Amsterdamse rederijkersspelen in de zestiende eeuw

[p. t.o. I]

TREKKING VAN DE LOTERIJ VOOR HET DOLHUIS IN AUGUSTUS 1592.
Schilderij van Gilles Coignet. Amsterdamsch Historisch Museum. (Zie p. 116).

[p. 1]

Hoofdstuk I.

De achtergrond: Amsterdam in de zestiende eeuw.¹⁾

1. Topografisch: Groei van de stad; enkele gebouwen.

‘Amsterdam’ zegt een hedendaags historicus, ‘is gegroeid als een boom, de grachten zijn de ringen.’²⁾ De kern, het oudste stuk, was de tegenwoordige Warmoesstraat, vroeger de Kerkstraat geheten naar de Oude Kerk; daarbij kwam de Nes en de omgeving van de Dam (tot in de zeventiende eeuw ‘de Plaetse’); aan de overzijde van de Amstel ontwikkelde zich de z.g. Nieuwe Zijde. Na de vergroting van omstreeks 1450 kreeg de stad behalve de grachten (Singel) ook muren; die vorm, besloten tussen Singel, Binnenamstel, Kloveniersburgwal en Gelderse Kade heeft Amsterdam het grootste deel der zestiende eeuw door gehouden, al breidde het zich ondertussen buiten de muren wel uit (de Lastage in het noordoosten). Die vorm heeft de bekende kaart van Cornelis Anthonisz³⁾ voor ons bewaard, evenals de kaart van Antonio van Wijngaerde.⁴⁾ In 1585 gaf een nieuwe grachtenring - Heerengracht, Zwanenburgwal, Oude Schans - aan Nieuwe en Oude Zijde uitbreiding. Reeds het volgende jaar kreeg de stad van Leicester octrooi voor onteigening van nieuwe gronden; met Prins Maurits werd overleg gepleegd over de vestingwerken en na de nieuwe, voor de zeehandel belangrijke uitleg van 1593, die vooral het oosten omvatte (Uilenburg, Marken, Rapenburg) en ontworpen was door Joost Jansz. Beeltsnijder (of Bilhamer), besloeg de stad een oppervlakte van 184 h.a., besloten tussen Heerengracht, Reguliersdwarsstraat, Botermarkt, Amstelstraat, N. Amstelstraat, Rapenburgerstraat en Schippersgracht. Dit is de stad, die de kaart van Pieter Bast ons toont ± 1600⁵⁾, en waarin men al de halve-maanvorm

1) Voornaamste geraadpleegde werken:
M.G. de Boer: Een wandeling door een Oud-Nederlandsche stad. (Amsterdam). Amsterdam 1915.
H. Brugmans: Schets eener beschavingsgeschiedenis van Nederland. Haarlem 1928.
H. Brugmans: Opkomst en bloei van Amsterdam. Amsterdam 1911.
H. Brugmans: Geschiedenis van Amsterdam van den oorsprong af tot heden. Dl. 1-2. Amsterdam 1930.
H. Brugmans en A. Loosjes: Amsterdam in beeld. Amsterdam 1925.
J. ter Gouw: Geschiedenis van Amsterdam. 5e dl. Amsterdam 1886.
E.W. Moes en C.P. Burger: De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw. Dl. 1-4. A'dam, Haag 1900-1915.
J.S. Theissen: De regeering van Karel V in de Noordel. Nederlanden. Amsterdam 1915.
Jan Wagenaar: Amsterdam, in zijne opkomst, aanwas, enz. Amsterdam 1795. passim. Naar deze werken wordt niet telkens verwezen; enkele andere zullen in de noten vermeld worden.

2) H. Brugmans: Opkomst en Bloei, p. 45.

3) Reproducties o.a. bij de Boer t.a.p., Brugmans en Loosjes, idem.

4) Reproductie bij het artikel van A.E. d'Ailly in het Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum, 1930, pp. 67-78.

5) Zie de studie van C.P. Burger in het 16e Jaarboek van Amstelodamum, (1918) pp. 1 vlgg. Een afbeelding, die Amsterdam weergeeft waarschijnlijk ± 1600 heeft Burger aangewezen in de herdruk van 1605 van Hayen: Zee-caerten. (Moes - Burger, III, 44).

[p. 2]

der zeventiende eeuw herkent, zoals Oetgens met zijn helpers Staets en Sinck die in 1610 zouden ontwerpen; deze kwam echter eerst in de tweede helft dier eeuw geheel tot uitvoering en is sindsdien tot op deze dag de roem van Amsterdam.

Binnen Amsterdam lagen omstreeks het midden der zestiende eeuw de Oude Kerk, daterend uit de veertiende eeuw, voltooid in de vijftiende en verbouwd omstreeks 1558; de Nieuwe Kerk, waarvan de Noorderkruisbeuk in 1536 voltooid werd, omringd door drie kerkhoven en nog door huizen van de Plaetse gescheiden; drie bruggen over het Damrak; het Stadhuis - bestaande uit drie gebouwen: het eigenlijke Stadhuis met toren, de later gebouwde Vierschaar, en het nog later bij het Stadhuis getrokken St. Elisabethsgasthuis - en de Waag, beide op de Plaetse; de Handboogs- en de Voetboogsdoelen, beide daterend uit het begin der eeuw, aan het Singel, en de Kloveniersdoelen aan de Oude Zijde; zeventien kloosters, waarvan dertien voor vrouwen, grotendeels in de Nes en het Z.O. der stad. Op het eind der eeuw heeft de stadsmuur twaalf bolwerken en wordt omgeven door een brede gracht.

2. Politiek: De regering van Amsterdam. Opstand en Overgang.

De door landgenoot en vreemdeling al in de zestiende en zeventiende eeuw opgemerkte afkeer van den Nederlander om zich met politiek te bemoeien, gevoegd bij het feit, dat Amsterdam vóór alles een handelsstad was en geen industriestad, waardoor zij niet in het bezit was van machtige gilden, leidde er al vroeg toe, dat de regering in handen kwam van enkele families; er ontstond een regenten-aristocratie, gevormd door kooplieden.

