'Het jeugdig publiek van de "nieuwe liedboeken" in het eerste kwart van de zeventiende eeuw'

[p. 72]

Het jeugdig publiek van de ‘nieuwe liedboeken’ in het eerste kwart van de zeventiende eeuw

door E.K. Grootes

Door welke oorzaken vernieuwt de literatuur zich, en waardoor wordt de richting van de literaire ontwikkelingen bepaald? Dat is de hamvraag van de literatuurgeschiedschrijving en het valt te verwachten dat definitieve antwoorden, ook ten aanzien van ogenschijnlijk isoleerbare deelontwikkelingen, niet gegeven zullen kunnen worden. Elke mogelijke causale relatie roept de vraag op naar volgende, erachter liggende oorzaken, tot tenslotte de verklarende verschijnselen zo diffuus dreigen te worden dat ze elke kracht verliezen. Op zichzelf is dit geen reden op te houden met het formuleren van verklarende hypothesen, hoogstens is het zaak enige bescheidenheid te betrachten ten aanzien van hun reikwijdte. Een dergelijke bescheidenheid heeft na de schipbreuk van de verklarende pretenties van het positivisme geleid tot een terugtrekking op het terrein der intern-literaire factoren. Hoe gecompliceerd de relaties tussen teksten onderling ook mogen zijn, dit terrein is immers nog altijd overzichtelijk en veilig in vergelijking met het mistige moerasgebied van de relaties tussen literatuur en externe (maatschappelijke) factoren. Dat er correlaties moeten bestaan tussen maatschappelijke en literaire ontwikkelingen ligt echter voor de hand. Schrijvers en lezers maken deel uit van de maatschappij; de verspreiding van literatuur is evenzeer een sociaal en economisch als een literair-historisch fenomeen.

De laatste decennia is de belangstelling voor die correlaties weer toegenomen. Daarbij heeft onder meer de rol van de lezer en vooral die van collectiviteiten (publieksgroepen) nieuwe aandacht gekregen. (Zie de inleidende paragraaf van Kloek/Mijnhardt 1986). Resultaten lijken vooral geboekt te kunnen worden ten aanzien van de moderne tijd (waar empirisch onderzoek mogelijk is) en bij aanwezigheid van relatief gesloten culturele gemeenschappen (adellijke hoven in de middeleeuwen; leesgezelschappen). Voor de zeventiende eeuw lijkt het echter over het algemeen nogal moeilijk te liggen. Men komt ook gemakkelijker tot globale (en op zichzelf niet onaannemelijke) uitspraken over het verband tussen het burgerlijke karakter van de samenleving en de aard van de zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde, dan tot een sluitende bewijsvoering op zo'n punt. Met het oog daarop is het misschien zinvol een beperkte

[p. 73]

casus, waar het verband relatief eenvoudig lijkt te liggen, eens nader op ‘bewijsbaarheid’ te toetsen.

Een bekend voorbeeld van een veronderstelde relatie tussen een (nieuw) literair verschijnsel en het optreden van een bepaalde publiekscategorie treffen we aan in het eerste kwart van de zeventiende eeuw. Dan komt er, verspreid over de jaren, een hele reeks relatief kostbaar uitgevoerde ‘nieuwe’ liedboeken uit die zich expliciet richten tot de ‘jeugd’. (Zie daarover in het bijzonder de diverse publikaties van Keersmaekers.) Dit verschijnsel wordt in verband gebracht met de opkomst van een koopkrachtig jongerenpubliek in de opbloeiende Hollandse steden. Een heldere uiteenzetting geeft Matter in de inleiding bij zijn uitgave van de melodieën in Bredero's liedboek:

Met het verschijnen van Den nieuwen Lust-hof, Amsterdam 1602, breekt in de liedboekenproduktie een nieuw tijdperk aan, anders gezegd: Den nieuwen Lust-hof is het eerste blijk van veranderende opvattingen. […] Het boek zou in alle opzichten baanbrekend blijken, want het is het eerste van een lange reeks van liedboeken die de nieuwe poëzie brengen in kostbare uitgaven en blijkens titel en/of voorwerk bijna zonder uitzondering uitdrukkelijk bestemd zijn voor de jeugd. Na de herdrukken van Den nieuwen Lust-hof verschenen achtereenvolgens: Den Bloem-hof van de Nederlantsche Jeucht (1608 en 1610), Boudewijn Wellens' t' Vermaeck der Jeucht (1612 en 1617), Cupido's Lusthof (1613), Apollo (1615), Nieuwen Jeucht Spieghel (c. 1620), Starters Friesche Lust-hof (1621), Venus Minnegifjens en Bredero's Groot Lied-boeck (1622), Amsterdamsche Pegasus en Der Minnaers Harten Jacht (1627). Twee liedboeken in deze reeks bevatten bovendien gedrukte muziek: de Friesche Lust-hof en de Amsterdamsche Pegasus.
Dat het de dichters en uitgevers ernst was, de gunst van de jeugd te verwerven, blijkt uit de lange inleidende gedichten voor een aantal van deze liedboeken. […] De meeste van die gedichten geven voor, dat zij zich met name tot de jeugd richten, omdat die nu eenmaal chronisch verliefd zou zijn - en Venus of Apollo wil daar dan graag op rijm iets van zeggen. Ik heb de indruk dat dit maar een deel van de werkelijke overwegingen weergeeft en niet alléén omdat de meeste boeken lang niet uitsluitend minneliederen bevatten. Een andere overweging is, zeer onpoëtisch, dat de jeugd een potentiële markt vertegenwoordigt. In de beginnende welvaartsstaat heeft een groeiend aantal jongeren geld in de zak. Bovendien wordt de jeugd nog niet in beslag genomen door huiselijke en zakelijke beslommeringen, ze heeft meer vrije tijd dan de ouderen, ze is - inderdaad - vaker verliefd en geeft

[p. 74]

gemakkelijker een mooi geschenk weg, bv een boek. En tenslotte: jong is identiek aan modern, anti-traditioneel, gevoelig voor nieuwe stromingen in letterkunde, beeldende kunst en muziek. Ook aan dat aspect van het jong-zijn appelleren de dichters in hun inleidende gedichten (Matter 1979, p. 18-19).

