'De briefwisseling Balthazar Huydecoper - Gerard Meerman en Huydecoper's onvoltooide voorrede tot de Rijmkroniek van Melis Stoke'

Voorrede

Eindelijk komt dees langverwachte MELIS STOKE te voorschijn. Is hy wat lang onderweg geweest, wat wonder? Hy heeft, alsge ziet, veel te draagen. Denkt iemand dat ik hem te zwaar belaaden hebbe, ik denk het zelfde: doch vleie my, dat de menigte van waaren, die hy u aanbiedt, hem van nut zullen zijn om eenigszins te voldoen aan den verschillenden Smaak der geenen, die hem de eere zullen doen van zynen winkel eens te doorkyken. Te meer, omdat men 'er, nu en dan, wel iets in zal aantreffen, dat hier te lande noch niet gezien is: waarom het my vreemd zou doen, indien de algemeene nieuwsgierigheid hem ook niet te baat kwam; of dat iemand zo vies zoude vallen, dat hy 'er niets van zyne gading in ontmoette.

Van deeze, als mede van de drie voorige Uitgaaven van onzen Dichter en oudsten Nederduitschen Historieschryver, zal ik in 't vervolg nader spreeken; maar moet vooraf den Leezeren in 't

[p. 145]

gemeen, en den Liefhebberen onzer Moedertaale in 't byzonder, onderrichten, dat zy onzen Schryver hier in veel beter en verstaanbaarer taal zullen hooren spreeken, dan zy tot hier toe hebben konnen doen. Niet, dat ik de zyne, door stoute gissingen en eigenwillige veranderingen, verplooid of beschaafd hebbe, waarvoor my omzigtig gewacht heb; maar, omdat ik zo gelukkig geweest ben van de eerste Uitgaave, die, hoe gebrekkelijk in zich zelve, echter verre de beste was, op mijn gemak en nauwkeurig te konnen vergelyken tegen drie oude op perkament geschreeven Handschriften: van welken dan nu in 't byzonder iets te zeggen staat. Ik hebze, door het gansche Werk, aangeduid met de Duitsche letteren A.B.C.

Het eerste, A, is geschreeven door eenen Wouter den Klerk, gelijk hy zich noemt in die twee en twintig regels van zijn eigen maaksel, die hy gevoegd heeft achter de Aanspraak van MELIS aan Graaf Willem (welke in de twee andere MSS niet gevonden wordt) als eene toeeigening aan Jan van Polanen, zynen byzonderen weldoener. Die regels heb ik ook hier behouden, omdat ik daaruit ontdekt en getoond heb, dat dit zekerlijk geschreeven is in de eerste helft der Veertiende Eeuwe, en dus veel ouder dan een van de twee anderen. Zie onze Aantekening aldaar, daarge ook verscheiden ophelderingen wegens 't geslacht van Polanen zult vinden. Dit Handschrift is, in 't begin deezer Eeuwe, gelukkig ontdekt door Pieter van Loo, den zelfden, meen ik, van wien wy een vaars hebben, geplaatst voor de Schatkamer van Ludolf Smids¹⁾. Want gaande langs zekere sluis binnen deeze Stad, daar een boekenkraam uitgezet was, en daarover, volgends zyne leesgierigheid, het oog laatende gaan, viel het op dit MS, het welk daar al eenigen tijd voor wind en weder hadt bloot gelegen. Hy bezag het, doch kende 't niet. Nochtans boezemde hem des zelfs zigtbaare oudheid eenen lust in, om te weeten wat het was; en, om 'er eenig berigt van te erlangen, schreef hy de twee eerste regels uit, en ging daarmede naar zynen Vriend Simon Schijnvoet²⁾, die hem getrouwelijk riedt, noch

1) De berijmde ‘Verklaaringe der Titelprent’, in Lud. Smids, M.D. Schatkamer der Nederlandsse Oudheden, enz. enz. (Amsterdam, 1711 en 1774), is onderteekend door Pr. van Loo.

2) Simon Schijnvoet, geb. te Den Haag in 1652, overl. 24 Augustus 1727. Bouwmeester, teekenaar, graveur, collectioneur van oudheden, ‘Substituit Schout en Hooft-Provoost van het Aallemoesseniers Weeshuys’ te Amsterdam.

[p. 146]

tijd noch geld te spaaren om 'er zich meester van te maaken, gelijk hy aanstonds deedt, betaalende daarvoor, zo ik wel onthouden heb, zes schellingen; ter wijl de boekwurm hem verhaalde, dat hy het uit den boedel van zekeren Predikant, in 't laatste der voorgaande Eeuwe overleeden, gekocht, en gevonden hadt in eene mand met oude boeken en prullen. Dus meester geworden van deezen schat, sloot hy den zelven niet weg, om zich in zyne eenzaamheid met het bloote gezigt te vermaaken; maar was aanstonds bedacht op middelen, hoe hy hem best zou konnen doen dienen ten nutte van 't algemeen. Zich zelven, zo 't schynt, niet in staat oordeelende, om 'er eene Uitgaave van te bezorgen, of misschien door andere bezigheden verhinderd zag hy 'er ganschelijk van af, en vereerde het edelmoedig aan Schijnvoet, aan wiens goede onderrichting hy den eigendom verschuldigd was. Doch dit hadt geen ander gevolg, dan dat het onder de Liefhebbers, die toen krachtig aangroeiden, meer bekend werdt¹⁾. Na de dood van Schijnvoet vlamden veelen op deezen buit; en my heugt dat ik 'er, toen des zelfs nagelaaten Boeken, in de maand February des jaars 1728²⁾, verkocht werden, als gramstoorig gezien hebbe, dat dit MS op den Catalogus niet gemeld stondt en dus niet geveild stondt te worden. Maar Schijnvoet hadt het, by uitersten Wille, weder gemaakt aan den geenen die 't hem geschonken hadt: 't Welk ik te liever melde, omdat de wederzijdsche edelmoedigheid van deeze Vrienden, kan strekken ten voorbeelde, en ter beschaaminge van zulken, die liever eenen Vriend zouden misleiden, om zelfs meester te worden van iets dat zy gaarne hadden. Van Loo, dus weder even verre zijnde als vooren, volhardde echter in zijn loflijk voorneemen, en boodt het den Heere Pieter Vlaming aan, met uitdrukkelijk verzoek van het door den Druk gemeen te maaken. Dees nam het met blijdschap aan; maar zelf den tijd, daartoe noodig, niet konnende uitkoopen, bragt het by my met het zelfde verzoek, en verhaalde my, by die gelegenheid, omstandig, 't geen ik hier kortelijk wegens dit MS gezeid heb. Nadat ik 'er een naauwkeurig af-

1) Achter ‘bekend werdt.’ en vóór ‘Na de dood’ supprimeerde Huydecoper, in het handschrift, den volgenden zin: ‘Men vertelde elkander, dat Schijnvoet een MS van MELIS STOKE bezat, het welk wel vijfhonderd regels meer inhieldt dan de Uitgaaven.’

2) ‘op Maandag, den 2 February en volgende daagen 's morgens ten 9 en 's namiddags ten 2 uuren precies in het Aallemoesseniers Weeshuys.’ (Catalogus Schijnvoet. - Amsterdam, 1728.)

[p. 147]

schrift van gemaakt had, en bezig was met het tegen de eerste Uitgave te vergelyken, de menigvuldige verschillen aan te tekenen, en alles naauwkeurig te onderzoeken, kwam ook Pieter van Loo te overlyden, en werdt het MS, als recht was, door de Erfgenaamen opgeeischt, en, met des zelfs overige Boeken, in December 1731 verkocht; daar kooper bleef de Heer Jakob Marcus, bekend door zyne kostbaare verzaameling van oude Handschriften.

Ander bericht wegens dit MS is my noit voorgekomen, dan in het voorleeden jaar 1767, toen de Heer Jakob Visscher,¹⁾ Advokaat in 's Gravenhage, de goedheid hadt my kennis te geeven, dat hy weinig dagen te vooren gekocht hadt eene tweede Uitgaave van MELIS STOKE, gecollationeerd met een oud MS, onder aanbiedinge van 'er my het gebruik van te willen toestaan; dat ik geenszins afsloeg. De collator hadt het te leen

1) Mr Jacob Visser schreef op 5 Maart 1767 aan Huydecoper:
‘In de gepasseerde week gekogt hebbende de editie van Melis Stoke van 1620 gecollationeert met een oud MS. van den zelven auteur, en op veele plaatzen oneindig wydlopiger dan den uitgaaf van wylen den Heere van Alkemade, zoo doet de nieuws-gierigheid my de toevlugt neemen tot UHo. Wel geb. als de grootste kundigheid van dien auteur en des zelfs afschriften hebbende.
De Collator (misschien de Hr. Matthaeus) heeft zyne collatie gedaan te Leiden den 20 November 1678, en was voorneemens, volgens de geschreve praefatie, om deze chronijk uit te geeven. De Spelling verschilt merkelyk van de editie van 1620, die doorgaans gecorrigeert is.’
En even verder:
‘Het MS. waar uit deze collatie gemaakt is, komt my voor op zommige plaatsen korter geweest te zijn, als die MSS, waar van de Hr. Dousa zich bediend heeft, zoo dat 't zelve naar myne geringe kundigheid differeert van alle, die tot hier toe zyn uitgegeeven.
Echter twyffele ik geensints, of UHo. wel geb. zult dergelyk oud afschrift bezitten, en misschien wel 't zelfde, waar op deze collatie gedaan is; zoo niet, is 't gebruik daar van, indien 't noch te stade konde komen, tot UHo. wel geb. dienst.’ (Origineel in het Huydecoper-archief.)
Op 9 Maart 1767 o.m.:
‘Een liefhebber van Oude Handteekeningen, de Heer Spex, zeide my voor eergisteren, dat niet geloofde, dat de collatie door de Heer Matthaeus gedaan was, en had geen kennis aan 't Schrift.’ (Origineel in het Huydecoper-archief.)

[p. 148]

ontvangen van den Eigenaar, maar kon geen verlof krygen om het uit te schryven; gelijk hy aangetekend heeft in eene korte Voorrede, geschreeven te Leiden den 20 November 1678, met byvoeginge dat hy van meeninge was, om het by tijd en wyle, met eenige ophelderingen te laaten uitgaan, doch niet eerder dan na de dood van dien Heer. Maar hy vondt niet goed zich zelven of dien Eigenaar te noemen. De Heer Visscher dacht om Antonius Matthaeus: maar de Heer Jakob Spex¹⁾, myn oude Vriend, een liefhebber van oude Handtekeningen, zeide hem zulks niet te gelooven, en het schrift niet te kennen. Doch naar ik Matthaeus kenne, heeft die zich niet zo gemeenzaam met onzen Dichter gemaakt. Dat ons die Eigenaar onbekend is, daaraan is weinig verbeurd. Hy zou slechts tot een voorbeeld konnen strekken van het groot onderscheid dat 'er is, in wat handen zulke MSS vervallen²⁾. Uit het bovengemelde verhaal en de aantekening van 't jaar 1678, vergeleeken met het bericht van de verkooper aan van Loo, kanmen niet twyffelen, of beide, Eigenaar en Collator, moeten voor het einde der voorige Eeuwe overleeden zyn. Ongemeen aangenaam en nut waar my geweest, indien die collatie gedaan was tegen een my onbekend MS. Doch my bleek aanstonds, dat het dat zelfde geweest is, 't welk ik in deeze Uitgaave gevolgd heb. Zodat ik het aan den Heer Visscher spoedig te rugge zond, met myne dankzegginge voor des zelfs vriendelijkheid, die hier in het openbaar herhaale.

Ik kan hier ook niet verzwygen die achttien regels, die in dat zelfde MS geleezen worden op de laatste bladzyde, wegens Graaf Florens en Gerard van Velzen, waarvan ik in myne Aantekeningen niet gesproken heb, omdat zy my des niet waardig

1) Jacob Spex, geb. 19 October 1704 te 's Gravenhage en aldaar overl. 3 Januari 1775. Notaris. In 1724 deurwaarder van den Hoogen Raad en het Hof van Holland. 1747 Klerk ter secretarie van den Prins van Oranje. Zijn Gedichten verschenen in 1755, zijn Nagelaaten Gedichten in 1779. Hij verzorgde de uitgave van het Derde Deel van Poot's Gedichten (Delft, 1747.), waaraan hij een uitvoerige biographie van Poot toevoegde. In 1773 medebestuurder van het Haagsche Genootschap ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’.

2) Achter ‘MSS vervallen’ en vóór ‘Uit het bovengemelde’ supprimeerde Huydecoper, in het handschrift, den volgenden zin: ‘Men vergelyke zyne weigering van het uit te schryven met de begeerte van Van Loo om het uit te geeven, nadat het, tusschen beide, op de sluizen heeft moeten zwerven.’

[p. 149]

scheenen. Maar dewyl ze, uit dit zelfde MS, door de toegeevendheid van Marcus, reeds in die van Mieris op den Klerk p. 170, in 't licht gegeeven zyn¹⁾, laat ikze hier ook volgen. Zo luiden zy.

Al dede Gherrijt van Velsen quaet,
Dat quam alleen bi sulker daet,
Dat sijn wijf was iamerlike vercraft.
Daer toe dede de Grave sijn macht,
En̄ onsuverde sijn goede wijf.
Hi hadse liever dan sijn lijf.
Daer na, mi ghelovet,
Smeet hijn met ene roede opt hovet,
Dat hem de huve boven spleet.
Doe dochte Gheraert om dat leet,
Dat hem de Grave hadde ghedaen,
En̄ hem niet ten besten mochte vergaen.
Daer men de waerheit wil verstaen,
En̄ redene te redene mach gaen,
So wast misdaen herde sere
Van enen groten Lantshere.
Wat soude hier meer of ghesproken,
Dat synt so sere wert ghewroken?

1) ‘Hermen grepen in den toem ende seyde nydelycken, u hoege springen is nu gedaen. Gerryt van Velsen taste den Grave alre eerst an, ende die Grave hielt^*) dit noch al voir boerte.’

*) [Rym. Chron. hielt overspel, dat is, hielt het voor spel. P.S. 't Is middagklaar dat dit niet ziet op het overspel, of verkrachten door Graaf Florens bedreeven, gelyk ook de Geleerde Scriverius in zyn Oud Batavia pag. 273. tot 275. aangetoont heeft, en hoewel geen Schryver dan wel hondert jaaren, naa het voorval van 't verkrachten van Gerrit van Velsens Echtgenoote, gerept heeft, echter wordt 'er gelooft dat de Graaf niet vry van deeze misdaad geweest is, en wordt bekragtigt uit een ongedrukt Oudhandschrift van Melis Stoke, eertyds bezeten door Simon Schynvoet, en thans onder den Oudheid minnenden Heer Jacob Marcus, te Amsterdam, berustende, op het laatste blad, agter het slot van 't werk, door deeze woorden:’ (volgen: de door Huydecoper geciteerde ‘apocriefe’ versregels).
(CHRONYK van HOLLAND van den Klerk uit de laage Landen by der Zee: nooit voorheen gedrukt. Met eenige aantekeningen zoo van Petrus Scriverius als van den Uitgever. (Leiden, 1740.) blzz. 170-171.)]

