De schok der herkenning

Acht causerieën over de invloed van invloed in de literatuur

[p. 5]

Voorrede

Dit boekje bestaat uit de enigszins gewijzigde tekst van acht causerieën die ik in de herfst van 1958 voor het ‘Studium Generale’ van de Leidse Universiteit heb gehouden. Uitgangspunt daarvan was nieuwsgierigheid naar ‘de invloed van invloed’ in de literatuur. In het bijzonder bij die schrijvers die zich om ideeën bekommeren, vindt men er vele die op een beslissende manier door voorganger of tijdgenoot zijn aangeraakt. Over zo'n ontmoeting op hun weg naar Damaskus en het licht dat hun daarbij opging hebben zij vaak lezenswaardige verslagen uitgebracht, maar zij hebben ook meermalen een beeld van hun beïnvloeder ontworpen met zoveel zakelijke en emotionele intensiteit, dat die voorgangers sindsdien even grondig bekeerd lijken als hun volgelingen. De discipel wordt gevormd door de meester, maar slokt hem ook op.

De bedoeling van dit boekje nu is de toetsing in een aantal gevallen van het discipel-beeld aan het origineel, d.w.z. aan mijn beeld van het origineel. Bij figuren als Sokrates en Jezus, die zelf geen geschriften hebben nagelaten, is zoiets natuurlijk niet mogelijk. Men kan het portret van Sokrates dat Plato getekend heeft vergelijken met dat van Xenofon. Men kan de evangelisten tegen elkaar uitspelen. Maar ten slotte kan men deze schrijvers alleen geloven of niet geloven. Bij hun meesters is geen appèl. De ontmoetingen daarentegen die hier worden besproken kunnen min of meer worden overgedaan, omdat zij tot stand kwamen door woorden die niet zijn weggevlogen. Het was er mij niet om

[p. 6]

begonnen om van een aantal schrijvers beter gelijkende portretten te vervaardigen dan de conterfeitsels die hun invloedrijke herkenners gemaakt hebben (hoe nuttig het ook is dat iedere generatie zijn meesters opnieuw ontdekt), maar om de geldigheid van de inzichten te onderzoeken die uit de herkenningen zijn voortgevloeid. Een en ander onder het motto: geloof niet waar je nog verifiëren kunt.

Oorspronkelijk nu was het mijn bedoeling Multatuli te vergelijken met het beeld dat Du Perron van hem heeft gegeven en Nietzsche te leggen naast zijn interpretatie door Ter Braak. Het leek daarbij nuttig de legendevorming, waartoe Nietzsche aanleiding heeft gegeven, afzonderlijk te bekijken en ook zijn aanrakingen en parallellen met Dostojewski op te sporen, niet alleen als introduktie in zijn gedachtenwereld, maar ook omdat hier een schok van herkenning heeft plaats gehad die een illustratief kontrast oplevert met de andere.

De beschouwing over Poe en Baudelaire, die bij de leidse voordrachten ontbrak, heb ik achteraf ingevoegd, omdat deze ontmoeting wel als het prototype mag gelden van de invloed van invloed in de literatuur. Om het evenwicht te herstellen heb ik het tweetal causerieën dat ik in Leiden aan de mytologen en vervalsers van Nietzsche had gewijd tot één hoofdstuk teruggebracht. Wie hier iets mist, zij verwezen naar de geschriften van de Amerikaan Walter Kaufmann en de Duitser Karl Schlechta die voor de recente demytologisering van Nietzsche de weg hebben gewezen.

In deze causerieën was mijn bezigheid niet zozeer het bekijken van schrijvers (de gebruikelijke instelling bij de literatuurbeschouwing) als wel het bekijken van lezers; niet het herkennen van ideeën,

[p. 7]

maar van herkenningen. Voor zulke speciale opnamen leek het wenselijk een camera te gebruiken die in het bijzonder op de eigenaardigheden van het lezen is ingesteld. Dat is de bedoeling van de poging, ondernomen in de eerste causerie, om de z.g. informatieteorie toe te passen op de literatuurkritiek. Ik pretendeer daarmee dus niet de bestaande metoden van literaire kritiek door een betere te vervangen. Ik wilde, alleen voor deze gelegenheid, een uitkijkpost inrichten van waaruit de kritiek zelf, die immers een aantal kenmerken van lezen en schrijven in zich verenigt, kan worden geobserveerd. De introduktie van cybernetische begrippen lijkt mij niet per se bevorderlijk voor de waardering van literatuur, maar op zijn best voor het begrijpen van wat de kritiek doet. Zij hebben het voordeel dat zij koel en zakelijk zijn - een voordeel bij een onderwerp dat zo gemakkelijk vervaagt achter een gordijn van emotioneel gaas - en het nadeel dat zij juist daardoor een valse suggestie van exaktheid en objektiviteit geven. Men moet nu eenmaal nieuwe misverstanden creëren om de oude te bestrijden.

De titel voor dit geschrift heb ik gevonden bij Edmund Wilson die een door hem samengestelde bloemlezing The Shock of Recognition heeft genoemd, een uitdrukking die hij op zijn beurt ontleend had aan een opstel van Melville over Hawthorne. Ik gebruikte de term in een iets andere betekenis dan Wilson en in een geheel andere dan Melville. Het is immers minder laakbaar, dacht ik, een naam te stelen dan een paard.

Amsterdam, juni 1959

[p. 8]

In deze druk zijn twee noten toegevoegd (op p. 80 behorende bij een passage op p. 72 en op p. 164 behorende bij een passage op p. 155) en enige zetfouten verbeterd. Overigens is de tekst ongewijzigd gebleven.