De vraag waarop hier ingegaan zal worden, is of het mogelijk is de veronderstelde relatie tussen het publiceren van deze liedboeken en de aard van de ‘doelgroep’ hard te maken. Daarmee perken we dus het gebied van de potentiële verklaringen doelbewust in tot dit ene aspect. Exclusieve aandacht voor de factor ‘publiek’ betekent immers automatisch een eenzijdige belichting van de ontstaansgeschiedenis van deze reeks werken. Aan het slot van dit stuk kom ik op dat punt terug.

Voor we verder gaan is het goed ons te realiseren dat het ‘rijtje van Matter’ zelf al een literatuur-historische constructie is. In zijn

Een bladzijde uit Starters Friesche Lust-hof.

[p. 75]

opsomming van liedboeken beperkt hij zich tot ‘met Den nieuwen Lust-hof vergelijkbare bundels van gemengde inhoud’. Er zijn voorzover ik weet geen contemporaine receptiegegevens waaruit blijkt dat deze reeks liedboeken ook toen - zeg voor in literatuur geïnteresseerde Amsterdammers omstreeks 1630 - als een samenhangend corpus werd ervaren. Dat ze zich onderscheiden van de ‘oude’ liedboekjes (die tegelijkertijd bleven verschijnen) is wel evident. In formaat (4° oblong), uitvoering, inhoud en prijs verschillen ze; door zichzelf als nieuw te annonceren zetten ze zich ook uitdrukkelijk ertegen af. Het is echter nog maar de vraag of ze vanuit het oogpunt van de doelgroep geïsoleerd kunnen worden van bijvoorbeeld de erotische embleembundels, die zich ook tot de jeugd richten (Porteman 1983, p. 28-29 geeft goede argumenten voor hun gemeenschappelijke functie), of zelfs van de gehele verzameling fraaie geïllustreerde boeken uit de betrokken periode. Omdat onze vraagstelling zich vooral richt op het concreter maken van de gegevens over het veronderstelde publiek, kunnen we, het hypothetische karakter van de verzameling in het achterhoofd houdend, dit probleem terzijde laten.

We constateren dus dat Matter en anderen een relatie leggen tussen de ‘jeugd’ als publiek en a de kostbaarheid en frequentie van genoemde liedboeken, en b de groeiende ‘moderniteit’ van de inhoud ervan. Die relatie lijkt heel aannemelijk, tot we beseffen dat er ook eerder en later dan begin zeventiende eeuw jongeren zijn geweest, dat liefde geen nieuw verschijnsel was en dat liedboeken dat evenmin waren. Uit 1589 is er al Een Aemstelredams Amoreus Lietboeck dat desalniettemin heel duidelijk buiten de hierboven afgezonderde categorie valt. Waarom treedt dit nieuwe genre liedboeken niet reeds in 1580 op, of pas na 1620? Welke factoren zijn zozeer veranderd dat dit nieuwe fenomeen in de letterkunde eruit zou kunnen voortvloeien? Gezien de door Matter en anderen gegeven karakteristiek van de publieksgroep: koopkrachtige jongeren, geïnteresseerd in de liefde en met een voorkeur voor nieuwigheden, zouden we antwoorden moeten zoeken op het terrein van de economie, de demografie en de mentaliteitsgeschiedenis. In het volgende wordt daartoe een voorzichtige poging ondernomen.

Dat de economie van de jonge Republiek vanaf de late zestiende eeuw tot circa 1650 een spectaculaire groei doormaakte, lijdt geen twijfel (zie met name wat handel en scheepvaart betreft de samenvattingen van Van Dillen 1970, Klein 1977 en Bruijn in AGN 7, 1980, p. 137-155). Van wat dichterbij bekeken vertoont dat beeld van algemene welvaart echter toch wel nuances. Nog afgezien van de altijd optredende discrepanties en fluctuaties en van de diepe kloof tussen rijk en arm kunnen we bijvoorbeeld vaststellen dat de groei van de

[p. 76]

koopkracht niet rechtlijnig verloopt en dat er tevens regionale verschillen optreden.

In verband met dat laatste is het niet oninteressant even te kijken naar de plaats van uitgave van de door Matter genoemde nieuwe liedboeken. Dan blijkt dat het om een overwegend Amsterdams verschijnsel gaat. De duidelijkste uitzondering vormt t' Vermaeck der Jeucht, dat in Friesland is gepubliceerd. De Nieuwen Jeucht Spieghel vermeldt geen plaats van uitgave; Der Minnaers Harten Jacht verscheen wel te Rotterdam, maar heeft als ondertitel Groote Amstelredamsche Rommelzoo. Alle door Matter opgesomde titels zijn afkomstig uit de provincies die het meest profiteerden van de opbloeiende handel. (Zeeland laat nog verstek gaan; de Zeeuwsche Nachtegael van 1623 presenteert zich dan ook als poging een achterstand in te lopen.) Amsterdam is echter zowel de stad die alle andere qua economische groei in de schaduw stelt, als de stad waarin - als microfenomeen daarbinnen - de nieuwe liedboeken optreden. Het leggen van een directe relatie tussen zo'n macro- en zo'n microfenomeen levert een zeer onbevredigend soort verklaring op. En dat geldt toch ook nog als we één stap verder gaan en constateren dat ook het uitgeversbedrijf van die opbloei profiteerde en dat het dus niet te verwonderen is als we telkens Amsterdam in het impressum tegenkomen. Ook als we het volle pond geven aan het belang van de produktiefactoren (de positie van het uitgeversbedrijf, de technische voorwaarden voor het tot stand komen van bepaalde produkten), blijft de noodzaak de factor publiek erin te betrekken even groot.