Naast schout en schepenen, de oudste regering van de stad, kwamen reeds omstreeks 1300 raden, die in de 14e eeuw in macht toenemen om ten slotte als ‘burgemeesteren’ de heren van Amsterdam te worden. In de Bourgondische tijd ontstond een nieuw lichaam, een soort vertegenwoordiging der burgerij: de vroedschap, eerst bestaande uit 24 leden, sinds 1477 echter uitgebreid tot 36. Van Maria van Bourgondië krijgt zij het recht zich zelf aan te vullen en de nominatie voor schepenen op te maken (die dan gekozen worden door den graaf). Elk jaar kozen de oud-schepenen en oud-raden drie raden of burgemeesters en deze kozen als nummer vier één der nog zittende raden. In 1508 kreeg de stadsregering bovendien van den keizer het schoutambt in pacht, maar schout Bardes weet in 1550 gedaan te krijgen schout van 's Keizers wege te worden; in 1564 echter komt het schoutambt weer aan Amsterdam.

Van deze drie machten: vroedschap, schout en schepenen, raden of burgemeesters, werd de eerste in het midden der zestiende eeuw weinig geraadpleegd; vier raden, een schout en negen schepenen, gekozen uit enkele families, hadden de macht in handen. Werkkring en bevoegdheid van de burgemeesters en van de schepenen waren niet altijd duidelijk gescheiden; langzamerhand werden de eersten de eigenlijke bestuurders van de stad; de schepenen waren in hoofdzaak belast met de rechtspraak. Raden, schout en schepenen vormden samen het rechtscollege, dat de keuren uitvaardigde.

[p. 3]

In het begin van de Hervorming was de Amsterdamse regering weinig geneigd tot geloofsvervolging; zelfs hadden sommige regeerders Hervormde sympathieën. De eerste keur tegen de Hervormden is van 1523 (het eerste plakkaat van Karel V is van 1521), maar ondanks het aandringen van het Hof van Holland was de toepassing zeer gematigd; de stadsregering verdedigde zich met een beroep op de privileges. Haar houding verandert echter, wanneer in 1534 de Wederdopers, een religieuse beweging met sociale inslag, grote aanhang krijgen. Amsterdam werd door de Wederdopers beschouwd als een tweede Munster, waarheen van alle kanten aanhangers toestroomden. De regering greep streng in; talrijke executies hadden plaats. Ondanks de vervolging nam het aantal Wederdopers toch sterk toe. Zo gelukte het hun in de nacht van de tiende Mei 1535 het stadhuis te nemen, maar reeds de volgende dag werd de beweging bedwongen. Vele deelnemers aan de troebelen werden ter dood gebracht en een sterke reactie trad in: aan de plakkaten werd de hand gehouden en de landvoogdes benoemde het volgende jaar negen nieuwe schepenen. Een nieuwe schout was er al gekomen in 1534. De centrale regering deed haar best de burgemeestersplaatsen ook ‘om’ te krijgen en in 1538 was de gehele stadsregering goed katholiek.

Dat er bij de genoemde samenstelling van de regering, vooral na 1538 voortgekomen uit een kleine kring van ingezetenen, van controle op bestuurshandelingen weinig sprake kon zijn, ligt voor de hand. Toen in 1550 schout Willem Bardes twist kreeg met burgemeester Hendrik Dircxzoon, waardoor er in de stad twee partijen ontstonden: ‘schoutisten’ en ‘Mr. Henrik Dirkisten’, kwamen de beschuldigingen los; verwoeder nog in 1564, wanneer Bardes, verbitterd, nu het schoutambt weer aan de stad gegeven is, met zijn beschuldigingen van de regering komt: ontduiking van 's lands plakkaten, achterhouden van geld, te nauwe bloedverwantschap tussen burgemeesters en schepenen, te jeugdige leeftijd van de raden. In 1564 kwam er een klacht, doleantie genaamd, uit de burgerij: de regering werd bij de landvoogdes aangeklaagd; de beschuldigingen betroffen, behalve praktische tekortkomingen, de bestuursregeling: de samenstelling van de stadsregering, de slechte invloed van de eenzijdige bezetting van de schepenbank op de justitie, het niet-raadplegen van de vroedschap. De landvoogdes droeg den stadhouder van Holland, Willem van Oranje, op, een onderzoek in te stellen, waarvoor deze in 1565 in Amsterdam kwam. Ondanks de verdediging van de stedelijke regering nam de landvoogdes een beslissing, die de aanklagers in vele opzichten in het gelijk stelde; zo werd voorgeschreven, dat Burgemeesters voortaan in belangrijke zaken steeds de Vroedschap zouden raadplegen en voor de eerstvolgende keer zou de Landvoogdes de regering benoemen. Verschillende van de dolerenden hadden Hervormde neigingen, zodat het geschil ook een politiek-godsdienstige kant had. Toen na de Alteratie de stadsregering veranderd werd, kwamen de voornaamste van deze tegenstanders op het kussen, en daarmee begon een nieuwe familie-regering.

Voorlopig echter was het zover nog niet; juist in deze jaren trad een reactie in: de regering van Amsterdam werd meer Spaansgezind en strenger

[p. 4]

Katholiek. Dat begon kort na de Beeldenstorm en het eerste organiseren van de gewapende opstand. Tot 1578 bleef Amsterdam Spaans, steunpunt voor de Spanjaarden, hun uitgangspunt voor de belegering van Haarlem, Leiden en Alkmaar, een voortdurende bedreiging voor het welslagen van de opstand. Een poging van Lumey in 1572 om de stad te omsingelen, liep op niets uit; hij kreeg geen steun van de burgerij; zij, die hadden moeten helpen, waren uitgeweken, vrijwillig of gedwongen. Het garnizoen wordt weer vergroot, Alva komt in de stad. Maar in Oktober 1573 wordt Alkmaar ontzet, drie dagen later wordt Bossu op de Zuiderzee verslagen en gevangen genomen; nog dezelfde maand verlaat Alva overhaast de stad. Amsterdam lag nu rondom in opstandig en vrij gebied, de Zuiderzee was niet meer veilig, de handel verliep, de huizen gingen in waarde achteruit; men sprak er over, de betalingen van de stad te staken. De Pacificatie van Gent, die de Staten van Holland als wettig bewind erkende, maakte voor Amsterdam de situatie nog moeilijker, ook door zijn bepalingen omtrent godsdienst, de emigranten en hun voormalige goederen. Joost Buyck en zijn medeburgemeesters bleven zich verzetten, maar vonden nergens steun, en eind 1577 sloten de Geuzen de stad in. Een gewapende aanval dat jaar werd nog afgeslagen, maar 8 Februari 1578 gebeurde wat niet meer tegen te houden was: de Satisfactie werd gesloten tussen Amsterdam en de Staten van Holland. Wel wist men gedaan te krijgen, dat alleen de Katholieke godsdienstoefening publiek zou zijn, maar de ballingen mochten terugkeren; ze kwamen terug in groten getale. Bij de Alteratie (26 Mei 1578) werd de stadsregering, door de officieren der schutterij, in overleg met de Staten van Holland, gedwongen afstand te doen; met een aantal geestelijken en monniken werden ze vanuit de Waag door de schutters naar het Damrak gebracht en met behulp van twee schepen buiten de stad aan de dijk gezet. Een nieuwe regering werd onmiddellijk benoemd. De drie schutterijen, als vertegenwoordigers van de gemeente, kozen elk 12 notabelen; deze 36 gekozenen kozen 36 nieuw Raden en uit deze 4 Burgemeesters. De stadsregering benoemde een schout en maakte een voordracht op voor schepenen, waaruit het Hof van Holland een keuze deed. Dat alles was in vier dagen afgeloopen.