[p. 150]

Deeze vaarzen zijn gechreeven door de zelfde hand als het gansche Boek, dat is door Wouter den Klerk. Dat hyze echter niet gemaakt heeft, zal my yder toestaan, die de kreupelheid van deezen kan en wil vergelyken met de vloeiendheid der twee en twintig voorgaanden. En wat is 'er kreupeler dan die vertelling zelve? Geraard dacht eerst om 't verkrachten van zijne Vrouw door den Graaf, toen de Graaf hem met eene roede op 't hoofd hadt geslagen. Men leeze alleen het zeer omstandige verhaal van Melis Stoke, wegens de beginselen en 't verder beleid van dit Verraad, en men zal overtuigd moeten zyn, dat die gansche vertelling een loutere Fabel is, waarvan ook, noch by Beka (zie Buchelius p. 100)¹⁾ noch in 't Chron. Magn. Belgicum²⁾, noch zelfs by Meyerus, eenig gewag gemaakt wordt. Ik spreek 'er alleen van omdat Mieris zegt, dat het geloofd, en zelfs dat het bekrachtigd zou worden door die oude Rymen. Maar die oudheid is een zwak bewijs. Honderd en meer jaaren laater, hadt 'er niemand meer belang by, gelyk te vooren, en kort na het voorval zelf, zeer veelen hadden. Of lag 'er de Eere van Engeland, van Brabant, van Vlaandren, niet aan gelegen, dat de waarheid deezer gebeurtenisse, door de penne van onzen Dichter vereeuwigd, verduisterd wierdt? Maar, zoumen konnen vraagen, hoe komt het, dat

1) Iioannes de Beka Canonicus Ultrajectinus, et Wilhelmus Heda Praepositus Arnhemensis de Episcopis Ultraiectinis, recogniti et notis historicis illustrati ab Arn. Buchelio Batava I.C. (Utrecht, 1643.) - blz. 100 (naar aanleiding van de woorden Sed Hermannus invidiae zelum oblivisci op blz. 98.): ‘Conspirationis in Florentium causas, & focios hic noster auctor fatis aperte indicat, ut & ejus synchronos Stokius in Chronico Rhythmico, sed prolixius. Verum neuter de adulterio Velseni conjugi illato verbum facit; nisi quod in Rhythmico, ubi de Velseno Comitem invadente, haec leguntur:

Dat de grave hielt over-spel, (id est, voor)
Want hi loech, dat weet ick wel.

Unde imperiti veteris linguae, & genuinae significationis verbi Over-spel. I. pro ludo (nam over pro voor Stokio Saepius usurpatum) adulterium fabricarunt, cujus vetustiores nulli meminerunt, ut nec Chron. Magnum Belgicum nec etiam Meyerus in Flandricis.’

2) Magnum Chronicon In Quo Cumprimis Belgicae Res et Familiae Diligenter Explicantur. Rerum Germanicarum Veteres Scriptores VI. - Iioan. Pistorius. (Frankfort, 1607.) - blzz. 1-420); Idem. Idem. - Pistorius en Struwe. (Regensburg, 1726.) - blzz. 1-456.)

[p. 151]

Wouter, die zyn handschrift toeeigende aan Heer Jan van Polanen, die losse regels, die nergens saamenhang vinden, en zo grootelijks ten nadeele van den Hollandschen Graaf moesten strekken, achter het zelve by voegde? Zou zulks geschied zijn buiten kennis van dien zeer vermogenden Heer? Ik antwoord vryelijk, neen. Maar dan besluit ik, uit die tegenwerpinge zelf, dat die Heer behoord heeft onder die geenen, die de Eere van Florens wel wilden opofferen, om de gedachtenis der Brabantsche Hertogen te spaaren. Dat men 't alleen tot verschooning van Velzen zou verzind hebben, is niet te denken. Doch genoeg hiervan.

Van het tweede MS, B, weet ik niets te zeggen, dan¹⁾ dat ik het, te gelijk met A, den 12 September 1750, in éénen koop, gekocht hebbe op de Auctie van Jakob Marcus; en, dat ik 'r zeer mede bedroogen was, doch ten goede. Want op den Catalogus stondt het, onder de MSS in folio, n. 66, beschreeven als gekomen uit het Klooster van Egmond, en daarna uit de Bibliotheek van Jonker Vander Does, Registermeester van Holland. Marcus schynt het noit ingezien te hebben. Onder zyne papieren, die minder waaren dan ik verwacht had, heb ik van dit MS noit de minste melding gevonden. Nergens heeft hy 'r eene enkele verschillende leezing uit aangetekend. Ondertusschen meende ik gekocht te hebben dat zelfde Handschrift, 't welk in de eerste Uitgaave gevolgd is, en was 'er mede in myn' schik: maar veel meer, toen ik, by 't eerste onderzoek, bevond, dat ik van eenen onbekenden schat was meester geworden. Voor 't overige komt het overeen met de Uitgaaven; doch veel slechter en slordiger, ook, zo 't schijnt, met verscheiden handen, geschreeven. Nochtans heeft het my meer dan eens gediend om de Taal te verbeteren. Douza heeft het noit gezien.

Gewapend met deeze twee oude MSS, en daarnevens de eerste Uitgaave konnende gebruiken als een derde, achtte ik my in staat te zijn om een begin te maaken met het verbeteren van den Text, dien ik zuiverst vond in A; schoon ook daar dikwils

1) Achter ‘niets te zeggen, dan’ staat, in het handschrift, marginaal: ‘dat Is. le Long^*) 'er voor veertig jaaren bezitter van geweest is: zie zyn Boekzaal der Bybels. p. 109 en 110.’

*) [Isaäc le Long, geb. te Frankfort a/M. 19 April 1683, overl. te Hanau na 1762. Zijn Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels verscheen te Amsterdam in 1732 en te Hoorn in 1764.]

[p. 152]

bedorven. Waaruit vooreerst de Aantekeningen, betrekkelijk tot het stuk van Taalkunde geboren zijn. Deezen eersten loop had ik den 24 Dec. 1753 ten einde gebragt, wanneer de Heer Meerman, die beroemde aankweeker van alle nutte weetenschappen en geleerdheid, toen Raad en Pensionaris der Stad Rotterdam, thans Meesterknaap van Holland en Westvriesland, my, in September 1754, kennis gaf, dat het MS, tot de eerste Uitgaave gebruikt, noch berustte onder den Heer Alberti Professor te Leiden, die des verzocht zynde, het zelve aan my niet zou weigeren. Aangenaamer tyding hadt my te dier tijd niemand licht konnen brengen. Ik verzocht het te mogen zien, en kreeg wel haast, niet alleen het gezigt, maar ook een onbepaald gebruik van dit derde MS, hier vervolgends voorkomende onder de letter C. Ik vond het verzeld van eenen verpligtenden Brief¹⁾, waarin verscheiden vroeger bezitters van het zelve genoemd werden, als eerste Douza en Scriverius; en voorts als volgt: ‘Hoe het uit de handen van Scriverius in den winkel van den Almanachkronijkschryver Dirk Burger²⁾ te Schoorl geraakt zy, is my onbekend. Van hem is 't vereerd aan Vander Hoeven³⁾, Sekretaris te Abbekerk naby Medenblik, alwaar ik het allereerst zag. Na des zelfs dood is de Predikant Yvenius⁴⁾, te Midwoud, eigenaar geworden; van wien ik het, in den jaare 1746, gekocht heb.’

Buiten dit, hadt Douza ook noch een tweede Handschrift, uit het welke, op den kant der eerste Uitgaave, eenige veranderingen zijn aangetekend, doch weinigen, en van weinig belang. 't Heet daar alleen 'T ander; waarvan ik de eerste letter tot des zelfs kenmerk genomen, en het genoemd heb, T. Gezien hebbende dat mijn tweede (B) niet was het eerstgemelde van Douza (C) onderzocht ik, of het ook dit tweede mogte geweest zijn. Maar al mede niet: gelyk de Leezer zal konnen zien uit de Aantek. B.I. vs. 255.

1) Bedoeld wordt de brief van 19 December 1754, welke door mij onder 3) op blzz. 112-113 geciteerd werd.

2) Dirk Burger, geb. te Schoorl. Chirurgijn. Schreef o.a. Chronyk van de stad Medenblik (Amsterdam 1710; Hoorn, 1728, 1736 en 1767.)

3) Vermoedelijk Jan van der Hoeve. Van 1710 tot 1728 notaris te Twisk. Vóór 1713 secretaris van Abbekerk. (Inventaris der Notariële Archieven. - Rijksarchief Noord-Holland. Haarlem. Gedr. in 1930.)

4) Kornelus Yvenius, Petr. fil. - 1718 Predikant te Midwoud. Overl. 16 Februari 1749. (HS. Borger. - Universiteitsbibliotheek te Amsterdam.)

[p. 153]

1072. enz. Het is zo onachtzaam naargezien, dat het niet waardig, en my te onbekend is, om 'er ons mede op te houden.

Maar ik kan hier niet ongemerkt voorbygaan die genoegsaam algemeene verbeelding, dat zo niet alle, immers de meeste onzer oude Kronyken, gekomen zijn uit de Abdye van Egmond; waarover verdient geleezen te worden de stoutmoedige vertelling van Van Loon, in zyn Voorbericht op Kolijn p. 5¹⁾. Wy zagen zo even, dat myn MS B zoude gekomen zyn uit dat Klooster en daarna uit de Bibliotheek van Douza, Registermeester van Holland. Schynt men zich niet verbeeld te hebben, dat de Kronyken mede behoorden onder de Archiven des Lands? Ondertusschen is het eerste zo volkomen onzeker, als het zeker is, dat Douza dat MS noit gezien heeft. Wat hy, als Registermeester in zyn bewaaring hadt, kan men by hem hem zelven leezen, in de Opdragt van zyne Annales Metrici²⁾ p. 8. als mede in zyne Voorrede aan Spiegel, dat hy geen zyner twee MSS uit dat Klooster gekreegen heeft. Zie hier zyne eigen woorden:

........................ eer dat door onkund yet
In plaets van vuyl papier, komm' ind' Apteek te raiken,
Voor suycker, peper, cruydt om huyskens af te maiken:
Twelc desen Bouc (C) ghewis oic soude zijn gheschiet,
Wairt by aldien, dat hy deur ALOSTANUS niet
Ghelost wair, end' aen my, om niet te gaen verloren,
Ter goeder uyr gheschickt: hoewel ick van te voren
De weergaey van dit stuc (T) deur JUNII SOONS hand
Te leen ontfangen had.

1) ‘..mids een zeer groot getal der oude met de hand geschreevene Boeken der Abtdye van Egmond, welken door de Soldaaten van Brederode in 't jaar 1567. eensdeels verscheurd, andersdeels verstrooid of aan de naastwoonende Huyslieden verkocht waaren, door eenen zekeren Heer onzes Lands, voor zoo ver hem zulks maar eenigszins doenlyk was, ter waarde van meer dan tienduyzend guldens, door de zelven alom op te koopen, weer bij eenvergaderd;..’ (Voorbericht. - Blz. V. - Geschicht-Historiaal Rym, of Rymchronyk van den Heer Klaas Kolyn, enz. enz. door Mr. Gerard van Loon ('s Gravenhage, 1745.))

2) Iiani Dousae Nordovicis Annales, Rerum A Priscis Hollandiae Comitibus per CCC.XLVI. Annos gestarum continuatâ serie memoriam complectentes. Nun Primitus In Unum Metricae Historiae Corpus redacti, atque in X. Libros tributi ac dispartiti. ('s Gravenhage, 1599.)

[p. 154]

Het eene dan was hem ter hand gesteld, waarschijnlijk vereerd, door Alostanus, nadat hy 't andere slechts ter leen ontvangen hadt van den Zoon¹⁾ van Hadrianus Iunius. In de Uitgaave van Alkemade p. 22, vindtmen, tot verklaaringe van den naam van Alostanus²⁾, deeze Latijnsche kanttekening, die, nevens meer anderen, zekerlijk niet uit zijn' koker gekomen is: Iacobus Blondelius Alostanus, inter monasterii Egmundani reliquias quondam nobilis, omnisque Nobilitatis investigator, ac rerum Egmundanarum vindex praecipuus. Wy hebben dan ook aan deezen persoon juist de zelfde verpligting wegens het lossen van 't MS C, als wy hebben aan Pieter van Loo voor het verlossen van A, beide uit het grootste gevaar van in de Aptheek of in Boekbinders handen te raaken. Welk laatste gebeurd schijnt te zijn aan dat MS, waarvan de oplettende Scriverius het laatste blad gevonden heeft, ingenaaid achter een ander boek; waaruit allereerst het slot deezer Kronijk, en de naam des Schryvers, zijn bekend geworden³⁾. Wat gebruik Alkemade van dat oude blad, 't welk hy van den Heer Westphalen ontvangen hadt, gemaakt heeft, kan men hier zien B.X. vs. 821 en vervolgends. De overeenkomst van dat slot met het onze, waarvan in B en C niets gevonden wordt, doet my 't verlies van het overige te meer beklaagen, als het welk ons denkelijk veel lichts hadt konnen byzetten wegens de verschillen, die in de mynen voorkomen. Dit had ik te zeggen als betrekke-

1) Vermoedelijk Petrus Junius. ‘Hij had - volgens Van der Aa (Biographisch Woordenboek - 1867) - het voornemen om de onuitgegeven schriften van zijnen vader, nadat deze overleden was, in het licht te geven; doch hij volvoerde dit voornemen slechts ten deele, wegens zijnen vroegtijdigen dood in 1594.’

2) Jakob Blondeel (Jacobus Blondelius), geb. te Aalst 1536, overl. na 1591. Aanvankelijk priester, ging hij later naar de Hervormden over. Hij was bevriend met Hadrianus Junius (1511-1575.)

3) In zijn Toet-Steen op het Oude Goutsche Chronycxken (1663) zegt Scriverius o.m.: ‘....Melis Stocke, onsen Rijm-Chronijck Schrijver, diens naem (dit zy in 't voor-bygaen geseydt) wy gevonden hebben op een stuck Parckements, tot de Hollandtsche Rijm-Chronijck behoorende, 't gheene achter een ander boeck inghenaeyt was, op welck Parckement ghelesen wierden dry geheele kolommen van Vaersen uyt de Rijm-Chronijck, en achter die een slot van alles, en op-dracht, van 't geheele werck (aen Willem de Goede, Graeve van Hollandt) welck slot in den druck niet bekent is, enz. enz.’ Douza heeft dan ook nooit geweten, wie de auteur der Hollandtsche Riim-Kroniik was.