Wat de periodisering van het onderzochte verschijnsel betreft, wijs ik op enkele resultaten van het in 1985 gepubliceerde onderzoek van Noordegraaf naar de ontwikkeling van de koopkracht in een aantal Hollandse steden. Hij ziet een verbetering van de economische situatie optreden vanaf circa 1580, maar noemt de jaren 1595-1600 en 1620-1630 perioden waarin de materiële toestand in vergelijking met de rest van de onderzoeksperiode (1450-1650) problematisch was (Noordegraaf 1985, p. 143). Dat laat de eerste twee decennia van de zeventiende eeuw eruit springen als een relatief lange periode van stabiele welvaart. Noordegraaf geeft weliswaar geen cijfers voor Amsterdam, maar het is eerder te verwachten dat die stad zich gunstig onderscheidt dan ongunstig. Dit wordt bevestigd door de bij Nusteling (1985, p. 137) grafisch weergegeven ontwikkeling van de koopkracht in Amsterdam. De grote handelsinvesteringen, de juist toen door Amsterdamse kooplieden gefinancierde droogmakerijen en niet te vergeten de koortsachtige bouwactiviteit in de stad doen ook niet anders vermoeden.

Gegeven dit alles staat de vraag nog open wat de plaats van de ‘jeugd’ hierbinnen is. Valt daarover iets te melden dat de bijzonde-

[p. 77]

re belangstelling van de uitgevers voor deze groep kopers zou kunnen verklaren?

Tot nu toe is hier buiten beschouwing gebleven wat er verstaan wordt onder dat begrip jeugd, waar uitgevers en auteurs van de liedboeken de mond vol van hebben. Dat de definitie van ‘jeugd’ geen onproblematische zaak is, heb ik bij een eerdere gelegenheid al eens trachten uiteen te zetten (Grootes 1980). De betrokken liedboeken zijn er echter duidelijk over dat het gaat om de groep van de huwbare jeugd, om ‘vrijers en vrijsters’. Natuurlijk valt die qua leeftijd niet precies af te bakenen. De ondergrens zou gezien de toenmalige ideeën over de levensfasen van de mens (vgl. Spies 1985) bij veertien of vijftien jaar gelegd kunnen worden, maar dat is theorie. Op welke leeftijd men werkelijk op vrijersvoeten ging, is - los van individuele verschillen - vooral een sociale kwestie, bepaald door in het betrokken milieu heersende conventies. Over de reële situatie in de zeventiende eeuw, bijvoorbeeld onder de stedelijke toplaag, ken ik geen feitelijke gegevens. Waar we wel iets van weten, en dat lijkt me een gegeven van belang, is de gemiddelde leeftijd bij eerste huwelijk. Die lag relatief hoog. Voor Amsterdam in 1626/27 is deze berekend op 25 jaar en 8 maanden voor de bruidegoms en 24 jaar en 6 maanden voor de bruiden; 51,5% van de bruiden behoorde tot de leeftijdsgroep van 20-24 jaar (Hart 1976a, p. 135; Slicher van Bath 1975, p. 322). In de loop van de zeventiende eeuw stijgen deze leeftijden nog. Wat de direct voorafgaande periode (1578-1601) betreft is uit onderzoek van Leonie van Nierop gebleken dat 54,3% van de ondertrouwde vrijgezellen 25 jaar of ouder was, terwijl slechts 1,3% van de bruidegoms minder dan 20 jaar telde (Van Nierop 1934, p. 144).

Deze cijfers impliceren dat er in de Amsterdamse bevolkingspiramide aan het begin van de zeventiende eeuw een flinke ‘plak’ huwbaren aan te wijzen valt. Indien we de gemiddelde leeftijd van toetreding tot het gilde der vrijers en vrijsters op 18 jaar stellen, hebben we al te maken met een ‘reservoir’ ter grootte van zeven jaargangen huwbare jeugd. Bij gebrek aan volkstellingen valt de omvang van het reservoir niet precies vast te stellen. Maar via omwegen is toch wel een ruwe benadering mogelijk. Het interessantst zijn daarbij de gepubliceerde cijfers van de Amsterdamse huwelijksaangiften in deze periode. Het is uiteraard te simplistisch om te veronderstellen dat de 1135 paren die bijvoorbeeld in 1620 in het huwelijk treden, zich gedurende de jaren daarvoor op de Amsterdamse huwelijksmarkt hebben bewogen. De (ondanks de zeer hoge sterftecijfers) razendsnel groeiende bevolking van de stad was nu eenmaal aan allerlei mutaties onderhevig. Neem alleen het feit dat ruim 45% van de bruidegoms tussen 1600 en 1625 uit het buitenland afkomstig was

[p. 78]

Te Amsterdam voltrokken huwelijken (naar de tellingen van Schraa) 1585-1630.

(Hart 1976a, p. 144)! Toch is er onvermijdelijk een zekere correlatie tussen het aantal aangiften van eerste huwelijk en de hoeveelheid vrijlustige maagden en jongelingen.

