T bouck van wondre, 1513

Paragraaf 3. Jacob van Maerlant's naturen bloeme

door Dr. Eelco Verweys - J.B. Wolters, Groningen 1878.

Deel I. Pag. 94.

Geneta dat es ene beeste
Mere dan die vos; die meeste
Valeu roet, ende daer in bont
Swarte scivekine ront 1)
Ene beeste goedertiere ghenoech,

[p. 109]

 

Men ne dade haer onghevoech

 

Sie nes fier noch in climmet hoghe,

 

Mare ghemaere ende ghedoghe; 2)

 

Ende bi riviere es haer ganc:

 

Daer souctse spise na hare belanc.

1)	Naturen Bloeme is een navolging van De Naturis Rerum van Thomas van Cantimpré, leerling van Albertus Magnus plm. 1300. verder geciteerd als N.R. Over de genetkat zegt N.R., colorem hebet inter nigrum et croceum, masculus (lees: masculas) interdum nigras ordinate in pelle dispositas.
2)	N.R. Non conscendit ad ardua nec extollitur in mirabilibus super se - lees ghemate voor ghemaere.

B.v.W. noemt ‘genetten’ pag. 59. De reukstof van de genetkat die de honden doet dansen wordt afgescheiden door een klier met twee eigen afvoergangen bij de aars. Ihr Zibet geruch, den Sie nach kurzer Zeit dem ganzen Hause mitteilt, ist für europäische Nasen fast zu stark. (Brehm. Tierleben Bd. XII).

Deel II. - Pag. 34

Sepia, seght Plinius me,
Dat een visch es in die zee
Hie ende sie, dats menighen cont
Vlieten te samen talre stont.
Woert ghewont in menighen doene
Die sie met enighen aerpoene,
So staet haer die hi te staden;
Maer woert di hi verladen,
Die si gaet scuven ende ontvliet,
Ende en dankets hem weder niet.
Worden sie oec beide te samen
Ghewaer enigher mesquamen,
Si spuwen uut een aterment,
Ende makent so donker al omtrent,
Dat si ontsien als ware nacht. 1)
Dat aterment heeft sulke cracht,
Doetment in ene lampte claer,
Ende steeckter in en weke daer,
Wat soer omtrent es, als ict hore
Scynt swart ghelyke den more. 2)

[p. 110]

 

Emmer syn si in die zee

 

In ghenote te samen twe.

1) lees voor ontsien: ontvlien.

De N.R.: Effuso atramento eorum, quod hiis pro sanguine est, et obfuscata aqua absconduntur.

2) De N.R.: Ipso autem attramento tanta vis inest, ut eo posito in lucerna, ablato priori lumine, Ethyopes videri faciet. Zie Recepten de Vreese no. 512. Atrement maket moere, eist dat ment werpt in een lampte.

Op pag. 60 B.v.W. komt het woord ‘atrament’ voor en wordt verder gezegd dat als men het met andere stoffen in een lamp doet: allen in de kamer schijnen zwart.

Pag. 94 - Deel II.

Pulex heten wi die vlo.
Liber Rerum seght also,
Datter van stove ende van mulle
In waermen weder wasset tfulle.

Boete jeghen die vlobeten
Doen ons wise meesters weten,
Dats dat een mensche wrive syn vel,
Als hi slapen ghaet harde wel
Met absinthium, alsmen weet,
Dats t cruut datmen alsene heet.

Alsene is der vlo venyn.

Op. pag. 59 B.v.W. komt de vlo in den tekst voor. Op pag. 40 absinthium: alsem, absinth - Artemisia Absinthium L.

Pag. 114 - Deel II.

Castanea, als Ysidorus seghet,
Es een boem die te draghen pleghet
Vrucht die castanien heet,

Pag. 115 - Deel II.

Ficus, als Ysidorus saghet,
Es een boem die vighen draghet.
Sine blade die syn quaet.

Op pag. 50 B.v.W. is er sprake van ‘castaniē’ en op pag. 51 van ‘vyghboomē’.

[p. 111]

Pag. 121 - Deel II.

