Proza

[p. V]

Voorwoord

Sinds 1863 had Busken Huet als redacteur van de Gids in zijn kronieken de zweep gelegd over de lamlendige, rhetorische, kleinburgerlijke en zelfingenomen Nederlandse literatuur. Cats, zowel als Beets, Van Lennep zogoed als Sam Jan van den Bergh hadden er aan moeten geloven, en zelfs mevrouw Bosboom-Toussaint had hij niet gespaard. Maar bij de literatuur was het niet gebleven. Ook de liberale politiek van Thorbecke kreeg het zwaar te verduren in een fel stuk – dat overigens niet onder zijn eigen naam verscheen – De Tweede Kamer en de Staatsbegroting. Dit nu ging de conformistische collega's van Huet te ver. Het artikel werd de aanleiding tot zijn aftreden, waarbij hij werd vergezeld door zijn oudere vriend Potgieter, die het blad in 1837 had opgericht. De Gids verloor door het verdwijnen van deze beide figuren aanzienlijk aan literaire betekenis, en toen vervolgens ook P. A. S. van Limburg Brouwer en Schimmel uit de redactie traden, was het volkomen gedaan.

In dit luchtledig vormden de twee bijdragen die de jonge doopsgezinde predikant Simon Gorter in voorjaar en zomer van 1867 aan het blad leverde, een buitengewone verrassing. Ten slotte was de Gidsredactie zich zeer wel bewust dat de historische studies van Fruin en de economische van Quack, hoe verdienstelijk op zichzelf, geen compensatie vormden voor het literaire vacuum.

Gorter, in 1838 te Warns geboren, was na zijn studietijd in Amsterdam dominee geworden in Aalsmeer en vervolgens in Wormerveer. Hij had echter een zwakke

[p. VI]

gezondheid en de toestand van zijn longen werd zodanig dat een verblijf in een ander klimaat noodzakelijk werd. Vrienden stelden hem in staat anderhalf jaar door te brengen in Arcachon aan de Franse kust, ten Zuiden van Bordeaux. Van December 1864 tot April 1866 leefde hij daar rustig en voorzichtig in een mild klimaat. Zijn vrouw en de beide kinderen Douwe en Herman – de latere dichter – voegden zich al spoedig bij hem. Wanneer zijn physieke toestand het maar even toeliet, studeerde en schreef hij, en bij zijn terugkeer naar Nederland had hij een zorgvuldig gedocumenteerde, voortreffelijk geschreven studie over de profeet Jeremia, en de charmante herinneringen aan Arcachon die hierachter zijn afgedrukt, voltooid.

De veeleisende Huet schreef in 1871: ‘Zonder overdrijving kan men zeggen dat Gorter, van dat oogenblik af, de beste onder de jongere mede-arbeiders van den Gids geweest is.’ De redactie heeft zelfs overwogen hem op dezelfde manier als vroeger Huet, aan het blad te verbinden. Het verloop van Gorters ziekte heeft dat evenwel onmogelijk gemaakt.

Scheppend proza heeft hij in de Gids niet meer gepubliceerd. In de Volksalmanak van het Nut verscheen nog een novelle, Een praatje genaamd, die ongetwijfeld qualiteiten heeft, maar het gegeven: het kwaad dat roddel kan aanrichten – is wel zeer omstandig uitgewerkt. In dit genre heeft de negentiende eeuw wel betere dingen voortgebracht.

In de vier jaren die hij nog te leven had, heeft Gorter een met niet onfeilbare, doch veelal wèl zeer goede smaak geschreven reeks kronieken gepubliceerd over literatuur en beeldende kunst, die voor het grootste deel nog zeer leesbaar zijn, al zal men het tot op zekere

[p. VII]

hoogte met Huet eens moeten zijn dat de ethische aspecten van het beoordeelde werk meermalen teveel gewicht in de schaal leggen – hetgeen op zichzelf bij een predikant, hoe modernistisch ook, niet verwonderlijk is – maar de aesthetische zijden worden door Gorter toch niet uit het oog verloren. Helaas heeft de grote omvang van de belangrijkste beschouwingen (over Lodensteyn, over Bilderdijk en over een tentoonstelling van oude kunst) het onmogelijk gemaakt van het critisch werk een representatief voorbeeld op te nemen. Het voor de krant geschreven stuk over Dickens geeft echter een behoorlijke indruk. Tegen het opnemen van gedeelten uit critieken hebben wij principieel bezwaar gehad, omdat hierdoor allicht een te subjectief beeld geschapen wordt.

Bij zijn terugkomst uit Frankrijk was Gorter wel veel beter, maar genezen was hij niet, en in 1869 moest hij het predikambt neerleggen. Hij verhuisde naar Amsterdam, waar hij de eerste hoofdredacteur werd van Het nieuws van den dag, dat in Maart 1870 begon te verschijnen. Nauwelijks een jaar later, op 5 Juni 1871, overleed hij aan tuberculose.

De belangrijkste stukken die hij en zijn medewerkers voor de krant hebben geschreven, zijn gebundeld in Een jaar levens voor de dagbladpers. De lezer zal uit de drie opgenomen hoofdartikelen kunnen opmaken dat ook Gorters journalistieke werk van een niveau was, dat in kranten maar hoogst zelden wordt bereikt.

Het essay Over beeldspraak ten slotte, is door ons opgenomen om zijns zelfs wille – hoe geestig en met hoeveel begrip voor de structuur van de taal is het niet geschreven – maar daarenboven laat het zien dat er in de jaren voor 1880 niet overal verstoptheid en wan

[p. VIII]

begrip bestonden. Dit blijkt trouwens ook wel uit het feit dat Gorter in een van zijn laatste Gidscritieken op een heerlijke manier de huis-, tuin- en keukenrijmelarij van zekere Mr de Quesne van Bruchem te grazen neemt door een aantal dwaze parodieën te schrijven. De Grassprietjes van Cornelis Paradijs zijn dus zelfs in die tijd geen novum.

Simon Gorter is geen bezeten, geen grandioos auteur. Hij kan niet op één lijn gesteld worden met Huet, Multatuli of Potgieter. Maar het is onjuist dat hij vrijwel geheel vergeten is. Zijn charmante, boeiende, voortreffelijk gestileerde en dikwijls geestige stukken, leest men voor zijn plezier. Wij hopen dan ook dat dit boekje mede aanleiding zal zijn dat vele lezers in de toekomst een zwak zullen hebben voor de vader van de grote dichter Herman Gorter.