Gegevens over de huwelijken in Amsterdam vindt men bij Van Nierop (1933-1937), Schraa (1954) en Hart (1976a). Hun cijfers zijn in verschillende opzichten niet vergelijkbaar. Schraa is voor ons het meest bruikbaar omdat hij ook de periode vóór 1600 in zijn tabellen heeft verwerkt, Hart omdat hij de gegevens betreffende de aangiften van eerste huwelijk heeft bewerkt. Volgens Schraa (1954, p. 22) zijn de cijfers van de huwelijksvoltrekkingen betrouwbaarder dan die van de huwelijksintekeningen. In het hierbij afgebeelde diagram geef ik de cijfers van Schraa (1954, p. 19-20) weer betreffende de voltrokken huwelijken tussen 1585 en 1625, in de grafiek de aantallen ondertrouwden per vijfjarige periode (afgeleid uit de tabel van Schraa 1954, p. 19-20) en deze aantallen voorzover het de eerste huwelijken betreft (naar Hart 1976a, tabel 2). Het meest in het oog springende verschijnsel is de zeer snelle toeneming van het aantal huwelijksvoltrekkingen in het begin van de nieuwe eeuw. Van 1601 naar 1603 verdubbelt het aantal huwelijken zich zelfs. Daarna fluctueert het wel weer, maar op een hoger niveau: het totale aantal in

[p. 79]

de periode 1601-1615 is vrijwel het dubbele van dat in de periode 1586-1600. Na 1601 (het jaar waarmee Harts tabellen aanvangen) blijft ook het aantal personen dat voor de eerste keer ter intekening gaat, per vijfjarige periode toenemen.

Gegeven onze vraagstelling is de snelle toename van het aantal huwelijken na 1600 een intrigerend feit. Er werd (in absolute aantallen) meer getrouwd; en zou dus ook een grotere groep trouwlustigen als marktsector gefigureerd moeten hebben. De situatie lijkt analoog aan die na de tweede wereldoorlog, toen een trouw- annex geboortengolf zorgde voor een hausse in de verkoop van bankstel-

[p. 80]

len en kinderwagens. Waar het gaat om een luxe produkt als dure amoureuze liedbundels, is uiteraard slechts een klein deel van die markt interessant. Het grootste deel van de Amsterdamse bruidsparen in deze periode zal slechts met moeite de eindjes aan elkaar hebben kunnen knopen. Van de bruidegoms kon in 1630 trouwens 43%, van de bruiden 68% niet zelf een handtekening zetten (Hart 1976a, p. 131). Dat wil niet zonder meer zeggen dat ze ook niet konden lezen, maar het ligt toch niet voor de hand onder hen de liefhebbers van dure liedboeken te verwachten. Daarvoor zullen we eerder bij de Amsterdamse beau monde moeten zijn, bij de zonen en dochters van de bovenlaag van de stedelijke samenleving.

Als we ons blijven bepalen tot Amsterdam: staat er iets vast over het percentage welgestelden in de stad? Voorzover ik weet zijn er geen exacte gegevens over de ontwikkeling van de economische stratificatie gedurende een beperkte periode als het eerste kwart van de zeventiende eeuw. Het meeste houvast geven de kohiers van periodiek geheven bijzondere belastingen, waarin de aanslagen per huishouden met naam en toenaam zijn genoteerd. Het dichtst bij onze periode ligt voor Amsterdam het kohier van de tweehonderdste penning geheven in 1631 (zie Frederiks 1890). Dit bevat de namen van bijna 4000 aangeslagenen met een vermogen van f 1000,- of meer. Hun gezamenlijk bezit bedroeg volgens het kohier nagenoeg 63 miljoen gulden, dat is dus gemiddeld een 15.000 gulden. Er is echter geen twijfel aan dat de hoogte van de aangiften ver achterbleef bij die van de reële vermogens. Om een man met literaire belangstelling als voorbeeld te nemen: Cornelis van Campen werd aangeslagen voor f 225.000,- maar liet enkele jaren later een erfenis na van f 438.000,- . Hij behoort tot de meest vermogenden, maar is in die positie niet alleen: een honderdtal Amsterdammers werd in 1631 geschat op f 100.000,- of meer. Interessant is dat in 1585, bij een kwart van het bevolkingsaantal van 1631, hoogstens een zestal boven de ton gouds kwam. Ook met inbegrip van een zekere geldontwaarding impliceert dat een opmerkelijke stijging. (Cijfers naar Van Dillen 1970, p. 311.)

Valt uit dit getal van vierduizend welgestelde belastingbetalers in 1631 nu iets af te leiden omtrent de ontwikkeling van deze categorie in de decennia daarvoor, respectievelijk omtrent het aantal ‘welgestelde huwbare jongeren’ binnen de toenmalige Amsterdamse bevolking? Daarmee begeven we ons op uitermate glad ijs, omdat er geëxtrapoleerd moet worden met behulp van berekeningsfactoren die deels zelf een hypothetisch karakter bezitten. Maar het is misschien toch zinvol die exercitie te ondernemen.

