Vervlogen jaren

[p. 202]

Een terugblik

(bij het veertigjarig bestaan van de Nieuwe Gids, October 1925)

Eene nieuwe richting in de literatuur breekt zich baan meer door verandering van geluid dan door verandering van ideeën. Of er reeds eene verandering van ideeën aanwezig is, vóór dat het geluid verandert, is twijfelachtig. Op een zeker oogenblik is de schoonheid-zoekende kunstenaar het oude moe. Hij weet, dat hij door het oude geen indruk meer kan maken, dat hij daarvoor moet veranderen van toon of zijne gedachten anders rangschikken. Hij merkt, dat hij gaat inslapen in de oude vormen, op den ouden dreun. Wanneer hij dus behoefte heeft iets te zeggen en zoo te spreken, dat een indruk wordt teweeggebracht, dan voelt hij zich gedrongen een anderen toon aan te slaan. Dan begint hij een ander geluid aan te heffen, te zingen, weliswaar, dikwijls met oude woorden op sinds vanouds bekende gedachten, maar op heviger of zachter, in ieder geval op anderen toon.

Hij hoort zijn nieuw geluid in zich zelven, vraagt zich af, waar dat uit voortkomt en zoekt naar de bronnen van zijne evolutionneerende persoonlijkheid.

Men moet zich echter niet voorstellen, dat eene nieuwe richting in de literatuur, hetzij in proza, hetzij in poëzie, zoo plotseling als Minerva uit het hoofd van Jupiter te voorschijn komt. Dat gaat alles geleidelijk: De een spot over dit, de ander over dat. De een zegt, dat hij dit, de ander, dat hij dat al honderdmaal heeft gehoord, en deze ontevredenen doen andere menschen inzien, dat degenen, die den honderdsten keer zekere uitingen gebruiken, er niets meer bij voelden, dus er niets meer van begrepen. Gelukkig komt het bewustzijn van die tekortkomingen dan bij verschillenden op.

Eene dergelijke opruiming van oude waardeeringen geschiedde omtrent den tijd van 1880. De nieuwheid bestond voor een groot deel in het afbreken van het oude. Ik herinner mij nog heel goed hoe door een der onzen werd gezegd: ‘Huet is niets’, waarop ik toen antwoordde, dat wij toch de voortrekkelijkheid van zijn stijl moesten erkennen. Ja, ik herinner mij, (o, schande!) dat ik zelf betoogde weinig achting te hebben voor de kunst van Schiller. Doch zulk eene mentaliteit moest er zijn, opdat iets nieuws zich zoude kunnen ontwikkelen.

Zij, die aan de opruiming hebben meegedaan, hetzij door

[p. 203]

uren-lange gesprekken op de achterkamers van de Amsterdamsche ‘Nieuwe Buurt’, of tot laat in den nacht in de koffiehuizen van de Kalverstraat of in de Poort van Cleve of bij Willemsen, hetzij door geschriften, beleden geen bijzondere theorieën of axioma's, indien ik hier van belijden kan spreken, maar ieder van hen, die de geijkte uitdrukkingen moede was, droeg het zijne er toe bij om schoon schip te maken.

Nu is het curieus en waard om overwogen te worden, dat vooral omtrent 1880 de hevigheid van oppositie tegen het oudere in de kunst haar toppunt bereikte. In '90 en 1900 vertoonden zich kleine variaties, doch tot nu toe heeft zich in de literatuur nog geen richting kenbaar gemaakt, welke die van '80 zal vervangen. Omdat de ontevredenheid met dat, wat de generatie van '80 heeft voortgebracht, nog niet haar toppunt heeft bereikt, verkeert de literatuur-historicus nog in ongewisheid omtrent de toekomst. Hier moet men letten op de teekenen en men zou kunnen zeggen: ‘Leert van den vijgeboom eene gelijkenis: Wanneer zijn tak reeds zacht wordt en de bladeren ontspruiten, dan weet gij, dat de zomer nabij is; zoo ook, wanneer gij dit alles ziet, weet dan, dat het nabij is en voor de deur staat.’ Wanneer de ontevredenheid in eene collectiviteit is doorgedrongen, wanneer van ons tachtigers, wordt gezegd, dat ‘wij niets zijn’, zooals een der onzen dat zeide van Huet, dan zal weer eene nieuwe periode in de literatuur haar aanvang nemen.

Wel kan nu worden verzekerd, dat in onze literatuur sinds 1880 menige bladzijde is geschreven die ook na honderd jaar nog zal leven. Wij kunnen niet gissen welke dat precies zullen zijn.

Een oordeel over dat, wat zoo vlak bij ons staat, is slechts na rijpe overweging te aanvaarden, want een product van literatuur is inherent aan den tijd van zijn ontstaan. Eene volgende generatie voelt anders dan die aan haar voorafging. Om tot de zuivere waardeering van een kunstwerk te komen, buiten den tijd om, waarin het is ontstaan, moet de beoordeelaar in staat zijn het bijkomstige opzij te zetten. De banden, die de voorstellingen aan elkander houden, veranderen met den tijd; eene volgende generatie rijgt die aaneen op eene andere wijze dan de vorige. Daarom zal een werk steeds eenigszins verbleeken, wanneer het bij deze volgende terechtkomt. Doch de ware criticus, hetzij hij spreekt over het oude of het nieuwe verleden, zal steeds moeten doordringen tot de kern.