren stonden, en begeerden den quayen hoop niet te roeren, so langhe sy geen borgershuysen en ruerden, ende en hadden oock geen bevel om daer teghen te syn van eenighe overheyt, bewarende alleen de stat; want anders hadden de calvinisten haer mogen daerteghen stellen, en so soude d'een borger teghen den anderen geweest hebben.

⁺ Sommighe quaywillighe smeten in de cloosters de tonnen in stucken, en lieten den wyn en bier loopen, oft om te gereeder haer potten en kruycken vol te sceppen. Ende van alle dese ongescicktheyt en woest worpen en breken en hoorde men niet, dat een mensche gevallen was, oft iemant erm oft been gebroken. Die kercken lagen overal besaeyt van de gescuerde scriften en boecken; ja, in sommighe cameren ginck men scier tot aen de knieen doer 't gescoert papier en franssyn; voer de clocke twaelf uren in der nacht, was 't al afgeworpen en gebroken en 't was begost t' 's avondts ten 5 uren. Dan 't geboefte bleef al sitten drincken in de cloosteren, en⁺ geen monick oft nonne en was geslagen noch gestooten dat hinderen mochte, maer sommighe waeren de bedden wel uyt haeren lyve gestolen⁽²¹⁰⁾.

Ende in oer nacht brochten 12 cappiteynen der calvinisten de heeren van der stat vuel silvers overe, en seyden, dat sy wel begeerden dat de dieven, die iet gestolen hadden, souden gestraft worden. Waerop de heeren seyden, dat onder 't decxsel van dien vuel gestolen werdt, en oock van haeren eyghen volcke, waertoe sy consent gaven die te straffen, en seyden dat het haer leetwesen was, dat er so vuel foortse gedaen was, in onbehoorlycke afsluytinghen, daer vuel brieven gescuert syn: maer dat er kerckenautharen gebroken, en beelden afgeworpen waeren, dat is Godts believen, meynden sy, tot straffe der geestelyckheyt⁽²¹¹⁾.

+ Sonder acht te nemen op goede boecken oft brieven van verlanghe.

+ Over de 24 cloosters en kercken en capellen waeren in Antwerpen.

(210) Een treffend beeld van den beeldenstorm geeft ons het verslag van een Engelsch ooggetuige Richard Clough bij
J.W. Burgon, The Life and Times of Sir Thomas Gresham. London, 1839, 2 vol. in 8^o, p. 137, t. II.
Ook F.H. Hessels, Ecclesiae Londino Batavae Archivum. Cantabrigiae, 1887, 4^e dl. Epistolae Ortelianae, blz. 37, beschrijving door Abraham Ortelius.
Ook A.A., X, blz. 130 (Justificatie van de Magistraat).

(211) De hier bedoelde ‘12 cappiteynen’ waren de oversten van de gewapende lieden, die de wacht tijdens de preeken moesten waarnemen.
Voor het terugbrengen van het zilver A.A., X, blz. 134.

[21 Augustus 1566]

⁺ Ende op den 21 dach Augusti 's morgens trocken de calvinisten en beeltstormers uyt op alle de dorpen, en waer kercken oft cappellen waeren, werdt al desgelycx gedaen, oock in de aptdyen; en de santen en cruysen op straten en bleven niet geheel; en voorts deden de calvinisten

+ De beeltstormers trecken uyt Antwerpen over alle dorpen.

[p. 100]

al desgelycx in alle de Nederlanden, weynige steden costen 't teghen houden⁽²¹²⁾.

⁺ Item, also nou den 21 dach de kercken overal vol gebroken houts, en beelden laghen en sonderlinghe, in de groote kercke tot Antwerpen, so deden alle de gulden en ambachten het coper metael en yser al vergaren en uytvuren, en de gebroken gestoelten, dat noch niet al af en was, selve voorts al uytbreken en uytdoen, want de calvinisten wilden de kercke scoon hebben; en huerden noch sommighe mannen, die noch eenige hooghe beelden, als de 12 apostelen, die boven de opgaende pilaeren stonden, afworpende waeren, en voorts het groot cruysen ander dinghen; de ermen, die haelden de gebroken beelden en ander gebroken hout met hoopen uytter kercken, want sommighe die gaven 't al te voren, niet denckende sulcx weder op te richten. De papen en monicken ginghen nou meest alle in weerlycke kleederen achter de straten, om uytten spot te wesen; vuele en dachten oock niet weder in haer clooster te comen⁽²¹³⁾.