Daarmee begon voor Amsterdam een nieuwe familie-regering, die zich overigens bij de snelle groei der stad langzamerhand door verschillende colleges liet bijstaan voor het beheer en de controle van allerlei takken van bestuur of instellingen. Daarbij kwam in 1581 een verbod van de Staten van Holland om schutterijen en gilden te raadplegen over 's lands zaken. Langzamerhand liet men het ook na bij stadsaangelegenheden. Wel braken er voor de stad nog moeilijkheden aan, zoals de strijd tegen Leicester en zijn aanhang, maar omstreeks dezelfde tijd kwam de toevloed van vluchtelingen uit Vlaanderen; mede daardoor nam de handel de daaropvolgende jaren een ongekende vlucht, en omstreeks 1600 was de ‘vermaerde coopstadt’ machtiger dan ooit.

[p. 5]

3. Maatschappelijk: Handel en Zeevaart. Nijverheid. Bevolking. Overheidsbemoeiing. Vreemdelingen over Amsterdam.

Al in 1452 noemde Filips de Goede Amsterdam de eerste handelsstad van Nederland en in 1514 getuigden Burgemeesteren, dat ‘met coopmanscip ende met uytreedinge oost ende west te zeylen’ hun ‘principale neeringe’¹⁾ was. Zo is het gebleven; de hele zestiende eeuw door, en ook later, is Amsterdam bij uitstek geweest een handelsstad. Het is hier niet de plaats daarover in den brede uit te weiden; wel moet er op gewezen worden, hoe zeer de energie zich richtte op handel en zeevaart en wat daarmee in verband staat. Het belangrijkste was de handel op de steden van Oostland, d.w.z. Noord-Duitsland, Zweden en later Rusland, die al uit de veertiende eeuw dagtekende. In de laatste tien jaren der eeuw waren er weken, dat er 600 à 1000 schepen binnenkwamen met graan of uitvoeren om het te halen. In 1566 waren de opbrengsten van de Waag, van de paalkist, de haven-, baken- en vuurgelden ruim het dubbele van 1531. Een geweldige opbloei kwam na de val van Antwerpen, toen vele kooplieden naar Amsterdam uitweken, volgens sommige opgaven duizenden.²⁾ Op Spanje en Portugal werd sinds lang handel gedreven; die op de Middellandse zee, de Straatvaart, opgekomen sinds 1590, was nagenoeg geheel in handen van Amsterdam; vooral met Venetië had Amsterdam relaties, dank zij de vestiging hier van Spaanse en Portugese Joden. Sinds 1598 werd ook Turkije aangedaan. In de laatste jaren der eeuw voeren ook geregeld Amsterdammers op Archangel. Daarbij kwam de handel op Indië: de Compagnie van Verre, de tocht van de Houtman (1595-1597), die van Van Neck (1598), weldra talrijke andere, nadat al vroeger de stad pogingen had gedaan de weg naar Indië door het N.O. te vinden.

Moeilijkheden van allerlei aard deden zich voor: strijd tegen Dordrecht, dat zijn stapelrecht trachtte te handhaven, tegen Haarlem, dat er een trachtte te krijgen voor naar Oostland uitgevoerde haring, tegen het elders gevestigde monopolie van de invoer van Engels laken, bemoeilijking van de vaart door de Sont (in 1543 zelfs geheel gesloten), plakkaten van de landsregering tot vermindering - door congégeld te heffen - of verbod van de uitvoer van graan (wat aanleiding gaf tot speculatie en frauduleuse uitvoer) o.a. in 1540 en 1565, verbod van handel op Spanje in 1578, op Spanje en Portugal onder Leicester (1586) en in 1598,³⁾ zijdelingse tegenwerking van Engeland⁴⁾, dreigende overvallen van de landzijde (in 1512 plunderden de Geldersen de winterhaven op de Lastage), strijd tegen de economische macht der kloosters, die de kooplieden en de gilden schade deed, belangrijke stijging van alle prijzen als gevolg van de grotere toevloed van edele metalen. Zo betalen b.v. de Staten van Holland in 1598 146 goud-

1) Aangehaald bij Brugmans, Opkomst en Bloei, p. 57.

2) J.L.M. Eggen, De invloed door Zuid-Nederl. op Noord-Nederland uitgeoefend op het einde der 16e en het begin der 17e eeuw. Gent 1908, p. 133.

3) R. Fruin, Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog 1588-1598, 5e uitgave. 's-Gravenhage 1899; pp. 198 en 199.

4) Ibid. pp. 229-231.

[p. 6]

guldens voor een last rogge, terwijl zij in 1588 slechts 52 en 53 goudguldens er voor gaven, hoewel 't toen juist een jaar van groot gebrek was. Wat de wisselhandel en de wisselbrieven aangaat, men hield zich aan de ‘Coustomen’ van de stad Antwerpen, de enige, die uitgegeven zijn in de Handvesten van Amsterdam 1597. In 1590 maakte men bezwaar tegen het wisselen voordat er nader orde op de munt gesteld werd, wat in 1596 gebeurde. In 1609 werd de Wisselbank opgericht en 't volgend jaar wordt de voor de handel zo belangrijke beurs in een gebouw ondergebracht. Tot die tijd hadden de kooplieden bij goed weer beurs gehouden op de Nieuwe Brug, bij slecht weer in de Oude-zijds-kapel; op diezelfde brug was eigenlijk ook een arbeidsbeurs.