In 1631 telde Amsterdam in totaal circa 120.000 inwoners (Schraa 1954, p. 29; Van Dillen 1964, p. 485). Om het percentage te bepalen dat de welgestelden daarvan uitmaken, moeten we het getal van

[p. 81]

vierduizend aangeslagenen vermenigvuldigen met de gemiddelde gezinsgrootte. Op basis van Haks (1982, p. 145) vinden we voor Gouda in 1622 een cijfer van 3,9 en voor Leiden in 1581 3,4, waarbij ik naast de kinderen wel inwonende verwanten meetel, maar het dienstpersoneel buiten beschouwing laat. Als we het laagste van deze twee cijfers op de Amsterdamse situatie in 1631 toepassen, komen we op 4000 × 3,4 = 13.600 of ruim 11% van de totale bevolking. Voor Leiden in 1600 kwam Van Maanen (1978, p. 9-12) op een veel hoger percentage kapitaalkrachtige inwoners uit: 1109 aangeslagenen, met een gemiddeld vermogen van f 9919,- , leiden bij hem op een bevolking van 22 à 24.000 tot een percentage van 21 à 23. Hij hanteert echter het waarschijnlijk veel te hoge getal van 4,54 als gemiddelde grootte van de huishoudens.

Het is jammer dat we voor onze periode niet over de veel exactere cijfers beschikken die Hart uit het achttiende-eeuwse Middel op het Trouwen en op het Begraven wist af te leiden. De door hem gereconstrueerde economische stratificatie van de toenmalige Amsterdamse bevolking kan uiteraard niet teruggeprojecteerd worden op de situatie van een eeuw eerder, maar maakt anderzijds onze hypothetische 11% ook niet evident onwaarschijnlijk. In de hele eeuw van 1701-1800 bedroeg de groep die verplicht was in de derde klasse of hoger te trouwen (vermogen boven f 2000,- ) 10,2% van de Amsterdamse bevolking (Hart 1976b, p. 190).

Ten aanzien van de vraag of dergelijke percentages ook gehanteerd kunnen worden voor de eerste twee decennia van de zeventiende eeuw tast ik in het duister. Het lijkt op zichzelf niet onaannemelijk dat juist tijdens een zeer snelle expansie (zoals die van 1600-1620) de revenuen eerst bij een kleine groep terechtkomen en dat pas in tweede instantie die toplaag zich gaat verbreden. Wellicht heeft zowel de kloof tussen arm en rijk zich aanvankelijk verbreed (Noordegraaf 1985, p. 175 oppert dat voorzichtig), als die tussen de middengroepen en de zeer rijken, maar cijfers dienaangaande ben ik niet tegengekomen en meer dan een veronderstelling is dit dus niet. Binnen de hier opgezette hypothetische constructie blijf ik daarom maar uitgaan van het voor 1631 veronderstelde percentage, voor het gemak naar beneden afgerond tot 10%. Ik zie verder vooralsnog geen reden waarom de huwelijkscoëfficiënt (Van Nierop en Schraa komen op verschillende gronden beiden tot een coëfficiënt van circa 14‰: veertien huwelijken per duizend inwoners per jaar) onder de rijkeren zou afwijken van het algemeen gemiddelde. Dat betekent dat van de hierboven weergegeven aantallen huwelijksaangiften ook een 10% ‘rijke huwelijken’ zou betreffen. Dat de huwelijken met slechts één bemiddelde partner dat percentage zouden kunnen doen stijgen, laat ik buiten beschouwing - ze zullen toch wel schaars geweest zijn. Voor de hele periode van 1600 tot 1625 gaat

[p. 82]

het dan voor wat de ondertrouwden voor eerste huwelijk betreft om zo'n tweeduizend rijke paren (Hart 1976a, p. 137). Als de huwelijkspartners elk gemiddeld vijf jaar als vrijer resp. vrijster hebben rondgelopen (maar hier zingt het rekenmodel zich steeds meer los van de werkelijkheid), zou er alleen in Amsterdam gemiddeld een ‘stuwmeer’ van een achthonderd koopkrachtige jongeren van huwbare leeftijd aanwezig zijn geweest! Voor een uitgever aantrekkelijk genoeg om er een spierinkje in uit te werpen. Over de niet-Amsterdammers of de niet-jeugdige poëzieliefhebbers spreek ik daarbij niet: we blijven binnen het kader van wat de boekjes zelf ons als publiek voorspiegelen.

De waarde van zo'n absoluut cijfer moet natuurlijk met een korreltje zout genomen worden, gezien de onzekerheden die in de bovenstaande redenering zijn ingebouwd. Het meest interessant, gegeven onze vraagstelling, blijft de combinatie van opbloeiende welvaart en sterk stijgend aantal huwelijken in de eerste decennia van de zeventiende eeuw (twee verschijnselen die overigens met elkaar samenhangen). Daarmee zijn echter alleen zeer grove voorwaarden geschapen en is niets gegeven dat de richting van bepaalde ontwikkelingen kan verklaren. De ontbrekende factor is die van de mentaliteit c.q. smaak of voorkeur van de alleen kwantitatief omschreven publieksgroep. Valt daarover iets te zeggen?

Niemand zal verwachten dat de genoemde groep gekenmerkt zal zijn door een uniforme levensstijl. Daarvoor is er teveel verscheidenheid qua herkomst (Brabanders!), godsdienstige opvattingen (Dopers!) en familie-achtergrond (oude regenten naast nouveaux riches). Maar er kan wel sprake zijn geweest van collectieve mentaliteiten of modeverschijnselen in kleinere of grotere deelgroepen. De Amsterdamse jongeren uit de bovenlaag die in het tweede decennium van de eeuw de (jong)volwassenheid bereiken, zijn opgegroeid in een sfeer van voorspoed en zelfvertrouwen. Ze kunnen profiteren van de economische successen die door de vorige generatie tot stand zijn gebracht. Het mag zo zijn dat hun vaders de binnenstromende winsten opnieuw investeren in handelsondernemingen of droogmakerijen, er moet toch ook veel geld naar de consumptieve sector gevloeid zijn, al was het maar om te pronken met de nieuw verworven of verstevigde maatschappelijke positie. Daarbij is de joyeuzer levensstijl van de welgestelde Brabantse immigranten ongetwijfeld van invloed geweest. In deze periode klinken de klachten van de moralisten over de spilzucht, onder andere bij bruiloften, dan ook al luid op. Hoe degelijk onze voorouders uit het begin van de zeventiende eeuw relatief gezien ook waren, er moet - zij het binnen burgerlijke proporties - ruimte geweest zijn om het er eens goed van te nemen (vgl. Van Dillen 1975 p. 346). De naar