⁺ Item op den 21 dach Augusti, so hielden de heeren metter gemeynten raet, omdat het geboeft, al was er vuele uytter stat, noch vuele was er, die in de cloosters bleven sitten drincken. Want vuel roempden haer, de bordeelen te verjaghen, als uyt den name van de calvinisten, die dicwils gepreeckt hebben, dat men haer om 't geloove verdreven heeft en de bordeelen mochten wel wooninghe hebben; maer der papen huysen souden mede aengestaen hebben, die som by borgers en vrinden inwoonen, die mede 't haer verloren souden hebben; so werdt geackordeert dat men 't geboefte niet meer achter straten en sou laten passeren; en de wachten werden versterckt, alle breede pleynen beset met vuele borgeren en altoos elck waeckte noch in syn duere. En die geen wapenen en hadden, dede de stat spicien en roeren hebben, want sy hadden nou haren wille genoech gebruyckt: ende die poorten werden toegehouden: maer 2 mael daechs en dede men se open om den reysenden man, maer vuele werdt er gevangen,⁺ die metten goeden meynden uyt te gaen, die haer cousen vol silvers hadden van der kercken roof: daer werdt oock een peert weerhouden, toebehoorende eenen franssoys, dat geladen was als eenen muyl, met silver⁽²¹⁴⁾.

(212) J. de Wesenbeke, op. cit., p. 287.
A.C., p. 82.
P. Bor, op. cit., t. I, f^o 88 en volg.

+ Die ermen, die haelden vuel houts uyt de kercken.

(213) A.C., p. 90.
A.A., X, p. 136-137.

+ Raet om het geboefte te bedwingen.

+ Vuel dieven der kercken gevangen.

(214) J. de Wesenbeke, op. cit., 288.
A.A., X, p. 136-137.

[22 Augustus 1566]

Item op den 22 dach, so predickte Hermanus, predicant der calvinisten, in ons Lievrouwen kercke voer en na noen, met toelatinge der heeren der stat, om te vermanen, van de gestolen goederen wederom te brengen: en daer werdt den 23 dach een galghe gherecht op de merckt, en geboden, dat elck den roof oft die eenighen wechgeworpen roof gevonden hadde, binnen 24 uren sou weder brengen, op de pene van der galgen. En daer werden vuel dieven gevangen, maer men en wou geen justicie doen, voer den prinsche d'Orange, die den 19 dach na Brussel getrocken was, sou wederom comen syn⁽²¹⁵⁾.

⁺ Item op den 23 dach quamen de heeren der stat met sommighe scutters van de gulden ontrent den avont in Onser Vrouwen kercke, en deden 't al uytgaen, dat er in was, want daer en was nou niet besunders

(215) A.C., blz. 91.
A.A., X, p. 138: de preek van Herman Modet zou echter niet met toelating der ‘Heeren’ gehouden zijn, integendeel, Hermannus heeft de wachten ‘fortselijck gepasseert’ en met geweld de kerk ingenomen.
Dit blijkt ook uit de lezing bij J. de Wesenbeke, op. cit., p. 292.
Voor de publicatie van de Magistraat:
A.A., XI, blz. 6 en A.A., II, blz. 400.
Voor het vangen der beeldstormers:
A.A., X, p. 138.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 302.

+ De kercken werden alle gesloten.

[p. 101]

meer te breken; dan de calvinisten begonden sommighe dicke muren der bysonder chooren doer te smyten, om de kerck eenvoudich te maken, en meynden daer den 24 dach, als sinte Bartolomeeus dach, weder te preken: maer de heeren en woudens niet consenteren, sonder consent van den hove te hebben. Ende desgelycx werdt gedaen in alle kercken en cloosteren, en werden al toegesloten en hielden wacht daeromtrent; maer haer werdt geconsenteert in de Nieuwstat op de pleynen te predicken⁽²¹⁶⁾.