De ontwikkeling van de theoretische zeevaart, zoals wij die kunnen volgen uit de publicaties der zestiende eeuw, wijst een zelfde groei aan: de getekende kaarten worden allengs vervangen door gedrukte. Er werd ijverig onderwijs gegeven in de zeevaart. Het postwezen organiseerde zich omstreeks het midden der eeuw: geregelde boden op Keulen (± 1540), op Antwerpen (1568), bestelling van overzeese brieven (1565)¹⁾. Aan het eind van de zestiende eeuw was Amsterdam de stad, die een groot gedeelte van het platteland van Holland economisch beheerste, vnl. doordat een vrij belangrijk gedeelte van de landelijke bevolking in loondienst bij de Amsterdamse kooplieden was, en doordat zij als in-, uit- en doorvoerhaven bijna de helft van de Nederlandse handel tot zich trok²⁾, dank zij ook vooral de toevloed van vluchtelingen uit Vlaanderen. ‘Zij maken’ zegt Brugmans, ‘de historie van den handel van omstreeks 1600 bijna tot een heldenzang’³⁾. Een opbloei zo groot als van de handel gaf de industrie in de zestiende eeuw niet te zien. Vooral in de eerste helft was de nijverheid niet van overwegend belang, hoewel anderzijds de hele eeuw door Amsterdam, evenals andere steden, strijd voerde tegen het platteland om dit te beletten op dit gebied een concurrent te worden. De toestand van de industrie bracht mee, dat de gilden in Amsterdam op sociaal gebied nooit een rol van betekenis hebben gespeeld, al bestonden ze en omvatten ze sinds de vijftiende eeuw het gehele gebied van industrie en kleinhandel; bovendien waren ze zeer afhankelijk van de regering. Van sociale conflicten hoort men in Amsterdam weinig, minder dan b.v. in Leiden, al waren de lakenwerkers wel eens opstandig. Van wezenlijke betekenis is de Amsterdamse industrie pas geworden na de immigratie van talrijke Vlamingen en ook Fransen. Trouwens, al in het begin van de eeuw had Amsterdam Zuid-Nederlanders aangemoedigd zich daar te vestigen en nog op andere wijze getracht de lakennijverheid vooruit te helpen. Na 1578 kwam deze hier tot bloei; zijde- en fluweelwevers schijnen in de jaren 1580-1585 in groten getale gekomen te zijn. Diamantwerkers, goudsmeden, glasblazers en zeer veel anderen

1) J.C. Overvoorde, Geschiedenis van het postwezen vóór 1795. Leiden, 1902, pp. 198, 208, 316.

2) Cijfers hieromtrent zijn bekend sinds 1621. Brugmans, Opk. en Bloei, p. 120 stelt het gemiddelde op 46½%.

3) Brugmans, Schets, p. 123.

[p. 7]

nog hebben Amsterdam tegen het eind der eeuw tot een belangrijk nijverheidscentrum gemaakt¹⁾.

De grootte van de bevolking is niet precies bekend. Uitgaande van het aantal huizen, dat voor 1514 is opgegeven als 2507, schat Brugmans haar op ± 12500 personen, wanneer men 5 personen per huis rekent; uitgaande van het aantal communicanten, wanneer men dat stelt op de helft der bevolking, dat beide pastoors opgeven, op ± 18000, waarmee Amsterdam nog achter stond bij Leiden, Haarlem en Delft. ± 1550 was het aantal huizen meer dan verdubbeld, zodat de bevolking op ± 40.000 geschat kan worden. Na de Alteratie en vooral na de val van Antwerpen had een sterke toeneming plaats en de telling, die men in 1628 hield, kwam al tot ± 100.000 binnen de muren en 5000 er buiten, zodat aan het eind der eeuw misschien de 80.000 bereikt was.

De overheidsbemoeiing strekte zich in de zestiende eeuw veel verder uit dan in later tijd. Voor de verdediging, zowel wat de bewaking van de muren betrof als het in de winter openhouden van Y en grachten, waren nauwkeurige en strenge bepalingen vastgesteld voor de burgers. Naast de burgerwacht, bestaande uit poorters, die tot doel had de stad te verdedigen, waren er drie schuttersgilden: Handboogschutters, Voetboogschutters en Kloveniers. Na de geweldige brand van 1452, die drie vierde van de stad in as legde, begon een strijd tegen de rieten daken en houten huizen, die langer dan 75 jaar duurde en die zich ook richtte tegen varkenshokken en privaten aan de walkanten e.d., maar dit laatste verbod moest in 1599 nog herhaald worden. De hele eeuw door wordt er dan ook voortdurend geklaagd over het verontreinigen van het grachtwater, dat als drinkwater gebruikt moest worden. Het drinkwater van Amsterdam stond ongunstig bekend, want het grachtenwater was vaak brak, en door het nog slechts geringe aantal regenbakken heerste er bij lange droogte of vorst vaak groot gebrek aan zoet water. Bij het begin der eeuw (1503) werd voor het eerst consent voor het bouwen geëist: het ontstaan van het gemeentelijk bouwtoezicht²⁾; de keur werd vernieuwd en verscherpt in 1528 en 1531, ten slotte nog in 1565; deze laatste is, herhaaldelijk aangevuld of gewijzigd, blijven bestaan tot in de 19de eeuw. Het uiterlijk der stad veranderde met het materiaal, waarmee de nieuwe huizen werden gebouwd; in 1544 was men daarmee zo ver, dat de stad een keurmeester voor de baksteenen benoemde.

Met vaderlijke zorg, maar blijkens herhaaldelijke vernieuwing van sommige keuren vaak tevergeefs, vaardigde de stadsregering keuren uit tegen allerlei feestelijke volksgebruiken, burengerucht, dobbelen op straat, bedelarij, ledig gaan, lichte herbergen, opdrijven van logementsprijzen bij hoog bezoek, b.v. in 1586 bij de komst van Leicester in Amsterdam³⁾, e.d.; ook tegen het Sinterklaasfeest, dit laatste uit godsdienstig oogpunt⁴⁾. Keuren

1) Talrijke beroepen en namen bij Eggen, t.a.p. pp. 169-180.