[p. 83]

pleziertjes hakende jongelui in Bredero's Moortje (vs. 1444-1531) zullen voor de tijdgenoot toch wel een zekere herkenbaarheid hebben bezeten, evenals de waarschuwingen tegen de gevolgen van hun gedrag:

Hoe souwen vuel koopluy huer goet niet mind'ren
Diens sonen so diep gaen, en teren aars noch aars als grave kindren,
Dit 'tachten vuer een truesnues datmen duysent kroonen opset,
En so komt datter mennich haar goedtjen en huer koeck o p op het. (vs. 1528-1531)

Zoals de keuze tussen de diverse Amsterdamse vermaken voor Reynier en zijn maats open ligt, zo geldt dat ook bij de aanschaf van luxe produkten. Er is geen economische reden waarom de koopkracht zich op liedboeken over de liefde zou richten. Maar het is evenmin het effect van een optelling van onafhankelijke individuele beslissingen. Het gaat om een modeverschijnsel, gedicteerd door groepsgedrag. Dat de nieuwe liedboeken binnen het erotisch getinte gezelschapsleven van deze groepen jongeren een functie als geschenkboek vervuld hebben, is door Porteman (1983, p. 7, 25-29) aannemelijk gemaakt. In het voorwerk van de bundels zelf wordt er voorts geregeld op gewezen dat ze in het bijzonder bij bruiloften en partijen goede diensten zouden kunnen bewijzen.

De inhoud van de liederen maakt op ons de indruk een eindeloze herhaling te leveren van een beperkt aantal (petrarkistisch getinte) motieven. Tuynman (1981, p. 22) heeft erover opgemerkt dat men alleen op actuele, modieuze thema's eindeloze variaties kan verdragen. De vogue van het petrarkisme kan uiteraard niet uit specifieke Hollandse of Amsterdamse sociale gegevenheden verklaard worden. Het is een algemeen Westeuropees verschijnsel. Men zou zelfs kunnen betogen dat het motief van de ongenaakbare vrouw hier nogal paradoxaal is, gegeven het aanwezige vrouwenoverschot. ‘Voor de gehele periode 1601-1800 geldt er een groot tekort aan in Amsterdam geboren mannen’ (Hart 1976a, p. 121). Er lijkt dus op het eerste gezicht geen grond aanwezig te zijn voor het nederig smeken van de minnaars en evenmin voor het presenteren van de liedboeken als instrumenten om de meisjes wat toeschietelijker te maken. Misschien echter werkte de mythe van ongenaakbaarheid juist in het voordeel van de laatsten! En zèlfs zou het feit dat voor een jongeman-van-buiten het huwen van een poortersdochter de voordeligste manier was om het begeerde Amsterdamse poorterschap te verwerven, hier nog een rol gespeeld kunnen hebben. (Nusteling 1985, p. 147.) Nogmaals: zulke simpele relaties tussen de concrete sociale werkelijkheid en de aard van de bundels mag men niet aanne-

[p. 84]

men. Hoogstens valt te veronderstellen dat - gegeven de sociaal-economische restricties betreffende de vrijheid van partnerkeus - de vergroting van de huwelijksmarkt het keuzeprobleem interessanter heeft gemaakt en de literaire neerslag ervan in de honderden liedjes fascinerender voor de direct betrokkenen. Overigens paste de ‘ideologie’ van het petrarkisme, met haar nadruk op beheersing en het ontbreken van seksuele vrijmoedigheden, waarschijnlijk ook uitstekend bij de huwelijkspolitiek die de ouders binnen deze sociale groep voorstonden. De betrokken liedboeken zijn ook bijna alle zodanig dat ze in alle eer en deugd in ‘eerlijcke vergaderinghen van oude oft jonghe lieden’ gehanteerd kunnen worden. Apollo (= Bredero) wijst daar in de gelijknamige bundel met nadruk op:

Doch ghy o Maaghdekens moocht wel vrypostich lesen,
Haar rijmkens soo gheschickt, dat ghy niet hoeft te vreesen,
Noch dorperheyt, noch schand, noch wisselingh van bloedt.
(fol. A3^r)

Dat was bij de ‘oude’ liedboekjes wel eens anders. Keersmaekers (1985a, p. 119) plaatst Den Nieuwen Lust-hof, voorzover het de daarin nadrukkelijk aanwezige stichting betreft, zelfs binnen het kader van ‘een van hogerhand gepropageerde en opgelegde vroomheidscultuur’. Volgens hem paste dit eerste liedboek uit de hier bekeken reeks ‘in de sfeer van de jonge orthodoxie, al zullen de gestrenge kerkeleden de wenkbrauwen toch wel gefronst hebben om de overdadige “heidensheid”.’ Misschien zet Keersmaekers het stichtelijk engagement wat sterk aan, maar zijn conclusie attendeert in elk geval op een aspect dat hier bewust buiten beschouwing is gelaten. Ik heb alleen maar naar de vraagzijde van de markt gekeken, naar de consumenten. Maar hoe zit het met de kant van het aanbod? Wie produceerden al die honderden nieuwe liedjes, en wie namen het initiatief (en het risico!) om ze op de markt te brengen? Een vrij ongedifferentieerde interesse van een deel van het publiek leidt niet ‘vanzelf’ tot een specifiek produkt, zeker niet tot zoiets gecompliceerds als een liedboek met teksten van verschillende auteurs, met illustraties en een zorgvuldige typografie. Ook als we in de wisselwerking tussen vraag en aanbod de factor publiek niet onderschatten, lijken voor de meeste veranderingen in de literatuur toch impulsen van de zijde der producenten verantwoordelijk te zijn.