[p. 155]

lijk vooral tot de Historie der drie Handschriften, die ik gebruikt heb. Staat nu ook iets te melden van de drie vroegere Uitgaaven.

De Eerste, te Amsterdam in den jaare 1591 in 't licht gekomen, zijn wy schuldig aan den grooten Douza. Hy zelf gaf dit te kennen in zyne Latijnsche Verhandeling, De Poeticae Artis cum Historia Communione et Societate, geplaatst voor zyne Annales Metrici; daar hy spreekende van deeze Rijmkronijk, zegt: cujus quidem nos Chronici Editionem, adnitente sagacissimi ingenii ac judicii viro, Henrico Laurentii F. Spigelio, haud indignam censuimus, quam idiotismo nostro ac communi¹⁾ gratificaremur. Daar hy echter een gedeelte van die eere afstaat aan zynen Vriend Spiegel. Maar in zyne Voorrede, aan Spiegel zelf gericht, staat hy hem die eere ganschelijk af, vs. 55.

.................. dit out Hollants dicht,
Eenvoudig, recht en slecht, wel wairdich omm' in 't licht
Deur U gebracht te zijn .......... En vs. 362.
'T wair sonder U geweest, die hem nu vander nacht
En slaep eerst hebt ontweckt, en 's hemels licht doen schouwen,
Niet sonder cost en moeyt. ............

Maar daar zijn twee meer Reeders tot dat Schip geweest. Douza zelf noemt 'er aanstonds noch twee:

.............. 'T sal Paw oic nummer rouwen
Dat hy hier toe de keers ons hevet toegelicht.
Veel min Sebastiaen, die duisterheid verlicht
Met kant-antekening', den Drucker ten gerieve.

Paw was denkelijk Peter Paaw²⁾, zustersoon van Spiegel, en te dier tijd Hoogleeraar der Geneeskunde te Leiden. Wat men te verstaan hebbe door de kaars toe te lichten, kan verscheidelijk uitgeleid worden. By Alkemade wordt het verklaard door het dubbeld uit te schryven. Op wat grond weet ik niet; maar wel dat dat uitschryven niet geschied is met de vereischte oplettend-

1) Blijkens den gedrukten tekst, heeft Huydecoper het woord Patrie vergeten over te schrijven.

2) Pieter Paaw, geb. te Amsterdam 2 Augustus 1564, overl. te Leiden 1 Augustus 1617. Studeerde geneeskunde te Leiden en Parijs. Promoveerde in 1587 a/d Hoogeschool te Rostock. 1589 b.g. Hoogleeraar, 1592 g. Hoogleeraar te Leiden.

[p. 156]

heid. Dat de kanttekeningen van eenen Sebastiaan zijn, getuigt Douza zo duidelijk, dat naauwlijks te begrypen is, dat iemand Douza zelven voor dien kanttekenaar heeft konnen houden: gelijk niet alleen Alkemade(zie B. III. vs. 1145) maar ook mijn oude Vriend Vlaming, in 't Leeven van Spiegel, gedaan heeft¹⁾. 't Schijnt dat Sebastiaan zich daar toe heeft laaten beweegen door den Drukker Barend Adriaansz, dien ik wel eer plag te gelyken by den kok, die ons uit de Vangst van Douza, op kosten van Spiegel, met hulpe van Paaw en Sebastiaan, eene voortreffelyke en noch duurende maaltijd heeft opgedischt: doch niet zo zinlijk als wel behoord hadt. Ook heeft de Heer Alberti voorlang aangemerkt, dat het MS C in de eerste Uitgaave gansch niet naauwkeurig gevolgd is²⁾; en men zal 't hier bewaarheid vinden. De kleinigheden gaa ik voorby. Maar daar zyn ook zulke smetten in, die klaar doen zien, dat deeze Uitgaave al mede haaren Broddelaar gehad heeft. In alle drie de MSS, zo wel in A als in B en C, zijn, hier en daar, eenige enkele regels, door onachtzaamheid, overgeslagen, zodat daar verscheiden rymelooze vaarzen gevonden worden, waardoor ook de zin geleeden heeft. De twee laatsten komen in alles zo naa overeen, dat daar ook dikwils de zelfden ontbreeken. Maar in de Uitgaave zijn alle die gaapingen aangevuld, alle die gaten gestopt; doch met zulke lappen en leuren, die zelfs bewyzen, datze noch van den verstandigen Douza, noch van den filozofischen Spiegel, konnen geschreeven zijn. Zie B.I.

1) ‘Dit schrander vernuft (Douza) eigende zynen vriendt Spieghel de Rijmkronijk van zijnen Melis Stoke, dien eerlijken en waerachtigen Historieschrijver, wien hij met aentekeningen verklaerdde, enz. enz.’ (Leeven van H.L. Spieghel door P. Vlaming: - H.L. Spiehels Hertspieghel en andere Zedeschriften, Met verscheidene nooit gedrukte stukken verrijkt, en door aenteekeningen opgeheldert. Door P. Vlaming. (Amsterdam, 1723.)

2) In den reeds eerder aangehaalden brief, van Alberti aan Huydecoper, dd. 19 December 1754, leest men o.a.: ‘'t Geen ik anders van dit MS. zou melden, zal UWEdG. genoegzaam zien uit den byliggenden brief, dien ik voor omtrent dertig jaaren daar over aan iemand schreef, toen ik 'er noch geen bezitter van was. UWEdG. gelieve den zelven, nevens den brief van den Heere J. Marcus, slechts by het MS. zoo lang te bewaaren.’
N.B. De ‘byliggende’ brief werd door Huydecoper aan Alberti teruggezonden. Dit epistel bevindt zich althans niet in her Huydecoper-archief.

[p. 157]

v. 1254 en 1260. II. 376 en 998. III. 249, daar men hier uit A zal vinden.

Grave Boudijns kindre, de si hieten.
Ioncfrou Ianen en̄ Margrieten.

welk eerste vaars in B en C niet geleezen wordende, heeftmen 't Rijm, in de Uitgaave, aldus kinderlijk aangevuld,

Ioncfrou Ianen en̄ Margrieten,
Die des oec niet en lieten.

En dit alleen kan voldoen. Maar aan wien hadden de Leezers, te dier tijd, zulks dank te weeten? Doch daar lust my niet naar te gissen. Douza was van gedachten, dat uit zyne twee MSS, naauwkeurig tegen elkanderen vergeleeken, eene Uitgaave kon bewerkt worden, beter dan een van die twee: en juist werdt zy de slechtste van drien. Hoor hoe hy 'er zelf van sprak in zyne Voorrede vs.

.............. O wtvercoren pand!
Bequaem, om dit met dat te worden vergeleken,
En sulx in allebey de feylen en gebreken
Te rechten nair behoir: ja af, oft aen, te doen
Nair wtwising des Texts. ..............¹⁾

En niet volgends eigen droomen en harssenschimmen, alleen om het Rijm te vullen, zonder acht te geeven op het verband der woorden. Of denkt iemand dat deeze verbeteraar alle die fraaiheden ontleend hebbe uit den Text van T? Dat zou Sebastiaan niet zoo bestendig gezweegen hebben: om 'er niet meer van te zeggen.

Van de Tweede Uitgaave spreekt Alkemade in zijn Voorbericht p. 4, op deeze wyze: ‘Dog om verscheiden veranderingen en byvoegingen, hoewel 'er die Drukker 't best mede voorhadde, is deze Druk verre minder dan de Eerste geagt geworden’. Zoumen niet zeggen, dat hy die twee Uitgaaven naarstiglyk vergeleeken hadt? Hy praat van veranderingen en byvoegingen: en ondertusschen komen zy van blad tot blad, van regel tot

1) Na het woord ‘Texts’ supprimeerde Huydecoper, in het Handschrift, den volgenden zin: ‘Daar hy duidelyk toont, dat hy een' billyken afkeer hadt van die verbeteringen van oude Handschriften.’

[p. 158]

regel, van woord tot woord, ganschelijk overeen, behalve dat, in de Tweede, verscheiden Drukfouten, als 't gaat, ingesloopen zijn, die Alkemade, in zyne Derde, getrouwelijk overgenomen en bewaard heeft, waaruit wy ten vollen overtuigd zyn geworden, dat hy, in de zyne, niet de Eerste, maar de Tweede, gebruikt heeft. Dus maalde hy, in die weinig woorden, verscheiden trekken, die zijn eigen Karakter helpen uitmaaken.

Omtrent de zyne beroemt hy zich, dat hy die van voorgaande breuken geheeld, en van gebreken en wanstellingen gezuiverd heeft¹⁾: zie B.X.vs. 845. De waarheid is, dat noit oud Schryver erger mishandeld is, dan MELIS STOKE door Alkemade, die des zelfs taal deerlijk gerabraakt heeft, maakende dat het geene, volgends de gewoone Spellinge van dien tyd, in de voorigen klaar en verstaanbaar is, in de zyne van geen mensch verstaan kan worden. Blyken hiervan zal de Leezer zo overvloedig vinden²⁾, dat ik vreeze dat het hem wel eens verveelen zal. Immers heeft my het aantekenen veel maalen zulks verveeld, dat ik het Boek, eer ik tot de helft gekomen was, aan eene zyde en buiten myn oog zoude gesteld gehad hebben, indien ik het MS B niet gecollationeerd had tegen het zelve, en 'er alle verschillen van eenig belang in aangetekend had. Wat voorts het uiterlyke dier Uitgaave betreft, dat is fraai en sierlyk; en daarom

1) Blz. 4. - Voor-berigt. - Hollandse jaarboeken enz.

2) De passage achter het woord ‘vinden’ werd door Huydecoper aanvankelijk als volgt geredigeerd: ‘dat ik vreeze, dat het hem wel eens verveelen zal. Immers heeft my het aantekenen veelmaalen zulks verveeld, dat ik dat Boek, eer ik tot de helft gekomen was, aan eene zyde en buiten myn gezigt zoude gesteld hebben, indien ik 't had konnen doen. Maar dewyl ik genoegsaam alle de verschillende leezingen en spellingen, in B voorkomende, by Alkemade, op den kant, aangeteekend had, moest ik 't altijd onder 't oog houden. Wat voorts het uiterlyke van deeze Uitgaave betreft; de zelve is fraai en sierlijk, en de Leidsche Drukkers, Jo du Vivie en Is. Severinus, hebben 'er eere mede ingeleid. En daarom zalze altijd wel aan den man willen. Waartoe ook de Afbeeldingen der Graaven, waarmede Alkemade wonderlijk veel ophadt, niet weinig zullen toebrengen; als mede de Bylaagen, die daarachter gevoegd zijn. En om dien Druk voor zyne bezitters noch al minder ten onbruik te maaken, heb uit de geleerde en fraaie voorrede van Douza, zo hierboven als hieronder, alleen overgenomen het geen voornaamlijk onzen Dichter betreft; schoon wel waardig geheel gelezen te worden.’ (gesupprimeerd.)

[p. 159]

zal de zelve altyd wel aan den man willen: waartoe ook de Afbeeldingen der Graaven en de Bylaagen, daarachter gevoegd, niet weinig zullen helpen. En om dien Druk voor zyne bezitters noch al minder ten onbruik te maaken, heb ik, uit de geleerde en fraaie Voorrede van Douza, zo hierboven als hieronder, alleen overgenomen het geen voornaamlyk onzen Dichter betreft, schoon wel waardig geheel geleezen te worden¹⁾.

1) Van ‘Leezer’ (blz. 158, 8e regel v.o.) af tot ‘geheel geleezen te worden,’ copieerde ik den tekst, welke gevonden wordt op een aparte bladzijde van het handschrift en daarna verder gaat met de niet-gesup-primeerde woorden: ‘Thans staat ook iets te zeggen van deeze tegenwoordige Uitgaave. En komt hier vooreerst in aanmerkinge de verandering die wy gemaakt hebben in den Text, die in de voorigen achtereen afloopt, maar door ons verdeeld is in Tien Boeken: het welk,’ Waarna volgt: ‘Hier over acht ik niet noodig verschoonig te vraagen. Want behalve behalve dat het een aanzienlyker oog aan het gansche (achter ‘gansche’ staat marginaal: ‘Werk geeft, my, onder 't aanhaalen van een ontelbaare menigte van plaatsen, een zeer groot gemak toegebragt heeft; en ook aan den Leezer,’) Werk geeft, en van ontelbaaren voor my gedaan is, zo is het zelfs eenigszins noodzakelyk in boeken, die geschikt zyn tot gebruik en onderzoek. Van het gemak, daardoor, buitennadeel des Schryvers veroorzaakt, heb ik zelf de eerste vruchten genooten’ (volledig gesupprimeerd.)
Achter het woord ‘genooten’ leest men verder: ‘die over dit Werk van den Dichter, of over 't myne, gelyk ik te gemoete zie ‘verder iets zal willen schryven, zal geeven Want het gemak myner Leezeren, heb ik altyd, zo veel my mogelyk was, in het oog gehouden. In den Text heb ik my alleen gehouden aan 't MS A waarom ik ook zorg gedraagen heb, dat de Text zelf, ten gevalle der Aantekeningen, niet versnipperd wierde, maar ook, zonder, met genoegen achtereen geleezen kan worden; of tegelyk met de kortsten, die daaronder geplaatst zyn, terwyl de breedere achter elk Boek, tot het welk zy behooren, konnen gevonden worden, op deeze aanwyzinge, zie hier achter; welke woorden op het Eerste Boek eens vergeeten zyn by v. 139, en eens kwaalyk staan, v. 364. Dit laatste niet by verzinning, maar doordien ik de Aantekening, die daar reeds lang gedrukt gestaan heeft, sedert vernietigd heb, omdat ik ze aan den eenen kant van weinig belang oordeelde, en daartegen gelegenheid had, om de plaats te vervullen met een aanhangel van de voorgaande, die daar beter te passe kwam’ (gesupprimeerd.)
Vervolgens, aan den anderen kant van die aparte bladzijde:
‘Te beklaagen is het dat verscheiden Uitschryvers zo weinig werks gemaakt hebben van de goede trouw; datze zich schynen verbeeld te hebben volstrekt meester te zyn om hun voorschrift uit te breiden of te verkorten [naar eigen welbehaagen], en, met één woord, te vervalschen en wel elk op zyn manier: Waarvan de Leezer, onder het doorbladeren van myne Aantekeningen, maar al te veel proeven zal bevinden. Zeer groot zyn de verschillen tusschen deeze en de voorige Uitgaaven; [of, waardoor zulks veroorzaakt is, tusschen A en C (waarvan B slechts een copye is)] en ik durf verzekeren, dat noch het een noch het ander, door MELIS STOKE zelven zo opgesteld is als wy 't nu leezen. Ik wil echter de bekende Uitschryvers, Wouter den Klerk of Mathys Gerritsz, niet beschuldigen; maar liever gelooven dat zy zelfs bedorven voorschriften gevolgd hebben. Het eerste verschil van belang, doch alleen door onachtzaamheid toegekomen, [is, dat men, by Alk. p. 19, even als in C en B, leest,] hebben wy kortelyk gemeld B.I. v. 808. en meer heb ik 'er niet van te zeggen. Het gansche Werk van onzen Dichter kanmen afdeelen in drie tydperken. Het eerste strekt zich van 't leeven van Diederik I af, tot de dood van Ada toe; al het welke MELIS ontleend heeft uit de Latynsche Kronyk van den Egmonder Monik, die de zelve vervolgd heeft tot in het jaar jaar 1205. Dit stuk is van zeer veel gewigt om het [zeer omstandig verhaal] uitvoerig bericht van den oorlog tusschen Graaf Willem I en Lodewyk van Loon; [het welk] waarvan de waarheid anders onder de verdichte vertellingen van Willems vyanden, en verscheiden valsche Brieven, hoe dwaas in zich zelfs, voor altoos begraaven zoude gebleeven zyn. Ook is 't een geluk, dat tot hier toe de Uitschryvers, in 't zaakelyk, ganschelyk overeen komen.’ (Het tusschen [ ] geplaatste werd door Huydecoper gesupprimeerd.)