Item tot Antwerpen in Onser Lievrouwenkercke werden gevonden sommighe sekrete kelders en leelycke kuylen, alwaer een gevangen vrouwe gevonden werdt, waervan vuele geseyt was, dat eenighe canonicken daer hielden, tot scandale⁽²¹⁷⁾.

⁺ Item in 't Minnenbroeders clooster waeren gevonden in diveersche diepe cuylen, 5 oft 6 gevangen monicken, naer welcker stemmen hooren, men scier de calvinisten een heelen dach haddesien graven. En de monicken, die in 't clooster waeren en wistents niet te wysen; die overste, die 't wisten en haer dagelycx gespyst hadden, waeren verloopen: en den roep was, dat se som 5 en 10 jaeren daer geseten hadden, sonder sonne oft mane, en weynich lichts te sien, en bekenden, alleen omdat se het evangelium te recht hadden begonnen te leeren, daerom daer geset waeren: en waeren som totter helft scier swerdt, so sy in haeren dreck saten. Desgelycx waeren gevonden in gemetste cuylen 2 vrouwenbroeders-monicken oft carmelieten so men die noempt; siet wat een tirannye over haer eyghen volck! ordeelt of er Godt niet een straffe sculdich en was?⁽²¹⁸⁾

Ende tot Lier en Mechelen hadden sommighe kercken haer autharen self afgenomen, maer sommighe calvinisten van binnen, wilden die loopers van buyten binnen laten, om al de ander oock te doen uytroeden, maer de ander borgers en heeren der stat waeren er teghen; so was er deestyt overal vreese en benautheyt⁽²¹⁹⁾.

(216) J. de Wesenbeke, op. cit., p. 295-297; 304-305.
Hieruit blijkt dus dat de Magistraat niets concenteerde in zake het houden der preeken binnen de muren, doch alleen verzocht bepaalde kerken niet in te nemen. Zie op. cit., p. 307 en 308.

(217) Nergens vermeld.

+ Van monicken, die in gemetste cuylen gevonden werden.

(218) Als bij 217, nergens vermeld.
Vermoedelijk staan wij voor produkten eener al te kleurige fantasie, wat in deze bewogen dagen licht verklaarbaar is. Te meer, waar in enkele berichtgevingen van bepaald anti-kerkelijke zijde over deze gruwelijke ‘kuylen’ geen woord wordt gerept. (J. de Wesenbeke, Richard Clough).

(219) Voor Lier: o.a.J. van Vloten, op. cit., p. 158 ‘Sentences contre les habitants de Liere’.
Poullet et Piot, op. cit, t. I, p. 431.
Voor Mechelen zie nota 225.

[24 Augustus 1566]

⁺ Item op den 24 dach, so werdt den predicant der mertinisten consent ghegeven van de heeren der stat te moghen predicken in Sint Joris kercke, alwaer vuel kinderen gedoopt werden, die dese dagen geboren waeren, dewyle geen oerden in geen kercke en was: 't was al verdestruweert⁽²²⁰⁾. Ende de calvinisten predickten in de Nieuwstat en oock in de Borchtkercke, welcke haer niet al met consent, maer half duer dreygen geopent was; en gingen nou sonder wapen, want de borgerlycke wacht en liet niet toe, die geen behoorlycke wacht en hadde, met eenighe wapen achter straten te gaen: oock en wilden sy d'een noch d'ander niet verhinderen, maer de heeren der stat stelden na noen daer stercke borgerwacht aen de kercke, niet willende toelaten den calvinisten daer te predicken: maer preeckten noch in de Nieuwstat⁽²²¹⁾.

Maer den predicant der mertinisten bleef predicken in S. Joriskercke en seyde: ‘Ick en ben noch calvinist, noch mertinist; men hoeft de doctoren niet te gelooven, maer d'woerdt Godts, dat ick U leere.’ En daer quam een beroerte in die predicatie, doer veel peerden, die aen de poorte

+ Den predicant preeckt met consent in St Joriskercke volgende de confessie.

(220) J. de Wesenbeke, op. cit., p. 307.
A.A., XI, blz. 13.
Cal. State Papers, 1566-1567, p. 128. Bericht v. George Gilpin.