2) Zie, ook voor 't volgende, Joh. C. Breen: De verordeningen op het bouwen te Amsterdam voor de negentiende eeuw in het 6e Jaarb. van Amstelodamum 1908, pp. 107 vlgg.

3) A.N.J. Fabius en Ed. van Biema: Reizen en Pleisteren. Amsterdam 1895, pp. 105-106.

4) Busken-Huet, Het Land van Rembrandt 5e dr. II, 2e stuk p. 196, noot.

[p. 8]

tegen de weelde werden telkens weer uitgevaardigd: tegen te grote gastmalen bij geboorten, begrafenissen, te veel feestelijkheid bij het ten doop houden, bij het trouwen; te uitgebreide kraamvisite. Zo werd in 1519 bepaald dat er niet meer dan vijf vrouwen gevraagd mochten worden, voor elke meer moest een pond boete betaald worden. Men vond het deftig dit verbod te overtreden en dan den schout dadelijk de boete thuis te zenden. Ook tegen te grote weelde van geschenken en partijen en tegen te weelderige kleding; zo werd in 1530 b.v. het dragen van paltrocken van fluweel, satijn of damast verboden behalve bij vaste gelegenheden, enz., enz. De armen- en daklozenzorg was in het midden der eeuw al goed geregeld; zo werd van particuliere zijde in 1523 een weeshuis gesticht (dat in 1559 al 216 pupillen had) en omstreeks dezelfde tijd een Oude Vrouwen-, sinds 1548 tevens Oude Mannen-huis. Ook nog op andere wijze zorgde de stad voor de armen: toen in 1531 en ook in 1557 het koren duur werd, kocht Amsterdam rogge, liet het bakken om het goedkoop te verkopen, zodat de stad in 1557 er 9686 gulden op toe legde. Enige malen is er een uitvoerverbod van graan om de schaarste, zo in 1565 en 1597; bij het uitvoerverbod van 1565 hadden de leden der vroedschap kans gezien de dag te voren nog heel wat graan uit te voeren. Voor men een dergelijk verbod uitvaardigde, liet men de voorraad opnemen, waarbij niet altijd eerlijk te werk gegaan werd. Zo werd er in 1545 meer opgegeven dan er werkelijk was, waardoor men wel mocht uitvoeren. Niet alleen bij graan, maar ook bij andere levensmiddelen had Amsterdam - evenals zo vele andere steden - strijd te voeren tegen de vóórkoop: d.w.z. het opkopen - om weer te verkopen - van nog te velde staand graan, of van eetwaren, geladen om naar de markt vervoerd te worden, maar overgedragen voor ze de poorten hebben bereikt; of het opkopen vóór het uur, waarop de markt beginnen mocht. Van '72-'78 hoort men voortdurend economische klachten. In deze tijd gaat de Vroedschap er toe over noodmunten te slaan. Ook voor de zieken zorgde men, en de gevreesde lazerij (melaatsheid) had evenzeer de aandacht der regering; met verzorgen van pestlijders hielden zich sinds 1440 de Cellebroers, sinds 1475 ook de Cellezusters bezig. Verder waren er een leprozenhuis en enige gasthuizen; hieraan waren ‘beyerts’ verbonden, tehuizen voor daklozen, waar zwervers onderdak en voeding kregen; wegens daarvan gemaakt misbruik werd in 1544 uitgevaardigd, dat men er maar 3 dagen achtereen verblijven mocht, en dan in de eerste zes weken niet meer.

Een energieke, drukke handelsstad - dat was het oordeel van landgenoot en vreemdeling, voorzover hun getuigenis tot ons gekomen is¹⁾: Guicciardini in het midden der eeuw, een Engels oordeel omstreeks 1560²⁾, een ander van 1592, een Frans van 1600, van den hertog van Rohan, die reeds de vergelijking met Venetië maakt³⁾, geven alle die indruk weer.

1) Een, soms niet onvermakelijke, bloemlezing van Franse meningen (maar meest ná 1600) in R. Murris, La Hollande et les Hollandais, vus par les Français. Parijs, 1925. pp. 39-45.

2) Fruin, Tien jaren, p. 188, noot.

3) Ibid. pp. 226-227; Murris, t.a.p. p. 40.

[p. 9]

4. Geestelijk leven. Kerkelijke geschiedenis. Kunst en Wetenschap. Drukkers en Uitgevers. Onderwijs.

De tijd bracht ook in Amsterdam de Hervormde ideeën. Ook in regeringskringen drongen ze door; vandaar weinig ijver bij de geloofsvervolgingen, te weinig in de ogen der centrale regering. Reeds in 1518 telde het Sacramentisme hier aanhangers; en omstreeks 1520 ook het Lutheranisme, doch van het eerste begin is niets met zekerheid bekend. Wel mogen we aannemen, dat de handel op de Noordduitse steden van invloed is geweest, ook al doordat die handel meebracht, dat er in Amsterdam veel Duitsers kwamen, waaronder veel Luthersen; deze Lutherse Oosterlingen werden wel ‘leggers’ genoemd¹⁾. Het eerste blijk van ketterij in Amsterdam is een vonnis, 19 December 1522 door schepenen gewezen, waarbij een zekeren Albert Dirks een bedevaart naar Sint Jago opgelegd werd, omdat hij ‘smadelick tegens de eere Gods’ had gesproken²⁾. Van die tijd af nemen de klachten over ketterij voortdurend toe, waarbij alle afwijking van de Katholieke leer, dus zowel Sacramentisme als Lutheranisme, vaak met het woord ‘luterije’ aangeduid wordt. Ook werden de ketters wel ‘evangelischen’ genoemd. Zowel het volk als geestelijken en regeringspersonen behoorden tot de ketters, namen deel aan de geheime samenkomsten, ‘conventikelen’ geheten. Aan de plakkaten van Karel V en de Landvoogdes werd slecht de hand gehouden, omdat sommige overheidspersonen, zoals b.v. de schout Hubrechts, zelf Hervormingsgezinde neigingen hadden, maar ook omdat de stadsregering angstvallig waakte voor haar autonomie, zodat ze eerst na herhaalde drang voldeed aan de eis van het Hof van Holland om Amsterdamse ketters door dit Hof te laten berechten. Om nog enige andere Hervormingsgezinde regeringsleden te noemen: Cornelis Bennincx, sedert 1518 meer dan eens schepen, in 1534 burgemeester, was sacramentist; hij werd met Pieter Colijn, lid van de vroedschap in 1523 en in 1531 burgemeester, in 1528 wegens onrechtzinnigheid in staat van beschuldiging gesteld. Allard Andries Boelensz., tussen 1527 en 1531 vier maal burgemeester, werkte in 1532 met hen samen om ketterse priesters aan te stellen tot kapelaans der Nieuwe Kerk; en later ontving hij den beruchten Jan Beukelsz. (den ‘Koning van Munster’) aan zijn tafel. Ook de enige Amsterdammer, die raadslid van het Hof van Holland was, Jan Bennincx, stond onder zware verdenking van ketterij. Zijn mederaadsleden beoordeelden Amsterdam dan ook naar hem. Amsterdam werd ± 1525 door de regering te Brussel verdacht een broeinest van ketterij te zijn. Tot vervolging om het geloof kon de stadsregering niet besluiten; zij hoopte genoeg te doen door er zich niet tegen te verzetten dat Mr. Herman van der Goude een inquisitoriaal onderzoek tegen enige verdachten instelde, en dat sommigen, waaronder Joannes Sartorius, naar den Haag werden gebracht ondanks

