Genker dialect tussen oost en west

[p. II]

[p. 1]

Genker dialect tussen oost en west

Een bestuurslid van onze Vereniging heeft eens tussen twee glazen bier Genk het sleutelgat van Limburg genoemd. Als we bijgaande indelingskaart van de Limburgse dialecten bekijken, kunnen we die uitspraak beamen en ze zelfs preciseren: Genk is het draaipunt van het Limburgse sleutelgat. Het dialect van Genk is dus Limburgs en het bekleedt in dat Limburgs een wat speciale positie.

Dat dit dialect Limburgs is, hoeft geen betoog. Ik som enkele kenmerken van het Limburgs op en constateer dat die kenmerken ook Genks zijn. Limburgs is, zoals het omslag van het onlangs verschenen boek ‘Een eeuw Limburgse dialectologie’ laat zien, ich maak, met een ch in ich en een k in maak. Daarmee correspondeert Genks ich maok. Limburgs zijn verder mich voor mij, oech of uch voor u en ooch of ouch voor ook. Dat vinden we ook in Genks mich, óch en ooch. Met dit laatste woord is Genk zelfs Limburgser dan Tongeren en Borgloon met omgeving, die in ook een k hebben. Een Limburgs kenmerk dat we ook in Genk aantreffen, is verder de systematische stemhebbende uitspraak van de medeklinker in de uitgang van de onvoltooid verleden tijd bij zwakke werkwoorden, dus niet alleen ich leefde, ich raasde, ich haalde, maar ook ich maakde, ich dansde, ich stopde. Ook Genk trekt zich met ich maokde, ich daasde, ich stopde van de regel van 't kofschip niets aan. Ook het speciale Limburgs tegenwoordig deelwoord, dat een gelijktijdigheid met een tweede handeling uitdrukt, komt in Genk voor: Lopentaere ès het kènd èn de bieëk gevalle, zèngentaere trokke ze doeër het dèrp. De speciale Limburgse accentuering met zijn tegenstelling tussen de klinkers in het enkelvoud en het meervoud van b.v. berg of de vorm van b.v. het bijvoeglijk naamwoord geel vóór een vrouwelijk en een onzijdig zelfstandig naamwoord is goed Genks: vgl. éne baerg met twie baerg en e gèèl kleed met 'n gèèl brók. Enzovoort.

Genk spreekt dus een Limburgs dialect, maar dat is een vrij banale vaststelling. Interessanter is de vraag, wat dat dialect tot een sleutelgatdialect maakt. Een sleutelgat heeft twee lange zijden, het vindt dus zijn begrenzing vooral aan de linker- en de rechterkant. Om het dialect van Genk nader te preciseren kijk ik wat de linkerkant betreft naar Hasselt, wat de rechterkant aangaat naar As. Ik begin met een aantal tegenstellingen waardoor de dialecten van Genk en Hasselt van elkaar verschillen.

Genk heeft een ander systeem van persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden van de tweede persoon dan Hasselt. In Hasselt is er geen verschil tussen die voornaamwoorden in het enkelvoud en het meervoud: persoonlijk voornaamwoord onderwerpsvorm dzje, beklemtoond dzjieë, voorwerpsvorm oech, bezittelijk voornaamwoord oer. Genk maakt een onderscheid tussen enkelvoud en meervoud: enkelvoud persoonlijk voornaamwoord onderwerpsvorm de, beklemtoond dich, voorwerpsvorm dich, bezittelijk voornaamwoord den, beklemtoond dijn;

[p. 2]

meervoud persoonlijk voornaamwoord onderwerpsvorm ge, beklemtoond gèè, voorwerpsvorm óch, bezittelijk voornaamwoord oer. Er is dus gedeeltelijke overeenkomst van de Hasseltse vormen met het Genkse meervoud, niet met het enkelvoud. Daarbij valt op dat Genkse meervoudsvormen ook bij de aanspreking van één enkele persoon gebruikt kunnen worden, maar dan wel als zogenaamde beleefdheidsvormen, waarmee b.v. kinderen hun ouders of onbekenden elkaar aanspreken.