(221) Het was Hermannus Modet die in de Borchtkerk als predikant was opgetreden voor de ‘Duytsche’ predicatie, terwijl Taffin de ‘Waalsche’ preek hield in de Nieuwstad voor het Oostersch huis.
A.A., XI, p. 12.
A.C., p. 92.

[p. 102]

der stat waeren om uyt te syn, die snellyck daer verby liepen na een ander statpoorte, mits dat de poorten niet doergaens open en waeren: en doer dat peerdegeloop meynde 't volck, dat er eenen oproer in stat was en liepen uyt der kercken⁽²²²⁾.

⁺ Ende desen na noen quaemen twee heeren van Brusel gesonden, van weghen den prinsche van Oraengien, borchgraef van Antwerpen: dese brochten eenen brief, alsdat de calvinisten mochten vryelyck binnen Antwerpen predicken in de Nieuwstat, totdat de heeren haer een ander plaetse souden bewysen: en dese brieven werden in de predicatie gelesen, welck den volck seer verblytde. Ende also men hoorde, so hadde de regente en haeren aenhanck, de ander heeren van der oerden beloeft te doen vergaderen de generale staten van den lande, en dan sou men de religie houden, so die geleerde en verstandige van den lande dat goedt bevinden souden; maer sy en dachte 't self beloefte niet te houden, wetende, dat het pausdom niet mede gaen en soude⁽²²³⁾.

(222) A.A., XI, p. 13; A.A., X, p. 142.
A.C., p. 92. Zie nota 220.

+ De regente beloeft metter tijt de algemeyne generale staten te vergaderen, dat sy niet en dacht te houden.

(223) Hier is dus bedoeld het bezoek van den Heer van Thoulouse en Nicolaas van Hames.
A.A., XI, p. 13.
A.A., X, p. 141 en volg.
Betreffende het antwoord der Regentes aan de Edelen van het verbond.
A.A., XI, p. 40 en volgende.
F. Rachfahl, op. cit., ab. p. 721.

[28 Augustus 1566]

Item den 25 dach Augustus 1566, als sondachs, so meynden de papen in de kercken wederom tot Antwerpen sommighe autharen wat te verscieren en missen te doen, daer sy eer om jàechden, dan om te predicken; maer de wet verbode 't haer, seggende: Laet alle seremonie, totdat wy consent hebben van den raet tot Brusel, opdat den oproer niet vernieuwt en worde⁽²²⁴⁾.

⁺ Maer sy deden 't noch heymelyck in sommighe capellekens. Ende tot Brusel werden desen dach alle de kercken toegesloten, omdat men vreesde, dat sy, calvinisten, daer van gelycken souden willen doen, als scier overal het landt gedaen is. Tot Mechelen, daer was in het Begynhof al de beelden gebroken en sommighe kercken van binnen de beelden afgenomen. Maer sommighe borgeren calvinis gesint, wilden 't al uytgeroyt hebben, en de autharen gebroken, ommer in een kercke, omdat de calvinisten daerin souden predicken: en sommighe borgeren wilden 't teghen houden: also dat overal benautheyt was en vreese⁽²²⁵⁾. Tot Gendt stonden 3 galgen op de merckt, om de dieven, die roof uytter kercken genomen hadden: want de calvinisten, al was 't haer werck en wille, en begeerden niet dat de dieverye ongestraft sou syn, maer spraecken seer om die te hangen na haer verdienste. Maer sy moesten daer noch buyten der stat blyven predicken, en die papen begonden binnen Gendt wederom haer diensten te doen⁽²²⁶⁾.

⁺ Item over al Hollant was 't oock scier al gedestruweert en niet sonder vuel oproeren. En tot Amsterdam en was noch maer (in) een oft twee kercken de beelden uytgeworpen, te weten het Minnebroers clooster oft bervoeters: en de heeren der stat wouden 't teghen houden, also dat er den scoutet 2 doot sloech en daer werdt er noch 3 dootgedronghen. Maer sy moesten wycken en (in) dat gansche clooster en werden niet alleen de beelden gebroken en de autharen geraseert, maer der ganschen kerckenhuysen uyt grooten haet. En na dit predickten de calvinisten op die

(224) De toestand waarin al de kerkelijke gebouwen verkeerden, maakte trouwens de uitoefening der diensten onmogelijk, wat wel blijkt uit het schrijven van Oranje aan de Regentes, in dato 27 Augustus 1566. A.A., XI, p. 20.
Zie ook A.A., XI, p. 37.