1) Wagenaar, Amsterdam in zijne opkomst, aanwas, enz. Amsterdam 1765, III p. 201.

2) Zie voor het volgende vooral:
De Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531. Amsterdam 1873.

[p. 10]

het jus non evocandi. En heel naief rapporteerde zij enige maanden later aan Margaretha: ‘Merchy Dieu! le mal de la secte Luthérane est maintenant estainct.’¹⁾. Ondervonden de Evangelischen niet erg de strengheid der plakkaten, wat een krachtige opkomst van hun richting in de weg stond was, dat zij geen leiders hadden. Eerst in 1532 wisten de Hervormingsgezinde leden der regering geschikte voorgangers te krijgen; tot kapelaans bij de Nieuwe Kerk werden aangesteld Adrianus Cordatus van Middelburg, reeds in 1527 wegens ketterij veroordeeld, en Pieter Quadratus. Maar in 1534 komt er verandering in de houding der regering.

Boven²⁾ is bij de regeringswisseling in de jaren 1534 en 1535 al gesproken over het Wederdopersavontuur³⁾. Deze beweging beperkte zich overigens niet tot Amsterdam, maar had haar aanhangers door geheel Holland en Zeeland van ongeveer 1530 af; ze had oorspronkelijk een vreedzaam karakter en haar volgelingen waren afkerig van geweld; men telde ze, al stond b.v. de Amsterdamse burgemeester Allard Boelensz. als dopersgezind bekend, vooral onder de kleine burgerstand; het verblijf van Duitse soldaten hier en materiële moeilijkheden zullen daartoe medegewerkt hebben. Langzamerhand kwam de gedachte, zelf het Duizendjarig Rijk te stichten in plaats van het af te wachten⁴⁾. Intussen hadden deze gebeurtenissen voor de Hervorming fatale gevolgen, zodat het dertig jaar duurt voor zij weer opleeft: gecompromitteerd bij een groot deel der burgerij hebben de Hervormde ideeën in de Amsterdamse bevolking minder aanhang gevonden, dan ze anders waarschijnlijk gekend zouden hebben; bovendien ging de regering zeer fel elke uiting van ketterij tegen. Dat nog in 1544 Wederdopers gegrepen werden te Amsterdam, terwijl de beweging toch haar kracht verloren had, is wel een bewijs van de angst der regering voor mogelijke herhalingen van 1535. Na 1550 kregen de Calvinistische ideeën hier te lande grote invloed; ook in Amsterdam leek het, dat de nieuwe leer vaste voet zou krijgen, zelfs dat de stad - ondanks de Katholieke stadsregering - een brandpunt van verzet tegen de landsregering zou worden. 31 Juli 1566 werd voor de eerste maal voor de Hervormden in het openbaar gepreekt, wel niet in de stad, maar in de nabijheid, buiten de Haarlemmerpoort. De regering voelde zich niet sterk genoeg voor een verbod, maar toen in de loop van Augustus berichten over de Beeldenstorm kwamen, en de Oude Kerk geplunderd werd, verbood ze dit wel, maar deed tegelijk voorlopig alle kerken sluiten, nadat de beelden eruit verwijderd waren. Bij hetzelfde besluit op 26 Augustus werd aan het verlangen der Hervormden op verschillende punten tegemoet gekomen. Drie dagen te voren had echter de Landvoogdes een overeenkomst gesloten met het Verbond der Edelen, waarbij o.a. bepaald werd, dat de openbare preek zou mogen blijven, waar ze tot op die dag was gehouden. De Vroed-

1) De Hoop Scheffer, t.a.p. p. 346.

2) p. 3.

3) De namen Wederdopers, Doops(dopers-)gezinden, Bondgenoten, worden voor deze tijd dooreen gebruikt.

4) P.H. van Moerkerken heeft in ‘Het nieuwe Jeruzalem’ dit tijdperk gekozen als schakel in de reeks ‘De Gedachte der Tijden’.

[p. 11]