Een tweede opvallend verschil betreft de uitspraak van de Nederlandse medeklinkerverbinding sch. Die wordt in Hasselt als in het Nederlands gerealiseerd, in het Genks als sj. Vgl. het Hasseltse scheul met het Genkse sjool ‘school’ en schrèève met sjrijve ‘schrijven’.

Naast deze twee zeer opvallende tegenstellingen zijn er belangrijke verschillen in de uitspraak van de klinkers en tweeklanken. Ik bespreek er vier wat uitvoeriger en som er dan een aantal andere op. De Nederlandse tweeklanken lange ij en ui leveren in Genk eveneens tweeklanken op: de ij is er ook ij (blijve, rijk, tijd), terwijl de ui meestal een ou is (hous, doum, snout), maar ook soms een ij (getijg ‘getuig’ [gereedschap], krijs, zijver). In het laatste geval hebben we - beknopt gezegd - met een umlaut te maken. Bij een vergelijking met het Hasselts constateren we naast een systematisch verschil tussen beide plaatsen ook een systematische overeenkomst: waar Genk een ij heeft, heeft Hasselt een èè (dus blèève, rèèk, tèèd, maar ook getèèg, krèès, zèèver), waar Genk een ou heeft, heeft Hasselt een öö (höös, dööm, snööt). Schematisch:

Dit schema laat zien dat de lange ij en de ui in Hasselt en Genk verschillend worden uitgesproken, maar dat er wel een regelmatige correspondentie tussen de uitspraak in de twee dialecten bestaat: men kan de woorden met deze tweeklanken op basis van zijn kennis van het Nederlands automatisch van het Genks in het Hasselts omzetten en omgekeerd. Er zijn echter moeilijker gevallen.

Een Nederlandse lange aa luidt in Genk in een groep woorden ao: 1) taol, spaore, kraon, ook blaod, smaol (die in het Nederlands korte a hebben); 2) draoge, gaope, aop, ook daog, taom, daok (die weer in het Nederlands korte a hebben). In Hasselt heeft de eerste groep àà (tààl, spààre, blààd enz.), de tweede aa (drage,

[p. 3]

gape, daag enz.). Twee Hasseltse klinkers voor één Genkse dus bij deze woorden, die oorspronkelijk een korte a in open lettergreep hadden. In Hasselt heeft deze klinker zich dus in twee klinkers gesplitst, afhankelijk van de volgende medeklinker (àà voor dentaal, anders aa), in Genk niet. Daarnaast bestaat er een tweede reeks woorden met een Nederlandse lange aa, waarin die klinker altijd lang is geweest. Hier heeft het Hasselts altijd ao: 1) maon, staol, aoved, 2) draod, haok, schaop, 3) gaon, staon, blaoze. Hier heeft het Genks drie verschillende klinkers: in de eerste groep een lange oo (moon, stool, oved), in de tweede een korte ó (dród, hók, sjóp), in de derde een tweeklank oeë (goeën, stoeën, bloeëze). Bij de derde groep gaat het om de gevallen die sleeptoon hebben; het verschil tussen de eerste en de tweede wordt door de volgende medeklinker bepaald: de korte ó verschijnt voor p, t of k, de lange oo in de andere gevallen. Als de oude lange aa umlaut kreeg (die gevallen zijn te herkennen doordat ze in het Duits geen aa, maar ää of ee hebben, vgl. kaas met Käse, schaper met Schäfer, haring met Hering), vinden we in Genk ie (kiehs, sjieper, hiering), maar in Hasselt ieë (kieës, schieëper). Ik vat dit alles weer samen in een schema:

Bekijken we dit schema in zijn geheel, dan zien we dat er alleen maar een regelmatige correspondentie tussen onze twee dialecten is bij de oude lange aa met umlaut. Die levert echter wel twee verschillende klanken op, ieë in Hasselt, ie in Genk. Bij de woorden van dit schema is het dus veel moeilijker dan bij het vorige, om op basis van de kennis van het Nederlands automatisch de Genkse klanken om te zetten in Hasseltse en omgekeerd.