+ Van de afsmytinge tot Gendt en Mechelen en van Brusel.

(225) Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 429 en 441. Verslag over den beeldenstorm van Mechelen.
Voor Brussel, op. cit., t. I, p. 432, 440.
Ook La défense de Messire Antoine de Lalaing, p. X en volg;...éd. 1834, Mons.
(Soc. des Bibliophiles de Mons, n^o 6.)

(226) D. Jacobs, op. cit., p. 30 en volg.

+ Der Graumonicken clooster tot Amsterdam wordt al geraseert behalven de kercke.

[p. 103]

kercke⁽²²⁷⁾. Sulcke deerlycheyt en gescietde tot Antwerpen niet in 't scenden van alle de kercken, niet so vuel, dat men hoorde, dat iemant eenen vinger gequets was; nochtans waeren die beelden also doerhouwen, dat men er geen faetsoen aen en sach, welck oock vuel menschen, catholycke, deerde. En ander seyden: ‘Laet u deeren, dat se so vuel cristen bloets gestort hebben’; waerom dat sommıge seyden: ‘Sou ick haeren tempel en autharen niet scynden: sy hebben die levende tempels, myn susters, broeders oft ander maeschap gedoyt oft doen dooden’.

De mertinisten predickten desen dach wederom in S. Joriskercke, stellende den stoel in der dueren, also dat het volck op 't kerckhof d'woerdt Godts hoorden, want de kercke was te kleyn; en doopte kinderen en al in duytsche, na inhout der confessie van Ausborch. Dese mertinisten en hielden 't afsmyten der beelden niet voor goedt, seggende dat men se metten worde Godts hoorde uyt der menschen herten te stellen en anders niet; want anders en syn 't maer figuren, en die mogen de calvinisten op 't geldt wel sien, die se niet en verworpen. Also Godt kendt de beste, ick en ordeel se niet; maer den pastoor van S. Joris, die altoos seer teghen de predicanten van 't Kiel is geweest, als vore wel gehoort is, dese moest nou lyden dat dese, die nochtans geen missen oft seremonien en onderhielt, gelyck die ander noch deden, nou in syn eygen kercke preeckte⁽²²⁸⁾.

(227) P. Bor, op. cit., f^o 91.

(228) Over het optreden van den parochiaan v.h. Kiel, zie nota 220.
Van luthersche zijde verscheen een schrift tegen de verwoesting der beelden, getiteld: ‘Stercke Bewijsinghe dat men wel magh Ghedenck-ende Ghetuyghenisse - Beelden, maer geen omme die aen te bidden hebben’. Breda, anno 1566.
Toegelicht bij G. Tjalma, op. cit., 54 en volg.

[26 Augustus 1566]

⁺ Item den 26 dach Augusti quam den prinsche van Oraengien wederom binnen Antwerpen, ende desen selven dach, so predickte men oock buyten Brusel, welck tot noch toe niet gesciet en is gheweest⁽²²⁹⁾. En deestyt begonde men oock eerst te predicken in 't landt van Luyck, en de bisschop quam met hondert peerden, en hoorde der calvinisten predicatie buyten⁺ Mastricht ende en roerde haer niet: maer daer was er wel 5 oft 6000 vergadert⁽²³⁰⁾.

⁺ Item men hoorde, dat tot Doernick onder eenen authaer gevonden was vuel goudts en silvers, weerdt ontrent 20 tonnen goudts na den meesten voys. Ende het is gesciet op den 26 dach Augusti, dat tot Mesenen, een aptdye geleghen by Dornick, sijn gecomen ontrent 200 beeltstormers en vraechden na den apt, en seyden: ‘Wy moeten de afgoden hier oock uytroyen’, en thoonden haeh bescheet, 't selve dat se hadden; en den apt seyde: ‘Het mach wel syn is 't bescheet goedt, dats so; nou gaet eerst in myn huys, eet en drinckt en maeckt U sterck tot den werck’; sy deden also, en doen gingen sy en deden haer werck. En den apt was uytgegaen, en hadde eenen cappiteyn verweckt en sommige boeren; en dese waeren na den wercke weder aen 't drincken en werden uytgedreven en wel hondert geslegen: en die verloopene deden groote clachten tot Dornick⁺ en ander steden, om 't selfde te wreken, maer de steden hielden 't teghen, opdat sulcx niet voort loopen en soude⁽²³¹⁾.

