T bouck van wondre, 1513

[p. 119]

Een nieuw tractaat ghenoemt dat Batement van Recepten inhoudende drye deelen van Recepten.

Anderwerf gecorrigeerd ende verbetert Gheprint T Antwerpen op die Lombaerde veste teghen over den ijshont bij mij Hans de Laet van Stabroeck 1546-kl. 8^o.

Dit boek berust op de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden en is afkomstig uit de Bibliotheca Frisiae van J.H. Halbertsma.

Pag. 6 - Om te maken dat een laken zyn verwe verloren heeft / wederom keere in sinen eerstē staet.

Neemt onghebluscht calck twee oncen / potasschen een once / claer water twee pondē / menghet al dese dinghen te samen / ende laetse die tijt van een half ure / ende wasschet dlaken daer inne / dat gedaen / het sal wederome in zyn verwe keeren.

Pag. 7 - Om een yser also hart te maken / dattet een ander snyde of t hout ware. Neemt pierwormen of eertwormen / alsulke menichte als u goet dunckē sal / ende distilleertse in een clocke / en doet also veel rapen alleen distilleren en maect der selver ghelycken watere van wortelen van appelboomen / daer na menghet die wateren tsamen also vele van deen als van dand' / en dan weeket dyn mes oft swert / oft alsuck yser als ghi wilt / int selve water / ende het sal die cracht hebbē als boven / ende wilt ghijt herd' of surder hebbē / weeket tweemael.

Voor aqua rafani. zie B.v.W. caput 60.

Pag. 8 -

Water om die tanden wit te maken Neemt sal nyter ende rock aluin niet ghecalcineert also veel van deen als van dandere / doeghet al distileeren ende dat eerste water sal claer Syn dat sult ghij voor die tanden beware / want seer goet is / ende sullet ghebruycken met die vorscreven / ende het selve wriven met een weynick cattoens.

Pag. 10 - Om smetten van gheverwet laken uit te doen.

Om smetten van olie uit te doen. Om vleckē vā olie of vet op / papier uit te doē. Neemt asschen van wyngaert rancken / oft knoppē van wyngaert / en hullen van drooge boonen / ende die voorscrevē asschen legt op die smette van dynen

[p. 120]

boeck / daerna sult ghyet sluyten in een persse / eenē dach ende eenen nacht / ende het sal reyn worden.

Pag. 13. - Om een water te makē / in een gelas ghedaen sal des nachts licht geven. Neemt een deel wormen die vlieghē ende bi nachte in den somer schynen / doet die in een gelas / daer na settet al in mist die tyt van vyfthien dagen / daen doet distilleeren het ghene dat in dat gelas overbleven sal zyn / in een verglaest alembic / dit water in ghelas ghedaen / sal des nachts lichten so dat ghi wel by dat licht sult moghen lesen.

Pag. 13. - Om seer schoone rosette te maken met de welcke ghi sult moghen scryven in vier manieren / te weten coluer van roosen / half greyne / violet en mareyt / in welcke confectiē of verwen / ghi noch verwen moecht dat ghi wilt / het si gheyte vellen oft ander sulcke dinghen.

Neemt brisiliehout / en doeghet int claer water sieden alsulcke menichte als ghi wilt / tot dat het derdē deel oft meer versoden is / en̅ ist dat ghi weten wilt oft genoech ghesoden heeft / neemt schoon papier en̅ doeghet in dat voorz. brisilie / en̅ siet ghi dattet goede verwe heeft so ist wel / ist niet so latet noch also versieden / tot dat papier heel root is / daer na deylt dat water van dat voorscreven brisilie / in vier deele na die diversche verwen die ghi maken wilt. En̅ ist dat ghi coluer van purpere / oft sterck root maken wilt / neemt een van de voorsc. deelen / ende en doet niet om violet verwe te maken / doeter een weynich calck water inne / het welcke men heet calcinee (dit water wordt gemaect in deser manierē / doende een weynich ongebluscht calcks blusschen / in een goet deel waters / latende dat staen / totdat het calck te gronde gae) van dit water ghedaen met dat tweede deel van die voorscr. rosette / sult ghÿ violet verwe makē / maer merct dat het water van die brisilie / of rosette moet laew zyn als ghi dat voors. water claer in doen sult. En̅ in dander deel / doet daer looge inne / en̅ ghi sult violet verwe hebbē. En̅ in dat vierde deel / doet een weynich aluyns defente / hetwelcke die Italianen heetē lume di feza / en ghi sult mareyte verwe hebbē. Ghi hebt dan gheleert vierderhande verwen te maken met die welcke ghi scriven moecht als met inct / met die welcke ghi ooc vellen verwē moecht / in sulcke colueren als ghi wilt. Item met dese voors. confectie / moghen die vrouwen

[p. 121]

verwe gheven tot hare wolle garen / hetwelck een schoon secreet ende profijtelijck is in den gheenen diet ghebruyken willen.

Dit voorschrift gelijkt op de college proef waarbij een oplossing van alizarine in kaliloog wordt behandeld met calcium-chloride of aluin waardoor verschillend gekleurde neerslagen ontstaan.