Naast de al besproken lange ij heeft het Nederlands ook een korte ei. Om te begrijpen wat hier de positie van Genk en Hasselt op de taalkaart is, moeten we er een andere klank bij betrekken: de lange ee die tot 50 jaar geleden in open lettergreep dubbel werd geschreven (beenen, steenen), d.w.z. de z.g. scherplange ee. Die heeft namelijk dezelfde oorsprong als de korte ei: beide gaan op een

[p. 4]

Germaanse tweeklank ai terug. In het Hasselts verdelen zich ei en ee precies zoals in het Nederlands; alleen moeten we onthouden dat wat in het Nederlands een ei is, in het Hasselts een ee is, en wat in het Nederlands een ee is, in het Hasselts een ie is. Dus Nederlands geit, klein en reis klinken in het Hasselts als geet, kleen en rees, maar Nederlands been, steen en kleed als biehn, stiehn en kliehd. Zetten we deze zes woorden om in het Genks, dan krijgen we zesmaal ee, dus niet alleen in geet, kleen en rees, maar ook in been, steen en kleed. Heeft het Hasselts dan samen met het Nederlands een splitsing van de Germaanse ai doorgevoerd en het Genks niet? Dat zou te eenvoudig zijn. In Genk komt ook een ie voor, uitzonderlijk in woorden met een Nederlandse korte ei (weinig is in Genk wienig), maar vooral in woorden met een scherplange ee zoals zee, sneeuw en het bijwoord meer, die dus als zie, snie en mie(r) klinken. De Genkse verdeling van ee en ie correspondeert dus niet met die van Nederlands ei en ee; ze doet dat wel met de Duitse van ai (geschreven ei) en ee. Hier vinden we immers klein, Reise, Bein en Kleid, maar wenig, See en Schnee. Hasselt staat dus bij dit verschijnsel op Nederlands, Genk op Duits standpunt. Schematisch:

Het verschil tussen Hasselt en Genk is hier, hoewel we in de twee dialecten dezelfde twee klinkers vinden, principiëler dan in de twee vorige gevallen, omdat we er in tegenstelling daarmee er hier niet in slagen het met behulp van de derde grootheid Nederlands te overbruggen. We hebben een vierde grootheid nodig, het Duits. Om dan de brug tussen Nederlands en Hasselts enerzijds en Duits en Genks anderzijds te slaan, moeten er vier verbindingen gelegd worden: 1) tussen Nederlands ei en Duits ai (type klein/klein), 2) tussen Nederlands ei en Duits ee (weinig/wenig), 3) tussen Nederlands ee en Duits ai (steen/Stein), 4) tussen Nederlands ee en Duits ee (zee/See). Toch is er in Genk al westelijke invloed merkbaar. Volgens ons schema zou het woord zeep in Genk zeep moeten luiden, want het Duits heeft Seife, maar de Genkse uitspraak is ziep, zoals in Hasselt.

Een vierde punt van mijn vergelijking met het Hasselts betreft de zachtlange ee, d.w.z. de ee die ook al vóór de spelling van 1946 in open lettergreep enkel werd geschreven, zoals in geven of ezel. Hierbij sluit de Nederlandse eu aan. De woorden met deze twee Nederlandse klinkers zijn zowel in Genk als in Hasselt over drie groepen te verdelen. De eerste heeft in Genk ieë, in Hasselt ee. Daartoe behoren woorden met een z.g. primaire umlaut van a (Genk bieëk, ieëzel, lieëpel, Hasselt

[p. 5]

beek, ezel, leper), met een oude i (Genk bieët, stieël, nieëge, Hasselt beet, steel, nege) en met een Nederlandse eu of ō (kieëning, slieëtel, mieële, Hasselt kening, sleter, mele). De tweede groep heeft in Genk èè, in Hasselt ieë. Hier gaat het om woorden met een oude e (Genk brèèke, lèève, kèèl, Hasselt brieëke, lieëve, kieël), soms ook om gevallen met een z.g. secundaire umlaut van a, die in het Nederlands slechts uitzonderlijk een zachtlange ee oplevert (in beter: Genk bèèter, Hasselt bieëter), maar meestal een aa (b.v. in blaadje, Genk blèètsje, Hasselt blieëtsje). Tenslotte is er een derde groep met oude i, meestal in woorden met een tweede lettergreep -el. In Genk vinden we dan ie (hiemel, ziekel ‘sikkel’, wiemele), in Hasselt éj (héjmel, zéjkel, wéjmele). Schematisch:

Dit is van onze vier schema's het eenvoudigste en het regelmatigste. Toch is er voor iemand die wat geoefend is in historische taalkunde, een interessante vraag aan vast te knopen: Hoe komt het dat bij de twee bovenste ontwikkelingen Genk een gesloten vocalisme heeft (ieë), waar Hasselt er een open heeft (ee), en omgekeerd Genk een open (èè), waar dat van Hasselt gesloten is (ieë)? Maar daar dit eigenlijk geen Genks, maar wel een Hasselts raadsel is, laat ik het hier rusten.

Er zijn nog veel meer verschillen tussen het Hasselts en het Genks, waarvan ik er enkele snel opsom. De Hasselaar laat aan het einde van het woord na de meeste medeklinkers de t weg, de Genkenaar niet (Hasselt rech, hieë kimp ‘hij komt’, Genk recht, hèè kimpt). Het Hasselts heeft in diminutieven van woorden met een èè of öö klinkerverkorting, het Genks heeft dat in de corresponderende woorden met ij of ou niet (Hasselt krèès/krèske, höös/hèske, Genk krijs/krijske, hous/heiske). Woorden met een Nederlandse tweeklank aai hebben in Hasselt aa, in Genk ae of aej (Hasselt draan ‘draaien’, kra, Genk draeë, krae, men hoort ook draeje, kraej). Woorden met een Nederlandse ie en met een oe met umlaut hebben in Hasselt een éj (déjf ‘dief’, zéjt ‘zoet’), in Genk een ie (dief, ziet), woorden met een oe zonder umlaut in Hasselt oë of ou (bloët ‘bloed’, bouk ‘boek’), in Genk een oe of een ó (bloed, bók). De Nederlandse zachtlange oo is in Hasselt een eu (keuke ‘koken’, heuning ‘honing’, ook sleut ‘slot’ en spreut ‘laddersport’), in Genk oeë (koeëke, hoeëning, sloeët, sproeët). De scherplange oo is in Hasselt een oeh of een oeë (boehm ‘boom’, loehpe ‘lopen’; doeëd ‘dood’, boeën ‘boon’), in Genk een oo of een oe

[p. 6]

(boom, lope; doed, boen), de umlaut daarvan in Hasselt een ieh (biehm ‘bomen’, liehpig ‘lopig’, briehtsje ‘broodje’, biehnke ‘boontje’), in Genk een ee of een ie (beem, lepig, maar briedsje, bienke). De splitsing van de scherplange oo te Hasselt in oeh voor labiaal/velaar en oeë voor dentaal moet een jonger verschijnsel zijn, dat op een andere basis tot stand is gekomen dan de Genkse splitsing. Deze laatste is zoals de splitsing bij de Germaanse ai, er een in een groter Hoogduits verband. Opvallend is tenslotte de Hasseltse tweeklank jaa in woorden als jaard ‘aarde’, pjaard ‘paard’, kjaas ‘kers’, vjaartien ‘veertien’; het Genks heeft hier èè (èèrd, pèèrd) of ieë (kieërs, vieërtien).

Ik breek hiermee de lijst af. In sommige gevallen hebben we bij de Hasseltse vormen met een specifiek stedelijk Hasselts verschijnsel te doen, in andere met een in het westen van Limburg ruimer verspreid fenomeen, dat soms alleen maar noordwestelijk, soms alleen maar zuidwestelijk is. Alles samengenomen is het aantal tegenstellingen tussen Hasselt en Genk indrukwekkend, maar uit de vier gevallen waar we wat uitvoeriger bij zijn blijven stilstaan, is gebleken dat sommige tegenstellingen structureel veel zwaarder wegen dan andere. Uit deze bespreking mag natuurlijk niet worden afgeleid dat het Hasselts en het Genks twee totaal verschillende talen zouden zijn. Het aantal overeenkomsten is ook aanzienlijk. We hebben tenslotte met twee Limburgse dialecten te doen, waarvan de sprekers elkaar zonder moeite verstaan. Uit de vele parallellen kies ik er één waarmee ik een kleine correctie aan kan brengen bij mijn eerste schema. Er bestaat namelijk een groepje woorden waarvan de Nederlandse ui een andere oorsprong heeft dan de daar aangegeven mogelijkheden. Dat groepje heeft zowel in Hasselt als in Genk een lange ee: buigen is er bege, fluit fleet, spuit speet, fruit freet en zo nog een paar meer.