schap, van deze overeenkomst in kennis gesteld, durfde de uitvoering er van niet aan, zelfs niet na een daarop volgend bevel van de Landvoogdes. In de nu heersende onzekerheid, waarbij Hervormden en Katholieken beide ontevreden waren, kwam 25-27 September een tweede beeldenstorm; de regering sloot een accoord met de Gereformeerden, dat inderdaad bevorderlijk was voor de rust, maar dat noch de stadhouder van Holland, Prins Willem I, die niet openlijk wilde breken met Margaretha, noch het Hof van Holland bekrachtigden. Brederode, door Willem I naar Amsterdam gezonden, wist zelfs de Gereformeerden tot toegeven te bewegen; voor de rust kreeg de stad een vendel soldaten. Dit was het begin van de bevestiging van de spaansgezinde macht. Pogingen van afgevaardigden der gereformeerde kerken in Holland eind 1566 en begin 1567 van edelen en afgevaardigden der consistoriën om vrijheid van godsdienstoefening te krijgen, mislukten; de stadsregering, zich weer sterker voelend, nam meer soldaten in dienst, onder protest van de burgerij. Zij was wel genoodzaakt, Brederode die sinds eind Februari weer in de stad was en die zeer populair was bij de Gereformeerden, tot kapitein-generaal van de stad te benoemen, maar macht had hij niet. En toen April 1567 Oranje uitweek, burgemeesteren gedaan kregen, dat het preken ophield en Brederode de stad verliet, was de macht der Hervormden gebroken. De stadsregering voelde zelf niet voor drastische maatregelen, maar moest zich schikken naar de landvoogdes; meer dan zes vendels soldaten werden in de stad gelegd en het strafgericht begon. Ondertussen was Brederode's vertrek voor velen het sein geweest om uit te wijken, meest naar de Duitse handelssteden. De welvaart van Amsterdam kreeg er een geduchte slag door; in de klachten van de stadsregering en van de gilden komt dat tot uiting en men vindt het terug in de spotliederen van de Geuzen op ‘Moorddam’. Een 170-tal Amsterdammers werden door de Bloedraad voor altijd verbannen; ook de doodvonnissen waren talrijk.

De Satisfactie is het begin van een totale verandering; de Gereformeerden kwamen terug en de bepaling omtrent de publieke godsdienstoefening verviel met de Alteratie. De kloosterlingen werden ongemoeid gelaten (behalve de Minderbroeders, die uit de stad gezet werden), maar moesten hun goederen afstaan; zij kregen daarvoor ondersteuning. In 1578 predikten de Gereformeerden al dadelijk in de Oude Kerk, iets later in de Nieuwe; de Luthersen in een schuur ‘de Pot’ bij de Handboogdoelen, waar later de Lutherse Oude Kerk gesticht werd; de Doopsgezinden op de Nieuwe Dijk bij de Oude Haarlemmersluis, wel het Embden- of Condé'shoekje genoemd¹⁾. De stad vestigde de volgende jaren haar instellingen in de vrijgekomen gebouwen. Alleen de Bagijnen-organisatie mocht blijven bestaan; in de komende jaren was zij het vooral, die de Amsterdamse Katholieken bijeen hield. Aantal en macht der Gereformeerden stegen met de dag, ook door de talrijke Hervormden, die al jaren lang, maar vooral na het plakkaat van 1567 en na 1585 uit de Zuidelijke Nederlanden, in 't bijzonder uit Antwerpen, overkwamen en die niet alleen in economisch

1) Wagenaar t.a.p. IV, p. 5.

[p. 12]

opzicht in de Republiek zo'n grote rol zouden spelen¹⁾. Was dan misschien een zeer groot percentage der bevolking in Holland de oude leer trouw gebleven²⁾, regering en bovendrijvende partij waren gereformeerd, ook in Amsterdam. Zoals onder het katholieke bewind alleen katholieke openbare godsdienstoefeningen toegelaten waren, zo was nu de gereformeerde godsdienst de enige publieke; dus zowel aan de Katholieken als aan de afwijkende protestantse gezindten was de openbare godsdienstoefening verboden; alleen voor de Waalse Gereformeerden werd een uitzondering gemaakt. Sinds 1577 in Noord-Nederland, kregen zij na 1585 ook in Amsterdam een gemeente, reeds in '78 echter predikte daar voor hen Jean de la Grève. Hun werd de Walekerk toegekend. Een verzoek van de Luthersen om hetzelfde voorrecht werd in 1588 door de stedelijke regering afgewezen en in hoger beroep door de Staten van Holland. In 1595 werden zelfs hun heimelijke bijeenkomsten verboden.

Bevrijd van het Roomse juk konden de Amsterdamse Hervormden zich wijden aan de opbouw van hun eigen kring, waarbij de ijver vaak heel ver ging; vandaar b.v. een jarenlange strijd tussen de neutralisten en de rechtzinnigen, zich uitend in een brede stroom pamfletten, waarin de namen Marnix, Coornhert, Coolhaes, Robbert Robbertsz. en Honich, de beide laatsten, en ook Coolhaes sinds 1590 of 1591, Amsterdammers, telkens terugkomen. De liedjes uit die tijd bewaren de herinnering eraan. Aan die strijd was ook een politieke kant: de invloed van de overheid op de kerk en omgekeerd. Verder was de kwestie van geloofsdwang een fel twistpunt³⁾.

Naast Gereformeerden, Luthersen, Doopsgezinden en Katholieken telde Amsterdam ook zeer velen, die zich bij geen der bestaande kerkgenootschappen aansloten. Het ‘bijbels Humanisme’, dat zijn twee hoofdvertegenwoordigers vond in Wessel Gansfoort en Erasmus, is vóór, tijdens en na de Reformatie als een zelfstandige stroming in Nederland blijven bestaan⁴⁾. Onder dezen waren er, die de katholieke kerk hervormen wilden, en b.v. aflaat, beelden en heiligendienst verwierpen; anderen echter braken geheel met de katholieke leer. En dan was er natuurlijk een middenpartij, zonder kerkgeloof, die meer door haar antipathie dan door sympathie gedreven, zich achter de Hervormden schaarde; dezen worden ‘politieken’ genoemd.

Al was de openbare uitoefening van hun godsdienst aan de Katholieken verboden, toch konden zij bij oogluiking der ketterse overheden, in 't geheim godsdienstoefening houden; ook konden op deze wijze de sacramenten door de gelovigen genoten worden. Wel kondigde in 1589 ook Amsterdam het plakkaat van de Staten tegen de Rooms-gezinden af, maar op voorwaarde

1) Fruin, Tien jaren, pp. 190-191.

2) Ibid., p. 237.

3) Men denke in dit verband ook aan de twisten tijdens het Bestand. Marnix wilde, dat de overheid optrad tegen de ‘libertijnen’, die ‘voor den eersten grontslag van alle haer gebou dit punt stellen: Als dat het woort Godes inde Schrift vervatet, geensins en behoort na de letter verstaen te worden, maer nae den geest.’ Dit lijkt mij een goede definitie van het ‘humanitaire’ standpunt van mannen als Coornhert en Coolhaes.

4) L. Knappert. Het kerkelijk leven. In: Het huiselijk en maatschappelijk leven onzer voorouders. Deel I, hfdst. VIII pp. 86-165.