In het Batement van recepten van 1546 vindt men nog de volgende voorschriften:

Om ghemeyn inct te maken, om een rauw gheyte vel terstont te touwen, om schoon gheel verwe te maken op vellen oft ghepapt papier, een recept voor die vrouwen, als si haer garen ghesponnen hebben / van wat soerte dat het si / om dat in diversche coleuren te verwen. Om garen swart, graeuw, in verwe van terrace te verwen, om cristal saecht te connen maken; om duiven en hinnen en alle andere voghelen met der hant sonder ander instrument te vanghen, om een aes te maken det die visschē den buyc onderkens bovenop dat water om sal doen keerē. om te connen verwen of colueren die manē ende steert van een paert / ghelyck als ghi wilt. om harnas oft ander instrumenten van oorloghe schoon te houden sonder roesten.

Om meloenen, scellen van orangien, cauwoerden te confitueren, om ghesuyckerde of volmaecte soete meloenen te doen comen om peer cruyt en krieck cruyt te maken.

Receptenbusse van diversche soerten van ruecken / ende die makinghe van deselve om roosen te bereyden in sulcken manieren dat si een coffer vol lynwaets oft cleederen geleyt sullen een seer sonderlinghe ende ghenoechlycke ruecken gheven. om hantschoenen te perfumeeren, om seepe rosaet, girofflaet te maken, deeg van fyn ambre, voghelkens van cypren, fyne pomander, seer fyne rieckende waterseepe voor barbiers met weynick costs. Om water te maken van cruyden / bloeme / wortele van alle manieren, omdat bloet te sueveren enz.

Dit receptenboek bevat derhalve:

1)	een ‘Receptebusse’ voor het inleggen van vruchten;
2)	een voor het maken van reuk- en parfumeurswaren;
3)	een om water te maken van ‘cruyden bloeme en wortele, profytelyck om dat menschelyck leven te conserveeren.

[p. 122]

Verder bevat het voorschriften omtrent yzer en staal en voor het toebereiden en verven van leer, zijden en linnen goederen.

Deze voorschriften die tegenwoordig tot verschillende onderafdeelingen der scheikunde worden gebracht, kunnen hier niet alle uitvoerig worden weergegeven doch verdienen nader de aandacht. Men vergelijke het receptenboek van Augustus Kuffler, kleinzoon van Drebbel in de bibliotheek te Cambridge 1690 - vermeld door G. Tierie - Cornelis Drebbel - Proefschrift Leiden - 1932 - pag. 36 - waarin voorkomt: a collection of Brewing, Baking, makinge of cidre and meade, catching of Doves, Lapwings and crowes and Fish training etc.

Vergelijk ook de recepten van Constantijn Huygens. Handschriften Vol. 47. Diss. W. Ploeg, Leiden 1934.

Pag. 46. Om costelyck water te maken ende is goet teghen die Lazarye.

Neemt vylinghe van yser / van copere / van tenne / van loot / van latoene / van gout / ende vylinghe van silvere / elcks even vele / al des vylinghe legt een dach en eenen nacht in een werm kints oryne dat maghet is. Dan eenen dach ende eenen nacht in witten wyn. Dan legghet eenen dach en eenen nacht in venckelsap. Dan legghet eenen dach en eenen nacht in witte van eenen eye. Dan legghet eenen dach ende eenen nacht in vrouwenmelck die een knechtken suyght. Dā legghet eenen dach ende eenen nacht in rooden wyn / dan legget int witte van seven eyeren / Daernae menghet alle dese dingen daer die voorscreven vylinghen in ghelegen hebben al te samen / ende doetse in t vat daer ghi water in maect / ende solveret met cleynen viere / ende dat daer uit coemt / suldÿ in een silveren vat verwaren / Dat water gheneest ende maect ghesont lazarische luyden.

Dit fragment is een typisch voorbeeld van het feit dat de praktische scheikunde in die dagen uitsluitend langs empirische wegen ging.

Pag. 46. - Om water te maecken om op yser of stael te vergulden.

Een once gravelle / witte wyn / eē once aluyn vā ys / een once salegefine / een half once aluyn vā pluyme / twee groote spaensch groen / twee groote groen coperroot / een groote grof sout / een pinte van dat alder sterckste loopende water dat men cryghen mach het si van een fonteyne / oft van een

[p. 123]

ryviere / of scheltwater / ende doen dit al te samen sieden tot op die helft / en de als ghyt stelt te soeden / doeghet in eenen nieuwen pot daer nooyt niet in en was / en̅ dien decken met vyf of ses bladeren papiers dubbel met een tichel of steen op dat voorschreven papier op dater gheenderhande wint en vatte.

salegefine - salgemine - sal gemae: steenzout. Hier komt het reeds zoo vroegtijdig bekende neerslaan van koper uit een koperoplossing wanneer men daar ijzer in brengt tot uiting.

aluin van ijs is alun de glace, is alumen de glaetse.