En nu onze vergelijking met As. Bij de eerste twee besproken verschillen tussen Hasselt en Genk bestaat er overeenkomst tussen Genk en As. As heeft hetzelfde systeem van voornaamwoorden van de tweede persoon als Genk en het zegt samen met Genk sj waar het Hasselts sch heeft.

Ons eerste schema bij de klinkers kunnen we nu aanvullen met de gegevens voor As. Het nieuwe schema 5 levert in As een ie op waar Genk een ij heeft (blieve, tied; getieg, kries) en een oe waar Genk een ou heeft (hoes, doem). Er is dus parallellisme in de verdeling bij verschil in uitspraak met zowel Genk als Hasselt.

[p. 7]

Interessant is wel dat de klanken die in As worden gehoord, nog ongeveer dezelfde zijn als de oorspronkelijke. Genk heeft ze tot de tweeklanken ij en ou omgevormd. Dat heeft Hasselt ook gedaan, maar het heeft daarna van die tweeklanken opnieuw lange klinkers gemaakt, èè en ao, en het is tenslotte de ao meer vooraan in de mond gaan uitspreken, als öö. Het Asser dialect is dus het conservatiefst, Genk heeft vernieuwd, Hasselt heeft nog meer vernieuwd.

In ons tweede schema, aangevuld met de gegevens voor As, heeft As een lange aa waar Genk een ao heeft (taal, dragen) en een ao waar Genk een oo of een ó heeft (maon, aoved; sjaop, draod). Waar Genk een oeë heeft, heeft As die ook (stoeën, goeën). Tenslotte: waar Genk een ie heeft, heeft As een ieë (sjieëper, kieës).

Op het eerste gezicht lijkt het dialect van As hier dus meer op dat van Hasselt dan dat van Genk, want een deel van de woorden met een Asser aa heeft in Hasselt ook aa, de woorden met een Asser ao hebben in Hasselt ook ao en die met een Asser ieë ook ieë. Dat lijkt verrassend, want tenslotte ligt Genk ertussen. Wanneer we echter nader toekijken, zien we dat het bij de overeenkomst tussen As en Hasselt om oppervlakkiger parallellen in de concrete realisatie van de klinkers gaat. Kijken we naar de verdeling van die klanken over de woordenschat, dan is de overeenkomst tussen As en Genk duidelijk groter. Het is wat dit punt betreft, voor een Genkenaar gemakkelijker om Asser dan om Hasselts te leren, omdat de correspondenties regelmatiger zijn. De oorspronkelijke toestand heeft hier geen enkel van onze drie dialecten bewaard, maar we kunnen wel zeggen, dat As er nog het dichtst bij staat. In Genk is het meeste naar achter in de mond opgeschoven, terwijl de Hasseltse toestand moeilijk te beoordelen is. De splitsing van de a in open lettergreep in aa en àà, waarmee Hasselt met de noordwestelijke Limburgse dialecten samenhangt, is zeker jonger dan de Asser aa, maar of ze ouder of jonger is dan de Genkse ao, kan ik niet uitmaken. Met zijn ao uit oude lange aa vormt Hasselt een eilandje op de taalkaart. Relict of vernieuwing?

[p. 8]

In het zevende schema heeft As een ei waar Genk een ee heeft (bein, stein, geit) en een ieë waar Genk een ie heeft (zieë, snieë). Het zet zich daardoor oppervlakkig bekeken zowel tegen Genk als tegen Hasselt af, die beide een ee en een ie hebben, maar zoals we daarstraks zagen, met een principieel andere verdeling over de woordenschat. En dit betekent dat het verschil tussen As en Hasselt veel zwaarder weegt dan dat tussen As en Genk, want tussen deze laatste twee hebben we weer regelmatige correspondenties. As heeft van de vroegere oostelijke tweeklank ai een ei gemaakt en van de ee een ieë, maar Genk heeft sterker vernieuwd: het maakte van die ei een ee, waardoor de ee van zee en sneeuw opschoof en ie werd. Deze twee veranderingen hadden ook in Hasselt plaats, maar dan op basis van de westelijke verdeling van ai en ee.