[p. 160]

Het geen ik uit dien grooten Man noch te zeggen heb, is zijn schrander oordeel over deeze Rijmkronijk; zo wel tegen als voor. Hy uit zich al vry sterk tegen den stijl, de kwaalijk geplaatste zedelessen, niet sluitende gelykenissen en verkeerdelijk bygebragte voorbeelden, in die Latijnsche verhandeling die wy reeds aangehaald hebben. Ik zou hier de woorden bygevoegd hebben, zo zy ook niet in de Uitgaave van Alkemade konden geleezen worden. De voornaamste plaatsen, die hy in 't oog hadt, waaren lichtelijk aan te wyzen; doch de Leezer zalze in myne Aantekeningen niet minder sterk getekend konnen vinden: nochtans met dit merkelyk onderscheid, dat die walgelyke gebreken, die hy den Dichter te laste legt, door my overgebracht zijn op de rekening van zyne Uitschryvers, Broddelaars en Bedervers van zijn Werk, dat zeker-

[p. 161]

lijk niet volmaakt is; maar aan 't welk ik my meermaalen verpligt geacht heb, deeze getuigenis te geeven, die ik hier herhaale, dat de Schryver, daar hy zyne eigen taal spreekt, zich kort en klaar uitdrukt; behalve daar hy al te kort, en daardoor wel eens moeilyk te verstaan is. Maar al waaren alle die misstallen ontwyffelbaar van Melis Stoke zelf (datze 't niet zijn, blijkt omdat verscheidene hier, dat is in 't MS A, niet gezien worden, waarvan straks nader) die allen zouden ruim opgewoogen worden door deeze weinige woorden van Douza in zyne Voorrede, by Alkemade p. 16.

Hoe veel te meer is deez dan wairdich om te lesen?
Een Schutter niet, als die veel schiet mit leughepesen,
Vol luysters en bedrochs? De NAICTE WAERHEIT hier
Voir oghen wert ghestelt, clair blinkend' als een vier.

daar hy vervolgends dit Werk alleen verklaart,

Genouchsaem, om tot stof voor een nieuwe Cronijck
Te dienen....................

En is deeze getuigenisse, wegens de oprechtheid van onzen Dichter, van te meer klems, omdatze komt van Douza, die felle geessel van de jonger Kronijkmaakers, die zich schynen verbeeld te hebben, dat zy hunnen Leezeren zouden te kort doen, indien zy zich aan de naakte Waarheid gehouden, en hunne wanschepsels niet met eigen vindingen opgeschikt, of liever, belachlijk gemaakt hadden. Naby 't einde dier Voorrede vindtmen noch eene breede lofspraak ter eere van Melis Stoke (schoon Douza dien naam niet kende) die ik my niet onthouden kan hier ook aan te hechten. Zo spreekt hy:

...................... van eene saike wael,
Eer dat ick comm' aent eynd', hier maken wil verhael:
Dat onder al de gheen, die enige memorie
Oyt hielden in geschrift, betreffend' onz' Historie,
Ick niemant heb ghesien, die vryer het verslach
Van feyten, goet en quaet, gebracht heeft aen den dach:
Bisonder, dair hy comt omtrent Graefs Floris tyden,
Welc hy heeft overleeft; oic tot het overlyden
Graef Ians van Henegou, des Conincx Susters Soon,
Vervollicht synen theem, wair inn' hy spant de croon,

[p. 162]

 

Als hebbend' alle ding int breedst sulx wtgemeten,

 

Dat niemant in dit stuc sich beter heeft ghequeten,

 

Van 't gunt hy, binnen 't slot van jairen acht of tien,

 

Van anderen ghehoort, of selver heeft gesien;

 

Zyn segslui dikwils ooc es stellende mit namen,

 

Al tuygen van geloof en Ridderlyke faemen.

De twee laatste vaarzen hebben wy 'er bygedaan, niet omdat wy dit zeggen van Douza toestemmen, maar omdatwe hier zullen overgaan tot de groote verschillen tusschen deeze en de voorige Uitgaaven.

Die Ridderlyke Getuigen, die Melis by naamen zou genoemd hebben, konnen geen anderen zijn dan Heer Guy van Henegouwen, en Heer Daankijn van Oorschot. Douza hadt het oog op dien brok van 128 regels, die ik, B.V. tusschen vs. 660 en 661, gevonden heb in B en C, maar niet in A. Daarom zult gyze ook hier in het Werk zelf niet vinden, maar ik hebze geplaatst in de Breeder Aantekeningen, II Deel p. 442-451, omdat ikze niet heb willen verduisteren. Maar gy zult daar tevens omstandige bewyzen vinden, dat die gansche brok van een vreemde hand is, niet noodig hier te herhaalen. In de voorige Uitgaaven, by Alk. p. 19, heeftmen tot hier toe geleezen,

Van hem zijn drie kinderen bleven
Tot Orliens in dat prisoen.

Dit groote gebrek, waardoor de Dichter gansch onverstaanbaar gemaakt werdt, is gesprooten uit C, daar, gelijk ook in B, tusschen die twee regels, 42 anderen zijn achter gebleeven, doch door ons uit A gelukkiglijk hersteld. Zie de Aantek. I. 808. Van die zoutelooze en langwylige sermoenen, daar ook Douza zo veel tegen hadt, worden 'er hier eenigen niet geleezen: maar tot mijn leedwezen heb ik A verrijkt gevonden, boven de anderen, met meer dan een fabelachtige vertelling; als, het omkomen van Florens IV in het Tornoy te Corbi, zie B. III. v. 609. 't Bemagtigen van Aken door Koning Willem, v. 886. en 't vinden van 't lijk van den zelfden IV. 416. De menigvuldige andere en geringer verschillen zal de Leezer, elk op zyne plaatse aangetekend vinden; waarom ikze hier voorby gaa. Alleenlijk moet ik noch melding maaken van de twee verschillende Karakters van Jan II, die hier in het Tiende Boek voorkomen; waarvan ik het eerste gevolgd heb uit A, het tweede overgenomen uit de Anderen. 't Eerste zoude

[p. 163]

ik gansch verworpen hebben, zo ik my niet verbonden had, myn oudste MS onverminderd te geeven: 't is langdraadig en laf, en bevat niet minder dan 112 regels. Het tweede, dat in A ontbreekt, is beknopter en deftiger, en niet langer dan 46 regels: eigenschappen van den stijl van onzen Dichter, gelijk ik meermalen aangemerkt heb. Breeder bericht zultge vinden B.X.v. 669 en volgg. Die onze Aantek. B. III. v. 572, gelieft op¹⁾ te slaan, zal daar zien, dat de groote verschillen hunnen aanvang genomen hebben ter plaatste, daar de Latijnsche Kronijk, uit welke Melis Stoke een goed gedeelte van zyn voorig verhaal getrouwelijk naargevolgd heeft, de pen nederleide, naamelijk met de dood van de Gravinne Ada in 1205, maar ook tevens dat ik dien Latijnschen Kronijkschryver genoemd heb Pieter Meerhout, schoon des zelfs eigen Naam tot noch toe onbekend is. Ik volgde hierin van Loon en Matthaeus. Vroeger hadt Adriaan van Westphalen het zelfde gedaan. zodat het my niet ontbreekt aan voorgangers. Maar de Heer Meerman heeft my beter onderrecht, zendende my het oude Handschrift zelf toe, om my te overtuigen (want in 't eerst kwam het my bedenkelijk voor) dat Meerhout geweest was, niet de Schryver, maar enkelyk de Bezitter van dat MS, waarin hy, gelijk onder de Geleerden niet ongemeen is, zynen naam op het eerste blad aangetekend hadt. Deeze edelmoedigheid van den Heer Meerman erken ik met alle dankbaarheid. Ik zwijg verder van die Kronyk zelve, die wy hoopen eerlang in het licht te zien door den arbeid van den geleerden en historiekundigen Heer Adriaan Kluit, Rector der Latijnsche Schoole te Alkmaar, gelijk Pieter Meerhout voor twee eeuwen geweest was²⁾.

1) Achter het woordje ‘op’ staat, in het handschrift, marginaal:

zie III.	995
	571
	424

2) Na het woordje ‘was’ supprimeerde Huydecoper de volgende passages:
‘Wegens den Text heb ik kortelijk te zeggen, dat ik den zelven verdeeld heb in Tien Boeken, waardoor ik my gevleid heb, dat deeze Uitgaave een sierlyker aanzien zoude verkrygen. Ondienst heb ik 'er niemand mede gedaan, en my zelven zeer groot gemak mede toegebragt in het aanhaalen van eene ontelbaare menigte van regels uit dit Werk; welk gemak ook ondervinden zullen, die vervolgends over het zelve iets willen schryven, gelijk ik voorzie dat wel haast zal geschieden. Ik kon het ook nader verdeeld hebben in Hoofdstukken, indien ik, naamelijk, daarin de Groote roode en blaauwe letters tot mijn voorschrift hadt willen neemen. Doch behalve dat zulks in Dichtwerken slechten val heeft, zo zou ik my daarmede ook verlegen gevonden hebben B.X. v. 39, gelijkmen daar zien kan. Voorts heb ik getracht deezen verbeterden Text zo onder 't oog te brengen, dat hy niet versnipperd wierde, maar met genoegen achter een geleezen mogt worden; met de kortste Verklaaringen, zo van Woorden als Zaaken, onder een' zelfden oogslag gebragt: terwijl de Breeder Aantekeningen achter yder Boek geplaatst zyn, (in margine staat na het woordje ‘zyn,’: werwaarts ik den Leezer wyze met deeze korte vermaaning, zie hier achter: welke maar eens, zo ik meene, vergeeten is, naamelyk B.I. v. 139, op woorden, des vader. zie p. 158. Integendeel zultge, wat verder, vinden: v. 364. besit] zie hierachter. Maar die aantekening wordt vervolgends.) Dat deeze laatsten tot zulk een menigte, tot zulk een uitgestrektheid, aangegroeid zy, verdient mede ene korte opheldering. Het onderzoek van de Historien der Middelste Eeuwen hadt my lang van verre aangelachgen; ook al, toen ik met myne Proeve van Taal- en Dicht-kunde onledig was. Weinig jaaren daarna ondernam ik zulks; en denkende dat de Aloude Historie van den Heer van Loon, die al wat hy verhaalt, met de eigen woorden der Oudste Schryveren, schynt te bevestigen, daartoe in 't byzonder kon dienen, maakte ik myn werk van zyne stellingen naauwkeuriglijk naar te gaan, en ten dien einde zyne getuigen, niet by stukken brokken, maar in der zelver eigen schriften, met zyne verhaalen te vergelyken.’
Daarna volgt: ‘vervolgends niet gevonden, schoon zy lang ter rechter plaatste gestaan heeft; niet, omdatze vergeeten is, maar omdat ikze sedert verworpen heb, als van geen belang zijnde en verbetering noodig hebbende. En hier viel my gelukkiglijk in de hand, dat ik gelegenheid vond, om de voorgaande Aantekening, schoon de uitgestrekste van dit gansche Werk, met een zeer merkwaardig aanhangsel te vermeerderen en als te bekroonen. Diergelijk heb ik ook elders gedaan, daar het alleen aankwam op Verbeteringen. Maar twee bladzyden en meer, uit het geene reeds gedrukt is, uit te ligten, en het opene te vullen met zaaken van andere natuur, is allerlastigst, en doorgaands gevaarlyk. Hierom heb ik de Br. Aantek. B.I. v. 68. p. 146, zo gelaaten, gelyk zy was, schoon gy, onder de Verbeteringen p. 590 en 591, zult vinden, dat ik de twintig laatste regels der zelve onnut verklaard en verworpen hebbe. [Want myne eigene misslagen over 't hoofd te zien, of die te zien en te ontveinzen, was noit mijn gewoonte.’] (Het tusschen [ ] geplaatste werd door Huydecoper gesupprimeerd.)

[p. 164]

Zeer gelukkig ben ik geweest in het ontdekken van oude Hand-

[p. 165]

schriften van echte Nederlandsche Dichters, die my eenen onbetaalbaaren dienst in het verklaaren van de oude taal gedaan hebben; waarom ook niet spaarzaam geweest ben om 'er gebruik van te maaken, en 'er somtyds groote brokken uit over te neemen. Negen te gelyk ben ik 'er in eenen koop magtig geworden, geschreeven op perkament, in klein folio en op de zelfde hoogte als de MSS van onzen Dichter, en gebonden in drie Fransche banden. 't Zal, denk ik, den Leezer niet onaangenaam zijn, dat ik van elk in 't byzonder, omze te beter te doen kennen, hier noch een woordje melde: In een dier Deelen vond ik twee Romans van langen adem, behelzende de eerste de aventuuren der Kinderen van Limborg¹⁾, de tweede die van Walewein, eenen der Ridderen van de Tafelronde van Koning Artur. Limborg is, door den Dichter zelf, verdeeld in XII Boeken, en yder Boek begint met eene Voorrede, die doorgaands hierop uitkomt, dat de liefde alleen hem dit werk heeft doen volbrengen, zo zegt hy B. IV.