Item also den prinsche van Oraengien nou tot Antwerpen was, en elck op hem betroude en de borgeren nou 6 daghen nacht en dach seer

+ Den prinsche compt in Antwerpen.

(229) Terugkomst van Oranje: A.C., p. 92.
A.A., X, 143.
Over de preeken te Brussel zie zeer belangrijke bijzonderheden bij:
F. Rachfahl, op. cit., t. Ii; p. 737 en 738.
Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 432 en 440.
A. Henne et A. Wouters, Histoire de la ville de Bruxelles, t. I, p. 405. Bruxelles, 1843-1845.

+ Beginsel van predicken voer Brusel en Mastricht.

(230) Cfr. H. Pirenne, op. cit., p. 297.
G. Brandt, op. cit., dl. I, p. 449.

+ Eenen grooten scat gevonden tot Doernick.

+ Beeltstormers in Vlaenderen geslagen, die op 't landt liepen.

(231) Fery de Guyon, Mémoires, p. 145, éd. A.L.P. De Robaulx de Soumoy. Bruxelles, 1858. (Collect. Mém. relatifs à l'histoire de Belgique, n^o 1).; bedoeld is hier de rijke abdij van Marchiennes: de lezing van van Haecht is evenwel sterk geïllustreerd.
Zie ook: Pontus Payen, Mémoires, t. I, p. 187 (éd. Henne, Bruxelles, 1860), (Collect. Mém. relatifs à l'histoire de Belgique, n^o 10).

[p. 104]

scerpe wacht gehouden hadden, en alle nachten lichten en lanteernen uytghesteken en seer weynich gerust hadden, want doergaens waeren er quade roepen, dat het geboefte iet bedryven soude: maer nou werden de wachten seer vermindert en in goede orden gestelt.

⁺ Ende men begonde tot Antwerpen met wille van de heeren en consent van den prinsche, knechten voer soudye aen te nemen, waertoe acht cappiteynen genomen werden, wesende heeren van Antwerpen, en dat om de stat te bewaeren en elck in vreden te houden⁽²³²⁾. En men hoorde, dat de prinsche van Oraengien, den grave van Egmont en den grave van Huerne en sommige andere van de regente de saecken in handen ghegeven waeren, om die van der religien plaetsen te geven om te predicken en in stilte te houden, maer de geestelycke weder in haer kercken en cloosteren te laten comen en haer gewoonelycke diensten te doen. Ende na de generale staten vergaderinge, die geordineert was in October, soude hem elck voegen, na dat daer gesloten sou worden. Maer de papen met de regente sochten al treyneringhe om, metter tyt, gewelt uyt Spaengien te krygen, en dan haeren wille te doen: den tyt leerde 't al.

⁺ Nadat den prinsche van Oraengien binnen Antwerpen was, so begonden sommige nonnen en monicken, die noch eenich goedt hadden, dat weder in haer clooster te dragen, (oft dat haer ghegeven werdt van vrinden) en begonden weder te woonen in haer cloosters, die se sus lange ydel gelaten hadden. Maer sommige wilden er uyt blyven, nou sy daer uyt waeren; dese en werden oock niet gedwongen daer al noch in te gaen⁽²³³⁾.

+ Den prinsche van Orangien laet borgers en borgerskinderen van Antwerpen aennemen voer soudye om de stat te bewaren.

(232) A.A., XI, p. 38.
A.C., p. 92.

+ Monicken, nonnen en begynen begonden weder in haer clooster te woonen.

(233) De bedoelingen van Oranje zoo snel mogelijk den R.K. godsdienst in eer te herstellen, blijkt wel uit zijn schrijven aan de Regentes in dato 28 Augustus A.A., XI, p. 27.