In het achtste schema, waar de verschillen tussen Hasselt en Genk maar oppervlakkig zijn, zijn ze tussen Genk en As minimaal. Er is eveneens een regelmatige correspondentie, in twee van de drie gevallen zelfs identiteit (bieët, stieël, ieëzel, lieëpel, kieëning, slieëtel zijn zowel Genker als Asser dialect, en hetzelfde geldt voor de èè- klank in brèèke, lèève en bèèter). Alleen bij de vrij zeldzame woorden van het type Genks ziekel en hiemel vinden we in As een ee (zekel, hemel). In geen enkel van onze drie dialecten is bij dit schema de oorspronkelijke toestand bewaard, behalve misschien bij de ie van hiemel in Genk, maar het is wel duidelijk dat de vernieuwingen in Hasselt veel verder gaan dan in Genk en As. De éj van héjmel heeft er zich uit ie ontwikkeld, en de verdeling van de twee andere elementen, ee en ieë, is er het resultaat van een ingijpende wijziging geweest.

[p. 9]

We kunnen nu een balans opmaken. Oppervlakkig beschouwd zijn de verschillen tussen Genk en Hasselt ongeveer even groot als die tussen Genk en As, maar bij nader toezien gaat het bij Genk en As om duidelijk oppervlakkiger verschillen dan tussen Genk en Hasselt. Het conservatiefste dialect is dat van As, dat in zijn klankstructuur nog vrij dicht bij het laatmiddeleeuws Limburgs van oostelijke makelij staat. Genk heeft onder westelijke invloed vernieuwingen doorgevoerd, maar dan zo dat de verbindingen met het oosten herkenbaar blijven. Hasselt is veel sterker verwestelijkt, en wel zo dat nieuwe structurele vervlechtingen van de elementen in de fonologische en morfologische structuren tot stand zijn gekomen. Bovendien heeft Hasselt als stad vaak zijn eigen willetje doorgevoerd, waardoor het ook herhaaldelijk op de kaart als eiland verschijnt.

Hoe ziet het uit met de andere opgesomde verschillen tussen Hasselt en Genk als we Genk met As vergelijken? Sommige daarvan leveren hier geen verschil op. Genk en As spreken beide de finale t uit na een medeklinker (hèè kimpt, recht). In woorden als paard en aarde hebben ze beide een èè (pèèrd, èèrd). De zachtlange oo is in beide dialecten een oeë (koeëke, sloeët). De scherplange oo en zijn umlaut zijn in beide dialecten volgens het Hoogduitse patroon verdeeld; waar Genk een oo heeft, heeft As een ou (boom en boum), waar Genk oe heeft, heeft As oeë (doed en doeëd), waar Genk ee heeft, heeft As ei (beem en beim), waar Genk ie heeft, heeft As ieë (briedsje ‘broodje’ en brieëdsje). Hasselt wijkt daar van af op een manier waar ik niet op kan ingaan. Wel heeft As in de verkleinvorm van woorden als huis en kruis verkorting (hoehs/hieske, kriehs/krieske), maar die weegt fonologisch minder zwaar door dan de Hasseltse è van hèske en krèske. De woorden met een Nederlandse aai hebben in As ej (dreje, krej), wat dichter bij Genks ae of aej staat dan bij Hasselts aa. Het type dief en zoet luidt in As deef en zeet, het type bloed en boek: blood en book. Dat wijkt af van zowel Genk als Hasselt. Interessant is dat deze ee en oo in As en in heel het oosten van Limburg middeleeuws oostelijk import moeten zijn. Dit moet zo ongeveer het laatste zijn wat systematisch uit het Rijnland is overgenomen voor definitief de kansen keerden en Limburg begon te verwestelijken. Alles samengenomen bevestigt deze opsomming onze conclusies bij de structurele verschillen: Genk ligt op de grens tussen het Westlimburgs enerzijds en het Centraal- en Oostlimburgs anderzijds, maar alles samengenomen is het westen er toch niet in geslaagd, het uit zijn oostelijk verband los te weken.