Vraye minne die mi dwinct,
Es die zake, dat mi dinct
Te volbringene dit ghedichte,
Dat achter ware bleven lichte,
Want ic ben soe onghestade,
En daet ene, die met rade,
Mi altoes stoket daer toe. Enz.

en B.V. aldus:

Die werelt die vergroyt steet,
Die roese die uten botten geet²⁾.
Die boeme die gebloyt staen,
En doen mi dit gedichte niet ane vaen
Te volmakene, en dade ene

1) Roman van Heinric en Margriete van Limborch gedicht door Heinric, uitgegeven door Mr. L. Ph. C. van den Bergh. (Nieuwe Reeks van Werken van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Tweede en Derde Deel. (Leiden, 1846; 1847.)) Naar het HS. van Huydecoper, thans in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 119.

2) In het HS. staat, evenals bij Van den Bergh,: gheet

[p. 166]

 

Die myn¹⁾ herte heeft allene

 

Met hare doget al verwonnen²⁾. Enz.

Al ziet men het boek zelf niet, uit die taal alleen is genoeg te zien, en ik stel vast, dat het geschreeven is voor den tyd van Melis Stoke. Wiltge weeten hoe lang voor dien tyd, zie of gy 't berekenen kunt uit het slot waarin ook de Dichter zynen naam meldt. Zo luidt het raadsel:

Nu es HEINRIIC, die dit maecte,
En̄, so³⁾ hi best conste, geraecte,
Siere pinen af; soe es hi blide;
Die hi begonste in dier⁴⁾ tide
Dat men screef ons Heren iaer
VIIc⁵⁾, dat es waer,
XX men en̄ XL ghehent,
Alse men den daet gescreven vent
Van der Geborten ons Heren,
Die Maria drouch met eren,
XVIII hondert iaer en̄ XVII,
God hoede ons van messchiene,⁶⁾
Op Sente Sebastiaens dach,
Die doe op enen Vridach gelach.

Vergis u niet. Dit schynt hy zelf te willen zeggen in dien eenen regel, God hoede ons van messchiene. Houd u dan niet op met die groote getalen van VII^c, XVIII^c, XX en XL, die alleen dienen om den Leezer te verbysteren, eene ongezouten aardigheid! Het overige is integendeel klaar. S. Sebastiaans dag is 20 January. Die

1) In het H.S. staat, evenals bij Van den Bergh: miin.

2) Na het woord ‘verwonnen’ supprimeerde Huydecoper de volgende versregels:

En es man onder der sonnen,
Plage hiere iet te wandelne mede,
En̄ sage hare welgheraecthede,
Hine moeste hare syn^*) naturlec vrient. Enz.

*) [In het HS. staat, evenals bij Van den Bergh: siin]

3) In het HS. staat, evenals bij Van den Bergh: soe

4) Idem: dien

5) Bij Van den Bergh staat: IIIIc

6) In het HS. staat, evenals bij Van den Bergh,: messciene

[p. 167]

was, in het zeventiende jaar der Eeuwe, een Vrydag. Zo nu dit laatste ook alles geen logen is, zo is dit geschreeven den 20 January 1017. Want na de dood van dien Martelaar in 't jaar 288 tot nu toe, is, in 't Zeventiende jaar, de dag van 20 January niet meer dan tweemaal op Vrydag gevallen naamelyk alle zeven Eeuwen eens; als eerst in het jaar 317, laatst in 1017¹⁾.

De Roman van Walewein²⁾ was eerst opgesteld in Proze door eenen, wiens naam was Penninc, en die 'er een groot deel zelf van berijmd heeft, doch 'er uitscheidde. waarna het Werk, uit des zelfs verder opstel, voorts berymd is door Pieter Vastaert, ter lengte van omtrent drie en dertig honderd vaarzen, gelyk hy zelf getuigt in deeze woorden:

PENNINC die dichte desen bouc,
Som wiet hort mine rouc,
Hine was niet wel bedocht,
Hine hadde jeeste ten ende brocht.
PIETER VASTAERT³⁾ maketse vort,
So hi best mochte, na die wort
Die hi van PENNINGE⁴⁾ vant bescreven.
Het dochten⁵⁾ scade waert⁶⁾ achter bleven
Die jeeste, maer daert ende brect
Ic wane mens lettel eren⁷⁾ sprect

1) Na ‘1017’ supprimeerde Huydecoper den volgenden zin: ‘Want elk weet, dat de jaaren eindigen op den zelfden dag, waarop zij begonnen zyn; en dat by gevolge’
Achter het woordje ‘gevolge’ staat marginaal: 476 colommen van 46 regels.

2) Roman van Walewein, door Penninc en Pieter Vostaert. Uitgegeven door W.J.A. Jonckbloet. Twee Deelen. (Leiden, 1846, 1848.) Werken uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering der Oude Nederlandsche Letterkunde. Derde en Vijfde Jaargang. Derde Aflevering. Naar het HS. van Huyecoper, thans in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana-Manuscripten in Folio, blz. 119.

3) In het HS. staat, evenals bij Jonckbloet,: Vostaert

4) Bij Jonckbloet staat: Penninghe

5) Idem: dochtem

6) Idem: waer

7) Idem: ere

[p. 168]

 

Den Dichtre, oec verliest hi mede

 

Bede pine en¹⁾ arbeide,

 

Dat soe niet wert es ere keerse.

 

Omtrent drie en̄ XXX²⁾ hondert veerse³⁾

 

Heefter PIETER of ghedicht. Enz.

Van den leeftyd dier Dichteren vind ik niets; maar myn MS is geschreeven in 't jaar 1350, volgends deeze vier regels die 'er achter volgen, doch afgescheiden:

Dese bouc was ghescreven int jaer
Dat seggic⁴⁾ iu wel vorwaer
Als men screef MCCC en̄ L mede.
God geve⁵⁾ ons sinen ewegen⁶⁾ vrede⁷⁾.

Roman van Fergut⁸⁾, begint mede met Koning Artur. Dit stuk munt onder deezen, in netheid van schrift, uit en is, dat ik van geene andere zeggen kan, naergezien en verbeterd. Aan 't einde leestmen:

1) In het HS. staat, evenals bij Jonckbloet: en̄

2) Bij Jonckbloet staat: dertich

3) Idem: verse

4) Idem: segghic

5) Idem: gheve

6) Idem: euweghen

7) Onder deze vier versregels noteerde Huydecoper: ‘behelst 244 colommen van 45 of 46 regels’

8) Ferguut Ridderroman uit den Fabelkring van de ronde Tafel, uitgegeven door L.G. Visscher (Utrecht, 1838).
Ferguut, Nieuwe uitgave van Dr. Eelco Verwijs. Uit zijne nalatenschap uitgegeven en van een glossarium voorzien door Dr. J. Verdam (Groningen, 1882). - Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde.
Ferguut van Dr. Eelco Verwijs, opnieuw bewerkt en uitgegeven door Dr. J. Verdam (Leiden, 1908) - Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde.
Ferguut van Dr. Eelco Verwijs en Dr. J. Verdam opnieuw bewerkt en uitgegeven door Dr. G.S. Overdiep (Leiden, z.j.) - Bibl. van Middeln. Letterk.
Al deze uitgaven hoofdzakelijk naar het HS. van Huydecoper, thans in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana - Manuscripten in Folio, blz. 119.

[p. 169]

 

Here hier hebdi van Fergute¹⁾

 

Van beghinne ten inde²⁾ al ute,

 

Gecorrigeert³⁾ van miere hant

 

Over al soe⁴⁾ waer ict vant,

 

In rijm, in vers, in ward⁵⁾ (woord) messcreven.

 

God⁶⁾ van hemele moet u gheven

 

Lanc lyf⁷⁾, ghesonde⁸⁾ ende ere.

 

Tuwen ghebode⁹⁾ blyf¹⁰⁾ ic vort¹¹⁾ mere.

Deeze acht regels schynen niet van den Maaker, maar van den Uitschryver te zyn, die zyn' naam wel hadt mogen uitdrukken. Andere omstandigheden vind ik 'er niet, waarom ik 'er niet meer byvoege; in 't vervolg zult gy 'er genoeg uit aangehaald vinden. Alleen moet ik melden, dat in de bovenstaande vaarzen het woord messcreven, op een smal strookje perkament geschreeven, en op zyn plaats opgeplakt ingevoegd is. Het heeft maar 128 colommen van 44 regels.

Roman van Floris en Blancefloer¹²⁾. Dit MS ziet'er

1) Bij Verdam staat, evenals bij Overdiep,: Ferragute

2) Bij Visscher staat: ende

3) In het Leidsche H.S. staat, evenals bij Verdam en bij Overdiep,: Ghecorrigeert

4) Bij Visscher staat: so

5) Idem: woerdt

6) Idem: Godt

7) In het Leidsche HS. staat, evenals in de gedrukte uitgaven,: lijf

8) Bij Visscher staat: gesonde

9) Idem: gebode

10) In het Leidsche H.S. staat, evenals in de gedrukte uitgaven,: blijf

11) Bij Visscher staat: voert

12) Floris ende Blancefloer door Diederic van Assenede. Mit Einleitung, Anmerkungen und Glossar herausgegeben van Hoffmann von Fallersleben (Horae Belgicae, Derde Stuk, Leipzig 1836.)
Naar het HS. van Huydecoper, thans in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.
Floris ende Blancefloer. Met inleiding en aanteekeningen door Dr. H.E. Moltzer. (Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde, Drieëntwintigste Aflevering, Groningen 1879.)
Naar de fragmenten, welke door J.A. Alberdingk Thijm in de Dietsche Warande (I, blz. 498 en vlgg.) werden uitgegeven. Aan het Leidsche HS. ontleende Moltzer enkele varianten.
Floris ende Blancefloer van Diederic van Assenede. Uitgegeven door Dr. P. Leendertz Jr. (Leiden, 1912.)
Naar het Leidsche HS.
Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana - Manuscripten in Folio - blz. 119.

[p. 170]

deerlyk gescheurd en geschonden uit, en is daarenboven uit de brokken van twee MSS te saamen gevoegd, waarvan het eerste en laatste gedeelte naauwlyks of niet te leezen is, zynde van den inkt niet anders overgebleeven dan de moed op het perkament. Het middelste, volgends onderscheiding, van fol. 5 tot 18, zeer duidelyk met zeer zwarte inkt geschreeven; welk gedeelte ik in 't vervolg alleen gebruikt heb¹⁾. Uit het duistere heb ik dit volgende f 1 a. opgedolven, omdat hy zyn naam daarin meldt, en zegt dat hy 't vertaald heeft uit het Fransch:

Hets worden harde²⁾ te zure
VAN ASSNEDE³⁾ DIEDERIKE,

1) Achter het woordje ‘heb’ supprimeerde Huydecoper het volgende:
‘' Begin luidt aldus:

Dese ystorie, dit heylighe werc
Dichte wilen eer een Clerc,
Nu hoert na mi, ik sal beghinnen
Ene aventure tellen van minne
Die den dorperen no den dore
Niet bestaet dat sise horen’

N.B. Het is duidelijk, waarom Huydecoper deze versregels supprimeerde. De eerste twee regels vormen immers het begin van Der Ystorien Bloeme, terwijl de vier laatste den aanhef van Floris ende Blancefloer bevatten.
De bladzijde van het HS., waarop die vier versregels voorkomen, is, door inwerking van chemische stoffen, nagenoeg onleesbaar geworden.

2) Bij Leendertz staat: herde

3) Bij Hoffmann von F., evenals bij Moltzer en Leendertz, staat: Assenede

[p. 171]

 

Dien suldijs¹⁾ danken ghemeenlike,²⁾

 

Dat hyt³⁾ uten Walsche heeft ghedicht⁴⁾

 

En̄ verstandelike in Dietsche bericht

 

Den ghenen,⁵⁾ diet Walsch⁶⁾ niet connen.⁷⁾

Verstandelyk is daar verstaanbaar. Zekerlyk ontbreekt 'er veel, maar ik had er genoeg aan.

Volgt een stichtelyker Werk, genoemd Der Historien Bloeme⁸⁾. Aan de voorigen heb ik eenen naam moeten geeven; dees is van den Dichter zelf, die aldus opheft:

Dese ystorie, dit heileghe werc,
Dichte Wilen een Clerc,
En̄ bid den Lesere dat hyt⁹⁾ noeme,
In Dietsche der Ystorien bloeme.

'Is verdeeld in vier Boeken, waarvan hy ons den inhoud kortelyk opgeeft. Zie beneden B.I. v. 227.

Fabelen van Esopet¹⁰⁾. De inleiding begint:

Ic wille u, in die ere ons Heren,

1) Bij Hoffmann von F. staat, evenals bij Leendertz,: seldijs
Bij Moltzer staat: suldiis

2) Idem: gemeenlike

3) Bij Hoffmann von F., evenals bij Leendertz, staat: hijt
Bij Moltzer staat: hiit

4) Idem: gedicht

5) Idem: Dengenen

6) Bij Hoffmann von F. staat: walsc
Bij Moltzer staat, evenals bij Leendertz,: Walsche

7) Bij Hoffmann von F. staat, evenals bij Leendertz,: niet en connen
Bij Moltzer staat: niet ne connen

8) Der Ystorien Bloeme, dat is: De Legende der Heiligen, in Dietsche Dichtmaat. Naar het handschrift der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Naauwkeurig afgeschreven en met ophelderende aanteekeningen voorzien door A.C. Oudemans, Sr. (De Dietsche Warande (Amsterdam, 1855)).
Uitgegeven naar het HS., dat vroeger in bezit van Huydecoper is geweest. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 119.

9) In het HS., evenals bij Oudemans, staat: hijt.

10) Fabelen van Esopus, berijmd in de XIII. Eeuw. - Bydragen tot de Oude Nederlandsche Letterkunde, door Mr. Jac. Arn. Clignett. ('s Gravenhage, 1819.)
Naar het HS. van Huydecoper, thans in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.
Esopet. Opnieuw naar het handschrift uitgegeven en van eene inleiding en woordenlijst voorzien door Dr. Jan te Winkel. (Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde. (Groningen, 1881.)
Eveneens naar het Leidsche HS.
Esopet. Uitgegeven door J. de Cock. (Leuvensche Tekstuitgaven 1. - Leuven, 1906.)
Eveneens naar het Leidsche HS.
Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 119.

[p. 172]

 

Bi beesten en̄ bi vogelen leren,

 

Wisen en̄ wel bedieden

 

Die nature van den lieden

en eindigt

Hier beghint ESOPET.
Verstadime¹⁾, u werdes²⁾ te bet.

Eene Fabel zal ik hier geheel byvoegen, opdat gy moogt oordeelen over 's Dichters manier van vertellen, die vry beknopt is.

Die Puden³⁾ waren sonder Here,
En̄ si beclaegden hem herde sere,
Si baden herde, dat men hem gave
Enen Meester, enen Grave
Diese dwonghe te haren rechte,
Gelyc⁴⁾ een Here doet sine knechte.
Ghenen Puden was ghesent
Een Meester; dat wast Serpent,⁵⁾
Diese dwanc en̄ al verbeet.
Dat hem was lief, was hem doe leet.
Dus hebben die Pude ghevaren,
Die te voren weeldich waren.