[28 Augustus 1566]

⁺ Item op den 28 dach Augusti, so werden tot Antwerpen dry kerckdieven gehanghen en dry gebannen uyt den lande, en in ander steden oock⁽²³⁴⁾.

Item deestyt is er een mandaet uytgegaen van weghen de hertoginne van Parma, als regente van den Nederlande, en oock met wille van de heeren van der oerden, die nou gesceyden waeren uyt Brusel, om de steden in stilte te stellen: ende het inhout op 't corste was ditte, sonderlinghe voer die van Artoys, dat alle borgeren en ingesetenen van den lande, dat sy voortaen sullen beletten eenige beelden te breken oft kercken te laten scenden, op arbitrale corrextie, ende met wapenen en gewelt 't self sullen bescermen; en indien eenighen raet der steden daerin consenteren oft laten gescieden (sou), sullen verliesen alle haere previlegien; en dit is meest over (al) afgelesen geworden, sonder tot Antwerpen, mits dat daer niet iet meer te breken en was⁽²³⁵⁾.

⁺ Maer den selven 28 dach werdt afgelesen tot Antwerpen, dat de geestelycke elck weder in haer cloosters en kercken souden gaen, en haer missen en ander diensten doen als vore, en dat haer niemant dat beletten en soude, op de pene van der galghen: noch d'een noch d'ander iet te misseggen, op de selve pene. En na dit mandaet, so murmureerden 't volck seer, sonderlinghe de calvinisten, en ginghen 't den prinsche claghen;

+ Kerckdieven gehanghen.

(234) A.A., XI, p. 27; IX, p. 327.

(235) Tekst van deze ordonnantie, A.A., XI, p. 31.
Verontschuldigingen van de Magistraat aan de Regentes over het niet publiceeren: A.A., XI, p. 35.
A.A., X, p. 147.

+ Gebodt tot Antwerpen tot vordeel van der papenkercken.

[p. 105]

maer hy gaf haer te verstaen, dat het tot vrede was tenderende, ende also werdt dat selfte op den 29 dach, als St Jansdach, weder vernieuwt en gelesen op alle hoecken van der straten, en oock in druck gestelt. Maer omdat er murmuratie onder het volck was, so en deden sy dien dach geen kercken open, maer in sommige catholycke huysen deden sy missen⁽²³⁶⁾.

(236) A.C., p. 93.
A.A., II, blz. 401, tekst van het eerste en van het tweede gebod.
A.A., X, p. 145.

[31 Augustus 1566]

Item den 31 en lesten Augusti, om de murmuratie, die onder het volck was, so vergaderde den gemeynen breeden raet, willende weten⁺ waertoe de knechten aengenomen werden ende wie se betalen soude, oft waermede! En die heeren seyden: ‘Om die predicatie te bewaeren, oock de statpoorten en de kercken der catholycken, opdat geen comotie oft scandale d'een noch d'ander en gesciede: en de betalinghe is gevonden, sonder dat de gemeynte daer cost sal af hebben.’ Ende om 't volck tevreden te stellen, so werdt van wegen den prinsche van Oraengien afgelesen, dat de inquisitie ende placcaten ende ander mandementen, eertyts gedaen teghen die van der religie, te niet waeren, ten eeuwighen daghen de landen daeraf souden niet belast syn, maer vry wesen; en dit met advys van de staten, ende wille van de regente en consent van den conick, behoudelyck, dat hem elck sou voegen na 't gene, dat by de generale staten geordineert sal worden, waerop de prinschen seer wel tevreden waeren en oock een iegelyck. Maer de regente, noch haeren suptijlen raet, die 't geloofden en dachten 't niet te doen; maer dit en wist men niet, want elck hadde hope, maer het bleeck metter tyt⁽²³⁷⁾.

+ Daer wordt gelesen, dat ten allen dagen de landen vrij van der inquisitien sullen wesen.

(237) A.A., II, p. 402; A.A., XI, p. 29.
Publicatie gedaen den lesten Augusti 1566, beruerende der abolitien vander ‘Inquisitien’.
A.C., 93: over het aanwerven der knechten ‘al sonder des Breeden Raets consent...’.