Morus, dats des moerboems name,
Sine vrucht die es bequame,
Ende die bloeseme es so wit,
Ende als die sonne vaerwet dit
Dan woerden si roet ende haert,
Maer alsi ripe es wort si swaert. 1)

De N.R. Rubium appellant eo quod fructo rubro in flore eius albescit, et in fructu rubescit, in maturitate nigrescit. Succes ejus expressus et decoctus valet contra squinanciam; dit is angina of keelontsteking.

De moerbesie komt in het B.v.W. pag. 52 voor.

Pag. 135 - deel II.

Vitis dats die wyngaert,
Een boom nuttelec ende waert,
Van houte so teder nochtan,
Dat hi ghedraghen niet en can
Sine telghen in ghenen lande.
Des gheeft hem die nature bande,
Daar hi hem mede so vaste hout,
Dat hi cromt opwaert met ghewout.
Syn sap maect wyn, somwit, somroet,
Die cracht an hevet harde groet.

Pag. 138 - 139.

Aloes, als Ysidorus seghet,
Es een boem die te wassen pleghet
In Arabia ende in Endij
Van soeter roeke so es hi.

De N.R. Lignum aloes optime cognoscitur ex eo quod est ponderosum in suo genere cet.

Pag. 148-149.

Gariofilon, seghet Platearius,
Es een boem in Endi ende het aldus.
Van der groete vintmense ghemene
Dat jeneverkine syn clene.
Gharioffel naghel dats syn vrucht,
Van grooter macht, van groter lucht.

[p. 112]

De N.R. Gariofili acuti saporis accipiuntur et subtiliter pulverizantur, conficiumturque cum aceto fortissimo, addito modico vino odorifero.

Pag. 153.

Piper, es een boem in Endi,
Ende wast, alsmen seghet mi,
Ter sonnen waert, alsmen ons seghet,
Daer caucasus die berg leghet.

De planten: peper, aloë en sering (kruidnagel) vindt men genoemd op pag. 43 van T Bouck vā Wondre.

Pag. 150 - II Deel.

Gummi arabicum, es ene gomme
In Arabia, daermen omme
Dicwilen groet ghelt ghevet,
Want si vele ghesonden hevet.

De N.R.: fluit de arbore quadam; contra asperitatem lingue posita in aqua donec glutinosa fuerit, et inde fricetur lingua.

contra siccitatem pectoris detur decoctio aque cum illa et ordeo.

De N.R. contra ignis combustionem.

‘Gumme vā arabien’ komt als verdikkingsmiddel in de verfbaden meermalen voor in T.B.v.W. bijv. pag. 29.

Pag. 163 - deel II.

Absinthium, als Platearius telt,
Es een cruut van groter ghewelt,
Bitter sere ende doet groet goet.
Alsment met wine drinken moet,

De N.R. contra lumbricos valet contra vermes aurium succus eius auribus instilletur.

Op pag. 40 B.v.W. kan men de alsem vinden.

Pag. 164 - II Deel.

Crocus hetewi saffraen,
Platerius doet verstaen,
Dat ghetempert es droghe ende heet.
Ieghen syncopis ist goet ghereet.

De N.R.: contra yliacam passionem cathaplasma pulveris eius decoctum multum valet.

[p. 113]

Op pag. 22 T.B.v.W. wordt de saffraen genoemd.

Pag. 165 - deel II.

Cucurbita es cout ende nat.
Platerius seghet dat,
Dat si ghetempert es int ghevoech:
In waermen landen waster ghenoech.
cauworde hetet in onze tale.

cucurbita: komkommer, pompoen.

Op. pag. 50 T.B.v.W. komt ‘cauwoerde’ voor.

Pag. 166 - deel II.

Canfora, als Platearius kent,
Es een cruut in orient
Van soeter roeke goet bekent.
Men leset, als die lentin ent,
Dan stampt ment ende duwet uut dat sop
So sinct die droesene over een trop
Ende boven blivet dat clare
So moet ter sonnen staen daer nare.

De N.R.: Haec herba in fine veris colligetur et conteritur, et succus exprimitur. Illud quod feculentum est abicitur, quod purum et liquidum est retinetur et soli exponitur.

De camfer wordt in T.B.v.W. genoemd pag. 29.

Pag. 170 - Deel II.

Jusquiami es sere cout
Ende es een cruut van groter ghewout.
An hofsteden 1), als ict vant,
Wastet vele hier int lant.