1) In het HS. staat, evenals bij Clignett, Te Winkel en De Cock,: Verstadine

2) Idem: waer des

3) Idem: pude

4) Idem: Als

5) Idem: was tserpent

[p. 173]

 

Hets recht, die wedersoget¹⁾ tgoede,

 

Dat hi hebbe armoede.

't Volgende heeft dit Opschrift in roode letteren: Dit es die Bedieden isse vander Missen²⁾ in Dietsche. En zo heeft elk stuk, daartoe behoorende, zijn eigen, mede in 't roode; als 1, Waerom³⁾ men die Clocken luut. 2, Die vijf⁴⁾ Ghenaden van der Missen. 3 Die Pape dwaet sine hande. 4 Vander Amicten. 5 Van Alven. 6 Vanden Gordele. 7 Vander Stolen. 8 Vander Hantvane. Enz. Van de Klokken zegt de Dichter; nadat hy gesproken hadt van het blaazen der Bazuinen by de Iooden:

Voer dat blasen hebben wi⁵⁾ clocken,
Die ons nu ter kerken locken.
Alse wi nu die clocken horen
Eerst werf⁶⁾ luden op den toren,
Soe selen wi ter vaert,
Ghereiden ons ter kerken waert.
Alse men die ander clocke luut,⁷⁾
So selen wi syn⁸⁾ comen wt,
En̄ haestelike ter kerken gaen.
Alse wi horen te gader slaen
Alle die clocken, so sele wi wesen
In die kerke, en̄ daer lesen
Onse gebede⁹⁾ - - - - - -

1) In het HS. staat, evenals bij Clignett, Te Winkel en De Cock,: wederseget

2) Die Bediedenisse van der Missen, met ophelderende aanteekeningen voorzien en van wege de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde uitgegeven, door A.C. Oudemans, (Nieuwe Reeks der Werken van de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden, Zevende Deel, Eerste Stuk. (Leiden, 1852.)) Naar het HS. van Huydecoper. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 119.

3) In het HS. staat, evenals bij Oudemans,: waer omme

4) Idem: X

5) In het HS. staat, evenals bij Oudemans, nog het woordje: die

6) Bij Oudemans staat: Ierst werf

7) In het HS. staat: luit

8) In het HS. staat, evenals bij Oudemans, staat: sijn

9) Bij Oudemans staat: ghebede

[p. 174]

Aan het einde leestmen:

Ghi heren, vrouwen en̄ cnapen,
Bidt vor den ermen Pape,
Die desen boec in rimen vant
In een welbekent lant,
Doer ere goeder vrouwen bede, Enz.

De Dietsche Doctrinale¹⁾, verdeeld in drie Boeken. Het Tweede begint fol. 6 b. Het Derde fol. 29 d. en eindigt fol. 43 b. Daar zyn verscheiden bladen, heel of half, uitgescheurd. 't Is vertaald uit het Latyn²⁾. Zo zegt de Dichter in de Inleiding:

Daer bi hebbic dit boeckyn,³⁾
Dat voren⁴⁾ lach int Latyn,⁵⁾
Al t Antwerpen⁶⁾ ghetogen ute.

1) Die Dietsche Doctrinale, leerdicht van den jare 1345, toegekend aan Jan Deckers, Clerk der stad Antwerpen. Uitgegeven door Dr. W.J.A. Jonckbloet (Rotterdam, 1842.)
Naar een achttal HSS., waaronder dat van Huydecoper. Het HS. Huydecoper is in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana - Manuscripten in Folio - blz. 119.

2) Jonckbloet zegt hierover (Inleiding, blzz. X-XI.): ‘Algemeen heeft men het er tot nog toe voor gehouden, dat de Doctrinale eene vertaling was van een latijnsch werk. Dit gevoelen schijnt te steunen op de navolgende plaats uit het gedicht (I B. vs. 38):

Daerbi hebbic dit boecskijn,
Dat vore lach int latijn,
Al te Antwerpen ghetoghen ute.

Bij eene vergelijking dezer verzen met plaatsen, waarin andere dichters verklaren hun werk uit het Latijn of Fransch vertaald te hebben, merkt men terstond een groot onderscheid op. Onze dichter heeft zijn werk ghetoghen ute, dat is, zamengesteld met uittreksels, uit verschillende werken, die meest in het latijn waren opgesteld, ....’

3) In het Leidsche HS. staat: boeckijn
Bij Jonckbloet staat: boecskijn

4) Idem: vore

5) In het Leidsche HS. staat, evenals bij Jonckbloet,: latijn

6) Idem: tAntwerpen

[p. 175]

 

Oaer in ligghen vele virtute¹⁾ - - - -

 

Daer omme es syn²⁾ name wale

 

Die Dietsche Doctrinale.

Geschreeven in 't jaar 1345.

Desen³⁾ boec wert gemaect⁴⁾ aldus
In die maent van Iunius,
Doe⁵⁾ men screef Christ⁶⁾ gebort⁷⁾
XIIIc⁸⁾ en̄ XL vort,⁹⁾
En̄ daer toe V daer toe mede,¹⁰⁾
Al t Antwerpen¹¹⁾ in die stede;¹²⁾
Int vierde¹³⁾ iaer des regiments¹⁴⁾
Des sestes Paus Her Clemens,¹⁵⁾
En̄ int¹⁶⁾ xviij iaer des Rycs¹⁷⁾
Des vyfts Keyser¹⁸⁾ Loedewijcs.¹⁹⁾

1) Bij Jonckbloet staat: vertute

2) In het Leidsche HS. staat, evenals bij Jonckbloet,: sijn

3) Idem: Dese

4) Bij Jonckbloet staat: volmaect

5) Idem: Doen

6) Idem: Christus

7) Idem: gheboert

8) Idem: Dertiene hondert

9) Idem: voert

10) Idem: Ende oec. v. daer toe mede

11) In het Leidsche HS. staat, evenals bij Jonckbloet,: tAntwerpen

12) Ach ter het woordje ‘stede’ supprimeerde Huydecoper de volgende passage: ‘in 't IV jaar van Paus Clement VI, in 't XVIII van Keizer Lodewyk V; in 't XXXIII van Jan III Hertog van Brabant; en in 't jaar der werreld VI^M C en̄ XLIII. Dit zegt hy ook in rym. Ik haal 't hier aan om Keizer Lodewyk den Vyfden, die anders heet de Vierde. Het is gedrukt te Delf, 1489, in 8^o. zie J. Visser, Naamlyst van Boeken p. 30.’

13) Bij Jonckbloet staat: iijj.

14) Idem: regements

15) Idem: Des tseests paus tser Clements

16) Idem: in

17) Idem: rijcs

18) Idem: vifts keysers

19) In het Leidsche HS. staat: Loedewijcs
Bij Jonckbloet staat: Lodewijcs

[p. 176]

 

En̄ int xxxiijste iaer

 

Dat die Derde Jan vor¹⁾ waer

 

In Brabant met groter eren²⁾

 

Hertoghe sat en̄ Here.

Waaruit blykt hoe onkundig le Long schreef in, zyn Boekz. der Byb. p. 297 en 308, dat dit Werk in 't Latyn opgesteld is, in het jaar 1345³⁾. Hy bezat 'er een MS van, ten deele in Rym, ten deele in Prosa, geschreeven in 1374 benevens een Uitgaave, te Delf in 1489 gedrukt, geheel in Rym; gelyk ook myn MS is. Het zyne was zeer verhansseld en vermeerderd. Aan 't einde lees ik:

1) Bij Jonckbloet staat: voer

2) Idem: ere

3) ‘Omtrent desen tydt bevinde ik het Onse Vader op de volgende wyse in Rym gebragt te zyn; getrokken uyt een Boek in den Jaare 1374. op Perkement geschreven, genoemt de Dietsche Doctrinale; vertaalt en gevolgt, ten deele in Rym, ten deele in Prosa, na een boek deses Naams, in den Jaare 1345. 't Antwerpen in 't Latyn opgestelt.’
(Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels door Isaac le Long. blz. 297.)
‘...., in een gedrukte uytgave^* van het Doctrinale, in den Jaare 1345. te Antwerpen in 't Latyn opgestelt, dog geheel berymt, en eenigsints verschillende met de geschrevene copye van A^o. 1374. hier vooren gemeldt....;’
(Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels door Isaac le Long, blz. 308.)

* [Voetnoot van Le Long: Te Delft Ao. 1489. in Octavo.
N.B. Exemplaren van Den Duytschen Doctrinael (Delft, 1489.) zijn zeer moeilijk te vinden. Een ervan is in het bezit van de Nationale Bibliotheek te Parijs: (Zie: Annales de la Typographie Néerlandaise Au XVe Siècle par. M.F.A.G. Campbell (Den Haag, 1874.) - (blzz. 167-168)). Een tweede exemplaar bevond zich, ten tijde van Jonckbloet's uitgave, in de bibliotheek van de boekdrukkers Enschedé te Haarlem, doch werd 1867 verkocht. (Zie: Catalogue de la Bibliothèque.... formée pendant le 18e siècle par Messiers Izaak, Johannes et le Dr Johannes Enschedé. (Amsterdam, Den Haag, 1867.) blzz. 242-243.) Zie verder: Naamlyst van Boeken, die in de XVII Neederlandsche Provincien geduurende de XV. Eeuw gedrukt zyndoor Jacob Visser. (Amsterdam, 1767.) blz. 30.; Die Dietsche Doctrinale. Uitgegeven door Jonckbloet. Inleiding, blz. XLVI.]

[p. 177]

 

GOD is een word,¹⁾ wildijt besien,

 

Geformeert²⁾ van letteren³⁾ drien;

 

En̄ alsoe syn⁴⁾ oec scone

 

In enen God iij persoene⁵⁾.

Vondel, in tegendeel, scheen een geheim te zien in de vier letteren van dat zelfde woord Godt. Zie onze Proeve p. 32⁶⁾.

Het derde Deel, even eens als de twee voorgaanden gebonden, behelst, in 't Hoogduitsch, eenen langen Roman van Gwygaloys⁷⁾, al mede ten tyde van Koning Artur. In 't slot der Inleiding f. 2 lees ik,

1) Bij Jonckbloet staat: es een wort

2) Idem: Gheformeert

3) In het Leidsche HS. staat: lettre

4) In het Leidsche HS. staat, evenals bij Jonckbloet,: sijn

5) Bij Jonckbloet staat: drie persone

6) ‘Maar niets vind ik aanmerkelyker, dan datmen tegenwoordig, en eenige jaaren herwaarts, het woord god zo algemeen geschreeven vindt met DT, godt; zelfs ook van hun, die deeze Spelling in geen een ander zelfstandig woord aanneemen. Deeze byzondere schryfwyze van dit eene woord heeft zynen oorsprong gekreegen van Vader Vondel, en heeft zich verspreid over alle zyne Naarvolgers. deze doen zulks, omdat hy 't gedaan heeft. maar, waarom doet hy 't altyd? niet om de spelling van 't woord, noch om de eigenschap van de taal; want dan zou hy ook in het vaars, dat wy hier onder handen hebben, kleedt, en niet kleet, en in 't evenvoorgaande aerdt en bloedt, aert, bloet, geschreeven hebben. dan zou hy in 't begin der Bespiegelingen, p. 4. den naam van Godt niet afleiden van goet, gelyk hy schryft, maar van goedt. Wat dan? Eene zekere bygeloovigheid, die hem een geheim deedt vinden in de vier letteren, waarmede dees Naam in [meest] alle taalen uitgedrukt wordt:....’ (Proeve van Taal- en Dichtkunde, in Vrymoedige Aanmerkingen op Vondels Vertaalde Herscheppingen van Ovidius, voorgesteld door B. Huydecoper, (Amsterdam, 1730.), blz. 32.)

7) WIGALOIS der Ritter mit dem Rade getihtet van Wirnt von Gravenberch heraus gegeben von George Friederich Benecke. (Berlijn, 1819.)
Naar een viertal HSS., waaronder dat van Huydecoper.
WIGALOIS eine Erzählung von Wirnt van Gravenberg herausgegeben von Franz Pfeiffer (Dichtungen des Deutschen Mittelalters. Sechster Band. (Leipzig, 1847.))
Naar een vijftal HSS., waaronder dat van Huydecoper.
WIGALOIS der Ritter mit dem Rade von Wirnt von Gravenberc herausgegeben von J.M.N. Kapteyn (Rheinische Beiträge und Hülfsbücher zur germanischen Philologie und Volkskunde (Bonn, 1926.))
Hoofdzakelijk naar een drietal HSS., waaronder dat van Huydecoper.
Het HS. Huydecoper is in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 119.

[p. 178]

 

Daz ir, durch uwer hovescheyt,

 

Den¹⁾ Tichtere des genade seyt,

 

Der diz hat getichtet,²⁾

 

Wan diz ist sin eerste³⁾ Werk.

 

He heyzet Wirnt van Gravenberg⁴⁾.

1) In het Leidsche HS. staat: dem

2) Idem: ghetichtet
Tusschen ‘ghetichtet’ en ‘Wan’ staat in het HS. nog een regel, welke luidt: ‘Mit rimen wol berichtet’

3) In het Leidsche HS. staat: erstez

4) Deze versregels luiden bij Benecke:

Daz ir, durch iuwer hovescheit,
Dem tihter des genade seit
Der diz hat getihtet,
Mit rimen wol berihtet;
Wan diz ist sin erstez werch.
Er heiszet Wirnt von Gravenberch.

Bij Pfeiffer:

daz ir durch iuwer hövischeit,
dem tihtaer des genâde seit
der ditze hât getihtet,
mit rîmen wol berihtet:
wan ditz is sîn êrstez werc.
er heizet Wirnt von Grâvenberc.

Bij Kapteyn:

daz ir durch iuwer hövischeit
dem tihtaer des genâde seit
der ditze hât getihtet,
mit rîmen wol berihtet:
wan ditz ist sîn êrstez werc.
er heizet Wirnt von Grâvenberc.

[p. 179]

maar f. 107 a heet hy Wyrink¹⁾ von Gravenberg, Goldastus in Notis ad Winsbekii Paraenesin, haalt dit Werk meermaalen aan onder den naam van N. von Gravenberg in Wigolais. Onder anderen op § 9.

Ain vingerlin das leit er sa
Der iungfrouuen an der hant²⁾.

in 't MS f. 95 d aldus:

Eyn vingerlin, daz leyte her sa
Der Iuncurowen an ir hant³⁾.

Het is fraai en ruim geschreeven, zo dat yder colom niet meer heeft dan 28 regels. Maar in en tusschen den Text is het versierd met vier en veertig gekleurde Tekeningen naar den smaak van dien tyd. Het is geschreeven in 't jaar 1372.