Vanzelfsprekend zijn er ook verschillen tussen Genk en het oosten die voordien bij de vergelijking met Hasselt niet ter sprake konden komen, omdat het om gevallen gaat waarin Genk en Hasselt samengaan. Zo heeft Genk voor oud en koud samen met Hasselt aad en kaad, tegen oostelijk aud en kaud; hetzelfde met hoot en good tegen oostelijk hout en goud. Genk kent evenmin als Hasselt oostelijke ontwikkelingen als bauk en vouk voor balk en volk, en zo nog het een en ander meer. Dat verandert echter het totale beeld niet.

We herinneren ons: de plaats van Genk is die van het draaipunt in het Limburgse sleutelgat. Dat impliceert dat er een verbinding met de plaats voor de

[p. 10]

baard van de sleutel moet zijn. Anders uitgedrukt: als onze indelingskaart van de Limburgse dialecten betrouwbaar is, moeten we verwachten dat de verschillen tussen de dialecten van Genk aan de ene kant en Munsterbilzen en Bilzen aan de andere kant minder groot zijn dan de al besproken tegenstellingen. Is dat juist? Ik denk dat het globaal gesproken wel klopt. Ik kan de besproken gevallen niet nog eens allemaal systematisch de revue laten passeren. Een paar opvallende verschillen mogen toch wel genoemd worden. In ons eerste schema heeft Bilzen evenals Genk een ij en een ou, maar in geval van stoottoon heeft het geen ij, maar een ai (blijve, maar èè blaif ‘hij blijft’, e bijl, maar e bailke ‘een bijltje’). In ons tweede schema vinden we voor oude {a} in Bilzen niet alleen in geval van sleeptoon een oeë, maar ook in geval van stoottoon (dus niet alleen bloeëze, maar ook vroeëge en droeët). Bij umlaut van die {a} hebben we ei (keis, sjeiper). Ook waar Genk in het derde schema een ie heeft, heeft Bilzen een ei (zei, snei). Dat loopt dus mooi parallel, maar omgekeerd heeft bij woorden met een Nederlandse ie aan het einde van een woord Genk een ei en Bilzen een ie (een knie is in Genk een knei, in Bilzen een knie). Parallel daarmee vinden we bij woorden met een Nederlandse oe aan het einde van een woord in Genk een ou en in Bilzen een oe (een koe is in Genk een kou, in Bilzen een koe). Bilzen heeft verder een paar opvallende Haspengouwse ontwikkelingen die in Genk niet zijn doorgedrongen, zoals het uitvallen van de r voor een dentale medeklinker (kot voor kort, dos voor dorst, poeët voor poort enz.), of klinkerrekkingen voor al of niet bewaarde fricatieve medeklinker (daach voor dacht, ater voor achter). Alles samengenomen mogen we echter toch wel zeggen dat Bilzen mee tot het sleutelgat behoort, maar dat, zoals voor een goed ouderwets sleutelgat past, het deel voor de baard zich toch voor dat van de as van de sleutel onderscheidt.

Ik vat samen. Het dialect van Genk is Limburgs. Het onderscheidt zich door talrijke kenmerken van alle omringende dialecten. Het is een overgangsdialect tussen Westlimburgs enerzijds en Centraal- en Oostlimburgs anderzijds. Zijn specifieke structuur heeft het vooral gekregen doordat het tal van vernieuwingen vanuit het westen heeft overgenomen, waardoor het zich zeer duidelijk van het meer oostelijke Limburgs onderscheidt. Deze vernieuwingen grijpen echter structureel niet zo diep dat de oude banden met het oosten niet meer of nog slechts vaag herkenbaar zouden zijn. In dat opzicht is er een fundamenteel verschil met het Hasselts, dat alles samengenomen uit dat oostelijke verband is losgeweekt en structureel een echt ‘Nederlands’ dialect is geworden. Dat laatste zou ik van het Genks zo niet durven te zeggen.