[p. 13]

de straffen te mogen matigen. In heel Holland en Zeeland trouwens wilde de overheid niet om den gelove vervolgen. Sasbout Vosmeer constateerde reeds in 1583 een wederopleving van het katholicisme in Nederland¹⁾.

Veel pastoors waren erg inschikkelijk, ‘accomoderen zich naar dat de lieden gezind zijn’; veel roomse leraars werden renegaat om den brode; 't misbruik, dat deze in de kerk brachten, schaadde de gereformeerde richting. De katholieke kerk, van dergelijke voorgangers gezuiverd, voer er wel bij; in deze kwamen nu jonge mannen van onbesproken zeden en warme overtuiging, die onbaatzuchtig de kerk wilden dienen.

Joden woonden in de zestiende eeuw wel in de Nederlanden, maar ze waren weinig talrijk en speelden geen rol van enige betekenis. In 1590 kwamen in Amsterdam de eerste Marranen uit Spanje en Portugal aan; allengs keerden ze meer tot een positief Joods geloof terug; ze werden de grondleggers van het economisch zo belangrijk geworden Joodse deel van de Amsterdamse bevolking. In 1597 kregen ze hun eerste gemeente hier. Poolse en Duitse Joden kwamen pas later²⁾.

‘Nooit is Amsterdam voor de opstand uit geestelijk oogpunt buitengewoon merkwaardig geweest; een middelpunt van geestelijk leven was zij niet,’ zegt Brugmans³⁾. Burger heeft een dergelijk oordeel⁴⁾. Van de weinige⁵⁾ geleerden worden hier slechts twee der meest bekende humanisten genoemd: Cornelius Crocus, rector van de school aan de Oude Zijde, die - waarschijnlijk als reactie tegen de hervormingsgezinde rederijkersstukken - 't schooldrama: Comoedia Joseph schreef, hetwelk in 1535 gespeeld werd, vlak na de Wederdopers-ongeregeldheden. Crocus was een zeer krachtig tegenstander der Hervorming. Joannes Sartorius daarentegen werd in 1535 uit Amsterdam verbannen, omdat hij zonder verlof onderwijs gaf, en dat nog wel sterk ketters getint. Van de schilders zijn Jacob Cornelisz. van Oostsanen, Cornelis Anthonisz. en Pieter Aertsz. wel het meest bekend geworden. Na de overgang kwam ook op geestelijk gebied meer leven. In 1580 wordt melding gemaakt van de Stedelijke Bibliotheek, die na 1578 ontstond⁶⁾, en vooral kwam er een grote opbloei in het half intellectuële, half commerciële bedrijf der uitgevers. De vrijheid van drukpers bestond hier praktisch; vandaar ook de vele pamfletten, al werd van tijd tot tijd een drukker gestraft. Klassieke werken kwamen nagenoeg niet van de pers, daarvoor was Amsterdam de plaats niet, maar wel zeer veel op het gebied van zeevaart en

1) Zie hiervoor R. Fruin, De wederopluiking van het katholicisme in Noord-Nederland omstreeks den aanvang der XVIIe eeuw. In R. Fruin's Verspreide Geschriften, uitgeg. door P.J. Blok, P.L. Muller en S. Muller, Dl. III, Historische Opstellen, Den Haag, 1901, pp. 249-344.

2) Jac. Zwarts: Hoofdstukken uit de Geschiedenis der Joden in Nederland. Zutphen 1929. Eerste Hoofdstuk. Dez. in Het Boek, 1926, p. 104.

3) Brugmans, Opkomst en Bloei, p. 49.

4) Moes-Burger, III p. 1.

5) Ter Gouw V p. 464 vlg. noemt er vier, Brugmans in zijn Geschiedenis van Amsterdam, dl. I hfdst. 12 vijf. Zie ook: J.F.M. Sterck, Onder Amsterdamse humanisten.

6) C.P. Burger Jr. in Het Boek, 1926, p. 148.

[p. 14]

handel. Zoveel verscheen er in de laatste twintig jaren der eeuw, dat verscheidene uitgevers hun grotere werken in andere steden moesten laten drukken. Moes en Burger geven in hun boek over de Amsterdamse drukkers en uitgevers in de zestiende eeuw 66 namen, waaronder belangrijke, en ruim 700 titels. Aan het eind der eeuw werd te Amsterdam voor het eerst muziek gedrukt. Scholen waren er sinds het reglement van 1521 officiëel twee, tegelijkertijd lagere en latijnse scholen, een voor de Oude en een voor de Nieuwe Zijde. Deze stadsscholen waren kerkelijke, elk behorend bij een parochie; de leerlingen had men nodig voor de koorzang. Maar velen wilden hun kinderen niet naar de kerkelijke scholen sturen; ondanks herhaald verbod bloeiden dan ook de ‘vrije’ scholen, die door particulieren gehouden werden. Toen er in 1539 een nieuwe regering kwam, werden de bijscholen streng verboden; alleen werden enkele scholen toegestaan voor kinderen beneden de 7 en boven de 14 jaar. Maar in '54 was toch weer een nieuwe keur nodig; de bijschoolhouder betaalde voor leerlingen van 7-14 - die dus ondanks alle verbod toch op de bijschool kwamen - den rector der stadsschool 4 stuivers in de 3 maanden. In 1555 werd besloten, omdat de burgemeesters begrepen, dat het stadsonderwijs verbeterd moest worden, de beide inrichtingen tot één te verenigen op de Nieuwe Zijde, maar dat beviel niet, en in 1561 werd de school weer gesplitst. Men onderwees er lezen, schrijven en kerkzang, sinds 1521 ook latijn; op de vrije scholen waarschijnlijk ook rekenen en het opstellen van handelsbrieven. Daarnaast bestonden nog ‘scrijfscolen’, waar men waarschijnlijk verschillende schriftsoorten leerde alsmede het schrijven van handelsbrieven, en Franse scholen, vaak door Fransen of Zuid-Nederlanders gehouden; in 1503 werd de eerste schoolmeester toegelaten om Frans te onderwijzen¹⁾. Sinds 1529 bestond er ook een bepaling, dat van overheidswege kosteloos handwerkonderwijs zou gegeven worden aan arme meisjes.

1) K.J. Riemens, Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande du XVIe au XIXe siècle. Leiden 1919, p. 15.