De slag van Woeronc⁴⁾, voorgevallen in 't jaar 1288,

1) Bij Benecke, evenals bij Pfeiffer en Kapteyn, staat: Wirnt.

2) Er staat bij Goldast:

Ain vingerlin das lait er sa
Der jungfrowen an der hant

(Animadversiones in Winsbekii Paraeneses ad Filium. - Paraeneticorum Veterum Pars I. Cum Notis Melchioris Haiminsfeldi Goldasti. (Insulas, MDCIV.), blz. 396, § 9.)

3) Deze twee versregels luiden bij Benecke:

Ein vingerlin daz leit er sa
Der jungfrouwen an dir hant

Bij Pfeiffer:

ein vingerlîn daz leit er sâ
der juncfrouwen an ir hant.

Bij Kapteyn:

ein vingerlîn daz legte er sâ
der juncvrouwen an ir hant;

4) Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den Slag van Woeringen, van het jaer 1288. Uitgegeven met ophelderingen en aenteekeningen, van J.F. Willems, (Brussel, 1836.) Naar het HS. van Huydecoper, dat zich thans bevindt op de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage.
Blijkens een brief van Henrik van Wijn, dd. 1 Juni 1770, aan Huydecoper, had eerstgenoemde het plan, te zamen met Meerman, Analecta medii aevi uit te geven en daarin ook de Rymkronyk van Jan van Heelu op te nemen. Door den dood van Meerman, en eveneens door andere omstandigheden, is er van dat plan niets terecht gekomen. Inmiddels had Huydecoper het handschrift van die kroniek aan Van Wijn gezonden, die het tot aan den dood van Huydecoper in bruikleen schijnt te hebben gehad. Dit laatste wordt al zeer waarschijnlijk, wanneer men weet, dat het bedoelde HS. niet in de BiBliotheca Huydecoperiana voorkomt en dat de HSS. van Van Wijn, na diens dood, voor een groot gedeelte in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek zijn geraakt. De Letter- en Geschiedkundige Aanteekeningen op de Rymkronyk van Jan van Heelu, betreffende Den Slag van Woeringen, in het jaar 1288, nagelaten door Wijlen Mr. Hendrik van Wyn (Rotterdam, 1840.) werden door W.J.A. Jonckbloet en A.W. Kroon uitgegeven.

[p. 180]

omstandig beschreeven door Jan van Heelu, die daar tegenwoordig geweest is. Dit MS is zeer fraai, zo door het schrift, als omdat het ongemeen wel en zinlyk bewaard is; in de grootte van ons tegenwoordig folio, met zeer breede randen; beslaat 282 bladzyden, waarvan elke maar 34 regels bevat. Ik heb het gekocht tegelyk met myne MSS van Melis Stoke, op de Auctie van Jakob Markus¹⁾. My heugt noch, dat ik voor veele jaaren, met den Heer Jakob Elias Msz²⁾ eenen avond ten huize van Markus doorbrengende, het zelve gezien hebbe. Hy leide het open voor ons op een tafel, en sloeg zelf verscheiden bladen om, om ons de fraaiheid te doen zien; maar het aanraken was ons verbooden. Ik verzocht hem, om het drie of ten minsten een dag, aan myn huis te mogen hebben en hoe sterk de H^r. Elias my ondersteunde, het mogt niet baaten³⁾.

1) In den Catalogus van Marcus - Libri Manuscripti in Folio, blz. 9. - staat het bedoelde HS. als volgt omschreven:
J.v. Heelii Slag van Woerenc in Oud Hollands Rym / op pergament.

2) Mr Jacob Elias, Michielsz., geb. 11 Augustus 1698, overl. 7 April 1750. Advocaat te Amsterdam. Regent O.Z. Huiszittenhuis 1726. Heemraad en Schout van de Watergraafs- of Diemermeer 1731. Bewindhebber W. Ind. Comp. wegens de Provincie Utrecht 1745. Gedep. ter Generaliteits Rekenkamer wegens de Provincie Utrecht 1746-1750. Dichter. Vertaalde Fransche tooneelstukken. Vriend van Justus van Effen.

3) Achter het woord ‘baaten’ supprimeerde Huydecoper de volgende regels: ‘Hy scheen te vreezen dat het gebruik 't besmetten zoude. Weinig dachten wy dat ik noch eens Eigenaar van zou worden.’

[p. 181]

Maar tot den Dichter. Na eene lange Allegorische Inleiding zegt hy p. 18.

Nu soudic weder keeren
Op die yeesten, die ghesciet¹⁾ syn²⁾
Tusschen Mase enten Ryn³⁾,
Alsoe alse van Heelu broeder Ian
Ons heeft bescreven en̄ doen verstan,
Oec heet hi broeder Jan van Leeuwe
Die dichte van Woeronc en̄ diewe⁴⁾ (sic)
Vanden iersten Hertoge⁵⁾ Ian,
Hoe hi van Brabant trike gewan.⁶⁾

Of de Dichter zo geschreeven hebbe, weet ik niet; maar hy zou, voor van Brabant alzo wel, zo niet beter, geschreeven hebben van Limborg, want dit Hertogdom won hy te Woeronc; lang nadat hy Brabant gewonnen hadt door t beleid zyner Moeder, Aleid van Bourgondien, die deezen haaren tweeden zoon, om zyn bevallige leevendigheid bekwaamer tor de Regeering oordeelde dan den Oudsten, Henrik, dien zy bepraatte dat hy, in de Abdye van S. Steven te Dijon Monik wierdt, ou depuis il fit Profession solennelle le 1 Octobre 1269, zegt Butkens p. 270⁷⁾. En hy voegt'er by: comme l'on remarque par certaines lettres de certification de mesme data⁸⁾. Vergelijk deeze certificatie met het volgende Verhaal van Jan van Heelu p. 35.

1) Bij Willems staat: gesciet

2) In het HS. staat, evenals bij Willems,: sijn

3) Idem: rijn

4) Bij Willems staat: dieuwe

5) In het HS. staat, evenals bij Willems,: hertoghe

6) Idem: ghewan

7) Achter ‘270’ supprimeerde Huydecoper den volgenden zin: ‘en 283. Dit hadt hy gevonden, maar niet by Jan van Heelu, volgends wiens getuigenis Henrik niet verder Monik was dan door zyn kleed, zeggende p. 35.’

8) ‘ou depuis il fit sa profession solennelle le premier jour d'Octobre de l'an MCC.LXIX. comme l'on remarque par certaines lettres de certification de mesme date.’ (Trophées tant sacrés que profanes du Duché de Brabant, etc. etc. par F. Christophre Butkens ('s Gravenhage, 1724.))

[p. 182]

 

In Borgongen, daer menne sinde

 

In ene Abdye, daer hi inde

 

Alse een Monec metten habite:¹⁾

 

Maer hine leide²⁾ niet die vite,

 

Die de Moneke hebben te rechte,

 

Want hi hilt seriante en̄ knechte,

 

En̄ hadde allene een scoene Sale (Paleis),

 

Alse hem betaemde wale,

 

Daer men hem diende..........

Dit diene tot ophelderinge van dat gedeelte der Historie van Brabant. Zie van dit Werk Butkens p. 321, daar hy onder anderen zegt, dat het originellement se conserve encore a presant en la Tresorie de la ville de Bruxelles³⁾. 't Welk ik verstaa van dat zelfde Handschrift, dat Jan van Heelu aan de Hertogin Margriet opgedraagen of aangebooden heeft: zie onze Aantek. B. VI. v. 791. Dat dees Broeder dien Slag van Woeringen bygewoond heeft, getuigt hy zelf p. 153.

Niet en wetic⁴⁾ over waer,
In wat battaelgen hi was daer.
AL SAGICT, mi⁵⁾ en gedinckes niet.

Van den Rijmbybel van Jacob van Maerlant⁶⁾ kan men een zeer breed bericht vinden in de Boekzaal der Nederd.

1) In het HS. staat, evenals bij Willems,: abite

2) Idem: leidde

3) ‘lequel originellement se conserve encor à present en la Tresorie de la Ville de Bruxelles.’ (Zie: onder 8) blz. 181-182).

4) Bij Willems staat: weet ic

5) In het HS. staat, evenals bij Willems,: may

6) Rymbybel van Jacob van Maerlant, met Voorrede, Varianten van HSS., Aenteekeningen en Glossarium, voor de eerste mael uitgegeven door J. David, Pr. (Drie Deelen, Brussel, 1858, 1859.)
Naar een zestal HSS., waaronder het HS. Huydecoper en het HS. Bilderdijk, welke, bij deze uitgave, voor de titels geraadpleegd werden.
Het HS. Huydecoper bevindt zich op de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage. Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 113.

[p. 183]

Bybels van Is. le Long, p. 155-222. en, daaronder, p. 214-216, wat hy van myn MS oordeelde. Dat iemand zyn eigen onmaatig verheft, en eens anders, vooral die het eens verkorven heeft, ongaarne pryst, is beide gemeen. Ik prys zyne naarstigheid, die negen¹⁾ byzondere Handschriften van dat groote Werk, 't welk de Dichter volschreef op den 25 Maart 1270, ontdekt heeft. N. I²⁾ en II³⁾ waaren zyn eigen, en daarom, denk ik, ook de oudsten. N. III⁴⁾ was geschreeven in 1339. N. IV⁵⁾ in 1332. N. V⁶⁾ in 1393. N. VI⁷⁾ in 1453. Dan volgt het myne onder N. VII⁸⁾.

1) Van de zes HSS., welke door J. David voor zijn uitgave van Maerlant's Rymbybel gebruikt werden, staan er vier niet vermeld bij Le Long, te weten het HS. van Berlijn (A.), het HS. van Willems (B.), het HS. van Des Roches (C.) en het HS. van Visser (D). (Zie: J. David, Voorrede - Derde Deel, blz. XXII.)

2) HS. niet teruggevonden. Werd 25 September 1724 verkocht uit de nalatenschap van Ds A. Alberthoma, te Leiden. (Zie: Le Long, blz. 165.)

3) HS. Bilderdijk, thans in het bezit van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, doch in bruikleen gegeven aan de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage. Werd 20 Maart 1730 verkocht uit de nalatenschap van Ds Johannes van Es, te Schoonhoven. (Zie: Le Long, blz. 169; J. David, Voorrede, Derde Deel, blz. XXVII.)

4) Het z.g. Zutphensche HS. (Staring is er de eigenaar van geweest), thans in het bezit van de Universiteitsbibliotheek te Groningen. Werd in 1702 verkocht uit de nalatenschap van Albertus Bentes, Schepen der Stad Amsterdam. (Zie: Le Long, blz. 195.; J. David, Voorrede, Derde Deel, blz. XXII - 4.)

5) HS. thans in het bezit van het Museum Meermanno-Westreenianum. Werd in 1729, uit de nalatenschap van Alberti Bosch, te Den Haag verkocht aan Jacob Marcus. (Zie: Le Long, blz. 211.; Catalogus - Jacob Marcus, Libri Manuscripti in Folio, blz. 2.)

6) HS. niet teruggevonden. Werd in 1702 verkocht uit de nalatenschap van Albertus Bentes. (Zie: Le Long, blz. 213.)

7) HS. niet teruggevonden. Was omstr. 1732 in het bezit van Ds Adriaan van Boscheiden te Leiden. (Zie: Le Long, blz. 213.)

8) Werd door Huydecoper, in 1729, gekocht uit de nalatenschap van Matthias Röver te Delft. (Zie: Le Long, blz. 214: Huydecoper's Proeve, uitgegeven door Fr. van Lelyveld, Tweede Deel, blzz. 43-44.; J. David, Voorrede, Derde Deel, blz. XXIV.)

[p. 184]

Van VIII¹⁾ en IX²⁾ hadt hy niets te zeggen: en 't laatste meldt hy daar slechts by gissing. Hy hadt het gevonden op den Catalogus van den Heere J. de Wit³⁾, te Dordrecht in 1701 verkocht, daar het heet, een oud Boek in Rym, handelende Historien uit het O. en N. Testament. Ik heb dien catalogus met de Pryzen, en zie daaruit, dat het toen niet meer heeft mogen gelden dan vierendertig stuivers, dat 'er geen groot denkbeeld van geeft. Want de Rymbybel was in dien tyd reeds wel bekend en gezocht. De Heer Albert Bentes⁴⁾, wiens boeken, in 't volgende jaar 1702 te Amsterdam verkocht zyn, bezat 'er alleen drie Exemplaaren van. N. III, V en VIII. 't Myne zou dan geschreeven zijn na 't jaar 1453. By deeze Rymbybel, zegt hy (welke my bericht wordt niet oud te zyn) staat geen tyd gemeld, wanneer de zelve geschreeven is. Maar hy dacht 'er niet om, dat ook die tyd in de zynen niet gemeld staat. En dat bericht is ydele klap. Of heeft hy 't zelf niet gezien? Ia; maar slechts ter loops, en zonder genoegsaame opmerking. Is 't waar; zo prys ik zyne gaauwheid, dat hy zo net heeft konnen uitschryven den aanmerkenswaardigen Tytel, benevens het getal der Boeken, en der zelver Kapittelen van het Oude Testament; en opgemerkt heeft, dat de inhoud der Kapittelen van andere Exemplaaren verschilt. dat is, van N. II en III. Want I, IV en VI hebben geen Tafel of Kapitulatie, gelyk hy spreekt: en N. V, VIII en IX heeft hy noit gezien. Zo hadt hy dan 't begin onderzocht; maar ook het einde: want anders kon hy niet weeten, dat de tyd des schryvers' er niet aangetekend is. Van 't myne getuig ik, dat het zeer fraai geschreven is, met eene groote letter zich zelve doorgaands zeer gelyk, en met zeer zwarten inkt: geen kenmerken van jonge MSS. Laat ons nu bezien, wat hy van de zynen gevoelde. Vooraf noemt hyze, p. 160, twee heerlyke Exemplaaren, die zeer oud zyn, 't eene op papier, 't andere op perkament geschreeven. Of nu de Heerlykheid van het Eerste hierin bestaa, dat het op papier en veel minder fraai dan het Tweede geschreeven, of dat het nitide compactus, zinlyk

1) HS. niet teruggevonden. Werd in 1702 verkocht uit de nalatenschap van Albertus Bentes. (Zie: Le Long, blz. 216.)

2) HS. niet teruggevonden. Werd in 1701 verkocht uit de nalatenschap van Johan de Witt te Dordrecht. (Zie: Le Long, blz. 216.)

3) Johan de Witt (1662-1701), zoon van den Raadpensionaris. Secretaris van Dordrecht.

4) Mr Albert Bentes (1643-1701). 1675 Schepen van Amsterdam. (Zie: Elias - De Vroedschap van Amsterdam, Dl I, blz. 476.)