Het ziet ernaar uit dat de dichters van deze amoureuze lyriek vooral aanvankelijk gezocht moeten worden binnen de rederijkerskamers (vgl. Tuynman 1981). Hun liederen zullen in eerste instantie binnen hun eigen milieu in handschrift verspreid zijn geweest. De katalyserende aanzet tot het zich ontwikkelen van dit nieuwe genre gedrukte liedboeken lijkt echter het initiatief van uitgever Hans

[p. 85]

Mathysz geweest te zijn om in 1602 met Den nieuwen Lust-hof op de markt te komen. Hij lijkt te zijn opgetreden als de verzamelaar van de liederen (zie Keersmaekers 1985a, p. 41 en 76); het is interessant te constateren dat Mathysz zelf nog vrij jong was (geboren omstreeks 1574) en dat hij afkomstig was uit Antwerpen. Het relatieve succes van deze bundel (drie herdrukken, waarvan de derde en vierde druk na de dood van Mathysz bij Dirck Pietersz. Pers) zal Pers gebracht hebben tot de publikatie van Den Bloem-hof van de Nederlantsche Jeucht (1608 en 1610) en dan komt de molen langzaam op gang. Dichters van het eerste en het tweede garnituur werken voort op het eenmaal gegeven patroon; er is een publiek waarbij dit werk aanslaat en uitgevers spelen daarop in - overigens zonder overdréven successen: het aantal herdrukken is bescheiden. Hoezeer de uitgevers dongen naar de gunst van de potentiële jeugdige klanten, blijkt het meest onverbloemd in de reclameboodschap voorin t' Vermaeck der Jeught (geciteerd naar de tweede druk van 1616, fol A2^r):

Ghy bloeysaem Jeught vol lust, int beste van u leven,

Comt ras wilt copen my ick geld' een geringh ghelt,
Ghy hebt toch mijns van doen, merckt hoemen mijn naem spelt:
Ick heet t' Vermaeck der Jeught, daer druck door wert verdreven.

Ghy sult vinden in my, veel Liedekens gheschreven,

Die op haer seker maet, en voysen sijn ghestelt:
Oock maet-dichten soo schoon, als 't noch toe eenich helt,
(t' Sy oock hoe cloeck van geest) in druck heeft uyt ghegheven.

Dus wilt u niet ontsien, wat ghelts aen my t' besteen;

Want waer ick niet en ben, daer is de vreuchde cleen,
En waer gheen vreucht en is, daer sietmen droeiheyt rysen.

Dus comt ras: Niet vertoeft. Coopt my die u ben nut,

Ghy die beladen zijt, met droef-peynsich ghedut,
Ghy sult vinden in my, een vreughdich verjolysen.

Deze Friese bundel laat zien dat het idioom van de nieuwe liedboeken uit Amsterdam ook elders dan in die ‘booming metropolis’ werd gepresenteerd als bon ton voor de jeugdige elite. Dat dit vaak gekunstelde petrarkisme een voet aan de grond heeft kunnen krijgen onder de Hollandse en Friese koopmanszonen en -dochters, zal mogelijk gestimuleerd zijn door de omvang van de desbetreffende sociale groep (zie boven). Subculturen woekeren gemakkelijk in een grote groep met gemeenschappelijke (pre)occupaties. De ‘kameristen’ vertolken in hun liedjes en sonnetten datgene wat de sociale groep waarvan ze zelf deel uitmaken, graag wil horen. Dat déze in-

[p. 86]

houd en vorm geresulteerd zijn, is niet verrassend, als we zien dat in heel West-Europa dat soort liefdesidioom en vogue is geweest. Men kan zich allerlei wegen voorstellen waarlangs het besef van wat de juiste toon in goed gezelschap was, kan zijn binnengesijpeld. Het is in elk geval een te simpele voorstelling van zaken dat een dichter als de jonge P.C. Hooft het lichtend voorbeeld geweest zou zijn waaraan al die andere anonieme poëten zich opgetrokken zouden hebben. Hooft functioneert eerder als een van de velen die verwoorden wat er in de lucht zit (Tuynman 1981, p. 12). Aan de andere kant is het niet uitgesloten dat er toch stimulansen zijn uitgegaan van de gefascineerdheid door erotische thematiek die zich iets eerder gemanifesteerd heeft in de kring van de Leidse neolatinisten. Ook die is echter niet goed denkbaar zonder de internationale context waarin het petrarkisme lange tijd als spelvorm van de elitecultuur gefunctioneerd heeft (vgl. daarover Porteman 1983, p. 18). De uiteindelijke ‘impact’ hiervan op de bovenlaag in de Republiek moet niet overdreven worden. Eerder dan op het aantal uitgaven van dit slag lette men op het feit dat ander materiaal veel frequenter herdrukt is. Om met Keersmaekers (1985a, p. 119) te spreken: ‘Na een eerste succes schijnen de jongelui uit die burgerstand toch weer de volle voorkeur te hebben gegeven aan de meer populaire zangboekjes waarin het pikante niet ontbrak, maar dat kon met boekje en al gemakkelijk opgeborgen worden.’