Ende late tgoent den voglen eten,
Si sullen slapende hem vergheten,
Dat mense mach nemen metter hant;
Men ghevet niemen, hine waer viant.
Die tsaet ate, hi bleve doet,
Of hi viele in slaep so groet,
(Also dat sine mesquame
Lichte ter litargien quame).

De N.R.: Semen huius herbe nulli detur ad comedendum, quia necat vel inducit letargicum morbum.

[p. 114]

Jusquiami of beelde: bilzenkruid, Hyoscyamus Niger, 1. (Zie dit proefschrift pag. 118).

Op pag. 62. T.B.v.W. is er sprake van ‘semisium candida’.

Pag. 174 - Deel II.

Nardus, als ic hoer lien,
Es een cruut, wast in Surien
Ende int lant van Endi.
Dat van Surien segghen si.
Dat beter es dan dat van Indien.

De N.R.: fiat decoctio ipsius in aqua rosata, addita zucara, fiatque syruppus.

De N.R.: fit autem unguentum preciosissimum ex spica nardi.

Pag. 174 - deel II.

Marrubeum, als Platearius toghet,
Es een cruut dat hit ende droghet,
Die die borst van coude heeft quaet,
Doe daer mede dus minen raet:
Sie dat hi tsap hierof ghewinne,
Ende doe honech daer inne,
Ende pulver daertoe te hant
Van liquiriscie ende van dragant,
Ende sieden dese dinghe, radicke,
Onthier ende et worde dicke:
Dit is der borst nut ende goet.
Dien die spene we doet¹⁾
Neme sout, water, honech ende wyn,
Ende sieder in dit crudekyn,
Ende daeraf een suppositoris make,
Et es hem een nutte sake.
Dit moeste syn, dies nem wel waere,
Eer die spene tebroeken ware.

dragant: boksdoorn (Verdam).

radicke: flink, doortastend (id.).

onthier totdat (id.).

spene: aambeien (haemoroiden) (id.).

suppositoris: zetpil (id.).

Marrubrium vulgare L. - longkruid. Het longkruid wordt genoemd pag. 39 B.v.W.

1) De N.R.: contra emorroydes inflatos et non fluentes.

[p. 115]

Pag. 176 - Deel II.

Petrocilinum es droeghe
Als ons Platearius toeghet¹⁾
Die in syn hovet staet pliet te syne
Nuttelec in medicine²⁾
Orine so wel maken doet,
Ende es jeghen fisiken goet,³⁾
Weder et es cruut so saet,
Ist datment in spisen ontfaet,
Ende doet verduwen en verdrivet
Dien wint, die in den menschen blivet.

Petrocelie: Carum Petroselinum, Benth. et Hook s. Petroselinum sativum, Hoffm. (Mr. Yperman's ‘Cyrurgie’ - bldz. 266).

Zie voor ‘petrocelie’ B.v.W. bladz. 55.

Pag. 183 - deel II.

Zinziber, dat cruut dat staet
Heet in den derden graet,
Ende in den eersten graet ist nat.
Platearius seghet dat
Een cruut es, coemt van Endi hare,
Ende heet den wortel gingebare.
Zinziber of gingebare: gember
hare: herwaarts, hierheen (Verdam).

Op pag. 45 B.v.W. komt ‘gingebaer’ voor.

Pag. 184 - deel II.

Zucara, es waerm ende nat,
Platearius seghet dat.
Som es wit ende som bruun.
T witste es beste int commuun,
Want dat bruun es al te heet:

1) lees: Petrocilium es droeghe en heet Also als Platearius weet.
De N.R. herba est calida et sicca.

2) lees: Die in hoven staet pliet te sine Nuttellecst in medicine.
De N.R.: quae domestica et sylvestris: domestica magis competit medicine.

3) Lees in plaats van fisiken: tisike.
Tisike: phthisis, tering.

[p. 116]

 

Dies heeft mene in suchten leet.

 

Et es goet jeghen die berst,

 

Ende jeghen hitte ende jeghen derst.

 

Ende dien van hitten syn hoeft swert,

 

Ende dien besloten lechame deert,

 

Neme water, zuker, violetten,

 

Siet te samen sonder letten,

 

Ende drinkt, et toghet virtuut.

Berst: hier ongemak (Verdam).

letten: hier talmen, dralen (Verdam).