[p. 185]

gebonden is; of dat het niet meer behelst dan het O. en N. Testament, in zeer weinige Afdeelingen; dat 'er niet gevonden wordt de Kapitulatie in Rym, noch de Historie van Micha, noch de Verwoesting van Jerusalem; weet ik niet. Deeze merken vind ik by hem, en geene anderen. En hy besluit 'er uit p. 165, dat de stukken, die daar niet gevonden worden, mogelyk eerst na 't schryven van dit Exemplaar berymd zyn: dat zou dan geweest zyn eenigen tyd voor het jaar 1270. Maar p. 168 onderstelt hy, dat het voor 't jaar 1300, en, by aldien niet het oorspronglyke, immers niet lang daarna geschreeven is. Wiltge nu nader bewys van des zelfs oudheid en naauwkeurigheid? Lees dan aldaar het Gebed des Heeren; en gy zult 'er vinden, des vaders, voor des vader, of, gelyk in 't myne, svader:¹⁾ zie onze Breeder Aantek. B.I. v. 139. Ook hilich en gehilicht²⁾; dat even goed is ofmen nu schreef hylig en gehyligt. In 't myne helich³⁾ en gehelicht⁴⁾. Maar geef vooral acht op deeze twee regels:

Hier verbiet hi in alre tyt
Wrakinghe, warringe in alre tyt.

waarvoor in 't myne:

Hier verbiet hi allen nyt,
Wrake, warringhe en̄ strijt⁵⁾.

Wat zalmen oordeelen van een Koopman, die gansch bedorven staaltjes vertoont van 't geen hy aanpryst? Het Tweede, op perkament geschreeven, is niet alleen een zeer oud en heerlyk Exemplaar, maar hy noemt het vervolgends met nadruk, deeze heerlyke Rymbybel, en dit heerlyk Pronkjuweel. De voorige bezitter, D^o. Joh. van Es⁶⁾, te Schoonhoven, noemde het reeds, een

1) Bij David staat: tsfaders

2) Bij le Long staat: ghehilicht

3) Bij David staat: helech

4) Idem: gehelecht

5) In HS. VII staat:

... hier verbiet hi allen nijt/
Wrake werringhe en̄ strijt/

Bij David staat:

Hier verbiet hi allen nijt/
Wrake werringhe ende strijt.

6) Ds Johannes van Es, geb. 4 Augustus 1660 te Gorinchem, overl. te 's Gravendeel 29 Juli 1729. Predikant te Schoonhoven. (HS. Borger, Universiteitsbibliotheek te Amsterdam.)

[p. 186]

Pronkstuk van Oudheid op myne Boekzaal. En voegde 'er by, dat hy noit een volkomener Handschrift gezien hadt. Ik geloof het ter goeder trouwe. Maar kunstige Tekeningen, schoone Miniaturen, schoone Letteren met Goud overdekt, maaken een MS wel fraai; maar des zelfs Deugd bestaat daarin, dat de Text zuiver, onvervalscht en leesbaar geschreeven zy. Zie p. 170, daar ook le Long zelf getuigt, dat het compleeter is, dan hy 'er oit een gezien hadt; doch zediglyk erkent, dat het niet door J. van Maerlant zelf geschreeven is, dien hy echter, p. 163, geloofde, zyn Werk zelf dus vermeerderd te hebben, om reden, dat 'er in de laatere Exemplaaren, op verscheiden plaatsen, veele regels meer gevonden worden, dan in de oudsten; ja, in 't Werk van Josephus¹⁾, verscheiden honderden van regels meer, door het gansche Werk verspreid Hier begon ik te vermoeden, of niet de een of ander Broddelaar daar de hand in gehad hadde. Doch reden van vermoeden is geen bewys, en over 't geene men niet gezien heeft, is kwaad te oordeelen. Dierhalve zoude ik van die kwaade gedachten lichtelijk hebben afgezien, indien le Long zelf, met zyn gewoone opmerking²⁾, my niet een ontwyffelbaar bewys, dat myn vermoeden wel gegrond was, aan de hand hadt gegeeven. In de Tafel vindtmen eenen bemymden inhoud van elk Boek, en daar achter, telkens, de opschriften van elk Kapittel. In myn MS beginnen de Kapittels van elk Boek met n. 1. en dat is in orden. Maar in 't zyne loopen de nommers door, van 1 tot 100, en dan volgt, na 100, telkens weder 1. en zo voort. En dit is een Broddelwerk op zich zelf, dat ik hier slechts ter loops aanroere, omdat hy het zelfde gevonden heeft in dien schandelyk vervalschten Bybel in 't Korf³⁾, in de jaaren 1513 en 1516 te Antwerpen ge-

1) ‘Doch de grootste veranderinge werdt omtrent het Werk van JOSEPHUS gevonden, in 't welke ik in myn Exemplaar op Perkement geschreven, verscheyde honderden van reegels meer vinde, als my in andere zyn voorgekomen; en sulks niet achter malkander, maar door 't geheele Werk verspreydt.’ - Le Long. - Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels (1732) - t.a.p.

2) Achter het woord ‘opmerking’ supprimeerde Huydecoper het volgende: ‘in de zelve niet krachtig bevestigd hadt. Maar dewyl hy, uit het Werk zelf geen enkel voorbeeld van beschaaving of vermeerdering bybrent (sic), schiet 'er niet anders over, dan de Tafel, die, in sommige afschriften, voor het zelve geplaatst is; moet ik daarmede genoegen neemen, zie le Long p. 171. men vindt daar eenen’

3) Den bibel int corte (Antwerpen [en Brussel?]), Claes de Grave en Thom. van der Noot, 20 Dec. 1513. (Ex. in het bezit van de M.d.N.L.)
Den bibel int corte. Antwerpen, Claes de Grave, 6 Jan. 1516. (Ex. in het bezit van de K.B.)
Men zie voor beide uitgaven: Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 door Wouter Nijhoff en M.E. Kronenberg (Den Haag, 1923), blz. 123.

[p. 187]

drukt. Zie hem p. 414 en 415: zodat dit in zyn Exemplaar niet geheel zonderling is, gelyk hy 't p. 171 noemde. Van het N. Testament en de Verwoesting van Jerusalem spreekt de Dichter vervolgends aldus:

Van den Nieuwen¹⁾ Testamente,
En̄ van der Wraken parlemente,
Dat latic sonder Tafle staen:
Want ghi vintse sonder waen
Elc bi hem in enen Bouc.
Dies eist dat mine rouc
Dat ic die Tafle late varen,
Want si hier onnutte waren;
Want int Nieuwe²⁾ Testament
Vindi alduere wel bekent
Wat in die Ewangelie staet.

Dat dit echt is blykt uit le Long p. 207, daar hy 't zelfde uit N. III³⁾, aanhaalt. Doch die kleine brok kan ook tweemaal uit myn MS verbeterd worden; want men leest daar lamente voor parlemente; en in menich boek, voor in enen boek. Volgens le Long luidt de geheele plaats in zyn N. II, als volgt.

1) In HS. VII staat: niewen

2) Idem: niewe

3) In HS. III. staat:

Van den Nieuwen Testamente,
Ende der Wraken Lamente,
Die laet ic zonder Tafelen staen;
Want ghi vyntse, zonder waen,
Elc bi hem in menich Boec:
Des so eest, dat mi en roec
Dat ic die Tafelen laet varen,
Want zi hier onnutte waren. & c.

(Volgens le Long, blz. 207.)

[p. 188]

 

Van den Nyeuwen¹⁾ Testamente,

 

Ende van der Wraken perlamente,

 

Seldy merken ende verstaen,

 

Want ghi vint hier sonder waen,

 

Elc by hem in enen Boec;

 

Dies is dat ic roec,

 

Dat ic die Tafele niet en laet varen,

 

Om datsi hier nutte waren,

 

Om datsi dat Nyeuwe²⁾ Testament

 

Al dore maken wel bekent. &c.

Elendinge Broddeltaal! De vierde en vyfde regel behelzen by den Dichter de eerste reden, waarom hy het N.T. zonder Tafel liet; te weeten, omdat het te vinden is in een enkel Boek, zonder afdeelinge in Kapittelen by den Broddelaar integendeel, waarom hy 'r een Tafel bygevoegd heeft. Ten anderen, Maerlant verklaart hier de Tafel onnut, omdat alles bekend is uit het N.T. Zyn Vermeerderaar integendeel noemtze nut, omdat zy het N.T. alom wel bekend maakte, of konde maaken. Dit maakt een zeer groot verschil tusschen den Dichter en den Broddelaar. De eerste vermaant zyne leezers, het N.T. te leezen en te raadpleegen; de ander, om het achter de bank te laaten, en zich te genoegen met zyn vermeerderd afschrift. Nochtans vertelt le Long p. 164, dat de capitulatien (verstaa de Tafelen) hier en daar slechts een weinig verschillen. En hieruit is eenigszins af te neemen, watmen van die verscheiden honderden van regels meer te denken hebbe. Tot noch toe zoude ik, voor zyne twee heerlyke Exemplaaren, myn eene, zo als 't is, niet gaarne verruilen. Ik moest hier niet vergeeten, dat ik noch een MS van deezen Rymbybel³⁾ hebbe (misschien zeide ik beter, gehad hebbe) 't welk le Long onbekend is geweest, door my gekocht uit den ryken Boekschat van den Heer Emtinck⁴⁾; waarvan. zie kortelyk onze Aantek. B.V.

1) Bij le Long staat: Nyewen

2) Idem: Nyewe

3) HS. thans in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.
Zie Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 113.; Huydecoper's Proeve, uitgegeven door Fr. van Lelyveld, Tweede Deel, blz. 44.; J. David, Voorrede, Derde Deel, blz. XXIV.

4) Simon Emtinck, Heer van Noordwijkerhout. Rechtsgeleerde. Bezat een kostbare boekenverzameling. Zie: Bibliotheca Emtinckiana (Amsterdam, 1753).

[p. 189]

v. 26. Ook IV. 1492. 't Is geschreeven op papier, met een jonger letter, niet zeer aangenaam in 't leezen; waarom ik, van een beter voorzien zynde, van het zelve ook weinig gebruik gemaakt, en, zo 't schynt, voor des zelfs bewaaring niet genoeg gezorgd heb. Echter was 't my het geld, dat ik 'er aan uitgeschooten heb, dubbel waardig, omdat ik 'er achter vond een my van elders onbekend Dichtwerk¹⁾, waarvan nu ook geen volkomen bericht kan geeven

Origineel in het Huydecoper-archief.

1) Bedoeld wordt Nieuwe Doctrinael van Jan de Weert, waarvan de volgende uitgaven verschenen:
Die niwe Doctrinael, door Jan Die Weert, van Ypere. Uitgegeven door, Jhr. Ph. Blommaert. (Oudvlaemsche Gedichten, Derde Deel, (Gent, 1851)).
Naar het Brusselsch HS., terwijl bij deze uitgave ook gebruikt werd gemaakt van het HS. Huydecoper, dat zich in het bezit van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden bevindt.
Jan de Weert's Nieuwe Doctrinael of Spieghel van Sonden Uitgegeven door J.H. Jacobs. ('s Gravenhage, 1915.)
Naar het Brusselsch HS., terwijl ook het Leidsche HS. bij deze uitgave geraadpleegd werd.
Zie verder: Bibliotheca Huydecoperiana, Manuscripten in Folio, blz. 113.; Huydecoper's Proeve uitgegeven door Fr. van Lelyveld, Tweede Deel, blz. 45.
N.B. In het boekje, getiteld: Seer gewichtige Getuygen der Waarheit, of Nieuwe Bewijssen van Oude Waarheeden, tegens 't Pausdoem, uyt het Pausdoem selve in alle Eeuwen, door Isaac le Long, (Alkmaar, 1762) werden 516 verzen van het Nieuwe Doctrinael afgedrukt. (Zie: Iets over Jan de Weert's Nieuwe Doctrinael of Spieghel der Sonden door J.J. Nieuwenhuyzen, in de Algemeene Konst- en Letterbode (Haarlem, 1850), No. 47, blzz. 322-323.)

*) [Rym. Chron. hielt overspel, dat is, hielt het voor spel. P.S. 't Is middagklaar dat dit niet ziet op het overspel, of verkrachten door Graaf Florens bedreeven, gelyk ook de Geleerde Scriverius in zyn Oud Batavia pag. 273. tot 275. aangetoont heeft, en hoewel geen Schryver dan wel hondert jaaren, naa het voorval van 't verkrachten van Gerrit van Velsens Echtgenoote, gerept heeft, echter wordt 'er gelooft dat de Graaf niet vry van deeze misdaad geweest is, en wordt bekragtigt uit een ongedrukt Oudhandschrift van Melis Stoke, eertyds bezeten door Simon Schynvoet, en thans onder den Oudheid minnenden Heer Jacob Marcus, te Amsterdam, berustende, op het laatste blad, agter het slot van 't werk, door deeze woorden:’ (volgen: de door Huydecoper geciteerde ‘apocriefe’ versregels).
(CHRONYK van HOLLAND van den Klerk uit de laage Landen by der Zee: nooit voorheen gedrukt. Met eenige aantekeningen zoo van Petrus Scriverius als van den Uitgever. (Leiden, 1740.) blzz. 170-171.)]

*) [Isaäc le Long, geb. te Frankfort a/M. 19 April 1683, overl. te Hanau na 1762. Zijn Boek-Zaal der Nederduytsche Bybels verscheen te Amsterdam in 1732 en te Hoorn in 1764.]

*) [In het HS. staat, evenals bij Van den Bergh: siin]

* [Voetnoot van Le Long: Te Delft Ao. 1489. in Octavo.
N.B. Exemplaren van Den Duytschen Doctrinael (Delft, 1489.) zijn zeer moeilijk te vinden. Een ervan is in het bezit van de Nationale Bibliotheek te Parijs: (Zie: Annales de la Typographie Néerlandaise Au XVe Siècle par. M.F.A.G. Campbell (Den Haag, 1874.) - (blzz. 167-168)). Een tweede exemplaar bevond zich, ten tijde van Jonckbloet's uitgave, in de bibliotheek van de boekdrukkers Enschedé te Haarlem, doch werd 1867 verkocht. (Zie: Catalogue de la Bibliothèque.... formée pendant le 18e siècle par Messiers Izaak, Johannes et le Dr Johannes Enschedé. (Amsterdam, Den Haag, 1867.) blzz. 242-243.) Zie verder: Naamlyst van Boeken, die in de XVII Neederlandsche Provincien geduurende de XV. Eeuw gedrukt zyndoor Jacob Visser. (Amsterdam, 1767.) blz. 30.; Die Dietsche Doctrinale. Uitgegeven door Jonckbloet. Inleiding, blz. XLVI.]