Literatuur

Over het onderzoek naar publieksgroepen raadplege men: J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt, ‘Het lezerspubliek als object van onderzoek. Boekaanschaf in Middelburg in het begin van de negentiende eeuw’. De nieuwe taalgids 79 (1986), p. 14-32 en de daar aangehaalde literatuur.

Over de liedboeken

A. Keersmaekers, ‘Drie Amsterdamse liedboeken 1602-1615. Doorbraak van de Renaissance’. De nieuwe taalgids 74 (1981), p. 121-133.

A.A. Keersmaekers, Wandelend in Den Nieuwen Lust-hof. Studie over een Amsterdams Liedboek 1602-(1604)-1607-(1610). Nijmegen 1985 (1985a).

A. Keersmaekers, Apollo of Ghesang der Musen. Met een bijdrage over

[p. 87]

de keuze van het exemplaar door K. Bostoen. Deventer 1985 (1985b).

G.A. Bredero, Boertigh, amoreus, en aendachtigh groot lied-boeck. (III) De melodieën van Bredero's liederen verzameld, ingeleid en toegelicht door F.H. Matter. 's-Gravenhage 1979 (Matter 1979).

P.C. Hooft, C.G. Plemp (en) R.J. de Nerée, Emblemata amatoria, Afbeeldinghen van minne, Emblemes d'amour (Amsterdam, 1611). Ingeleid, uitgegeven en toegelicht door K. Porteman, met een vertaling van de Latijnse disticha door A. Welkenhuysen. Leiden 1983 (Porteman 1983).

D.F. Scheurleer, Nederlandsche liedboeken. Lijst der in Nederland tot het jaar 1800 uitgegeven liedboeken. Ongewijzigde herdruk met een voorwoord van Rudi Rasch. Utrecht 1977.

P. Tuynman, ‘De const van rhetorike en Hoofts vroege poëzie’. In: Uyt liefde geschreven, studies over Hooft, 1581-16 maart-1981. Groningen 1981, p. 11-27.

H. de la Fontaine Verwey, ‘De Gouden Eeuw van de Nederlandse boekillustratie, 1600-1635’. In: idem, Uit de wereld van het boek. II. Amsterdam 1976, p. 49-75.

Over de jeugd

E.K. Grootes, ‘Literatuur-historie en Cats’ visie op de jeugd’. Spektator 9 (1979-1980), p. 477-493.

M. Spies, Des mensen op- en nedergang; literatuur en leven in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw. Amsterdam 1985.

Over de historische en demografische achtergrond

J.G. van Dillen, ‘Omvang en samenstelling van de bevolking van Amsterdam in de 17e en 18e eeuw’. In: idem, Mensen en achtergronden. Groningen 1964, p. 484-497.

J.G. van Dillen, Van rijkdom en regenten. Handboek tot de economische en sociale geschiedenis van Nederland tijdens de Republiek. 's-Gravenhage 1970.

J.G. van Dillen, ‘Omstandigheden en psychische factoren in de economische geschiedenis van Nederland’. In: Vaderlands verleden in veelvoud; 31 opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500. Den Haag 1975, p. 337-363.

J.G. Frederiks en P. J. Frederiks, Kohier van den tweehonderdsten penning voor Amsterdam over 1631. Amsterdam 1890.

D. Haks, Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat 17de- en 18de-eeuwse gezinsleven. Assen 1982.

[p. 88]

S. Hart. ‘Geschrift en getal. Onderzoek naar de samenstelling van de bevolking van Amsterdam in de 17e en 18e eeuw, op grond van gegevens over migratie, huwelijk, beroep en alfabetisme’. In: idem, Geschrift en getal. Een keur uit de demografisch-, economisch- en sociaalhistorische studiën op grond van Amsterdamse en Zaanse archivalia, 1600-1800. Dordrecht 1976, p. 115-181 (Hart 1976a).

S. Hart, ‘Een sociale structuur van de Amsterdamse bevolking in de 18e eeuw’. In: idem, Geschrift en getal. Dordrecht 1976, p. 183-192 (Hart 1976b).

P.W. Klein, ‘De zeventiende eeuw (1585-1700)’. In: J.H. van Stuijvenberg (red.), De economische geschiedenis van Nederland. Groningen 1977, p. 79-117.

R.C.J. van Maanen, ‘De vermogensopbouw van de Leidse bevolking in het laatste kwart van de zestiende eeuw’. Bijdr. Med. Gesch. Ned. 93 (1978), p. 1-42.

L. van Nierop, ‘De bruidegoms van Amsterdam van 1578 tot 1601’. Tijdschrift voor geschiedenis 48 (1933), p. 337-359; 49 (1934), p. 136-160; 329-344; 52 (1937), p. 144-163; 251-264.

L. Noordegraaf, Hollands welvaren? Levensstandaard in Holland 1450-1650. Bergen 1985.

H. Nusteling, Welvaart en werkgelegenheid in Amsterdam 1540-1860. Een relaas over demografie, economie en sociale politiek van een wereldstad. Amsterdam, Dieren 1985.

P. Schraa, ‘Onderzoekingen naar de bevolkingsomvang van Amsterdam tussen 1550 en 1650’. Jaarboek Amstelodamum 46 (1954), p. 1-34.

B.H. Slicher van Bath, ‘De demografische ontwikkeling tijdens de Republiek’. In: Vaderlands verleden in veelvoud; 31 opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500. Den Haag 1975, p. 312-336.