De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 4. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven N-W, papierhandel, drukkerijen en boekverkopers in het algemeen

Swart (Steven) 1641-1683, Geref., later Presbyt.

Leven

Ged. Nieuwe Kerk 27-1-1641, begr. Engelse Kerk 29-7-1683, zoon van Jan Claesz (Swart), beusenmaker, en Engeltie Jans, ondertr. kerk 20-4-1663 Abigael May, geb. Amsterdam 1641/42, begr. Engelse Kerk 19-3-1727 (1ste kl.), dochter van Hendrick Hendricksen May, kousenkoper, en Susanna Bruyningh.

14-5-1663 huw. voorw. voor not. van Born, 12-10-1663 test. voor idem (N.A. 2132).

28-3-1708 test. voor not. Moors (N.A. 6324, 26).

18-3-1721 test. voor not. van Achthoven (N.A. 6442, 176).

Adressen

1663 tot 1-5-1669 huurde hij voor f 450. - van de stad een huis aan de zuideropgang van de Beurs, dat toen verdween in verband met vergroting van de Beurs; 1674 achter de Beurs (peil), etc., soms ook terzijden de Beurs, 1700 achter de Beurs op de hoek van de Papenbroeksteeg (KS 804 en 808), van welk huis de weduwe 28-1-1704 voor f 6100. - eigenaresse werd. Het was gelegen achter de Beurs westzijde Beursstraat op de zuiderhoek van de steeg en werd 2-6-1767 voor f 9010. - door de erfgenamen van de dochter overgedragen. (Kw. 3 W, 35 en 6 M, 88). Uithangteken in de Gekroonde Bijbel. Hoelang de weduwe hier bleef wonen, kan ik niet zeggen. Ik vermoed echter, dat ze verhuisde, toen haar zoon trouwde. Op 1-4-1724 werd ze eigenaresse van een

[p. 136]

huis tussen de Langebrug- en Kalfsvelstegen, voor f 12500. -, dat tegelijk met het bovengenoemde in 1767 werd verkocht, voor f 11900. - (Kw. 4 R, 12vo en 6 M, 87).

Boekhandel

17-12-1663 gildelid, de weduwe betaalt jaarzang tot en met 1712.

26-8-1664 gedaagd door de schout wegens het verkopen van paskwillen; 5-9-1673 idem en veroordeeld na verblijf tot een boete van f 36. -; 9-2-1685 idem de weduwe, zie Joseph Bruyningh (Schoutsrol).

15-5-1680 verklaring voor not. van Hille, dat de 43 riem papier, die hij naar Hull heeft verscheept, in Holland zijn gemaakt (N.A. 4780).

28-9-1707 veiling van gebonden boeken van de weduwe in het Latijn, Frans en meest Nederduits, 30-9-1707 veiling van haar eigen en vreemde sorteringen (A.C. 13-9-).

28-3-1708 verklaarde de weduwe in haar testament, dat ze de winkel van boeken en andere waren had overgedaan aan haar zoon. Hij bewoonde toen het huis achter de Beurs. Toch ging zij blijkens het betalen van jaarzang nog verder met haar handel en Uffenbach (II 443) schrijft in 1710 nog: ‘Sonsten ist überhaupt zu erinnern, dasz es sehr thöricht gethan seye, Lateinische Bücher in Engelland zu kauffen; man bekommt sie wohlfeiler, wenn man sie in Holland kaufft. Allein Englische Bücher, nemlich in derselbigen Sprache, die musz man kauffen, weil sie nicht ausser Engelland geschickt werden, und ich, als ich Englisch zu lernen angefangen, in Frankfurt nichts als eine Bibel haben können. In Amsterdam ist die einzige Weduwe Swaart, so mit Englischen Büchern gleich hinter der Börse handelt. Sie hat aber nichts als Sermons und dergleichen, deszwegen ich mir einen grossen Vorrath, sonderlich von historischen Büchern in Englischer Sprache anzuschaffen anfienge.’ Dit bericht, dat erop wijst dat de weduwe nog niet vergeten was, al voerde haar zoon de scepter, zal stellig in grote lijnen wel waar zijn, wat echter niet wilde zeggen, dat zij nooit Engelse drukken te koop had (zie bijv. A.C. 31-5-1707).

Uitgeverij

Van 1663 tot 1683 verscheen bij hem en van 1684 tot 1708 bij zijn weduwe een aantal boeken, meest in het Holl. (waarbij veel vertalingen uit het Engels door W. Sewel), enkele in het Engels en enkele in het Latijn.

1663 verscheen bij hem Het Interest van Engelandt, in de materie van religie... Door Johan Corbet. Uyt de Engelsche in onse Nederlandtsche tale overgeset. t'Amsterdam, Voor Steven Swart, Boeck-verkooper voor de Beurs, in de Twee Koopluy. Achterin vindt men: ‘t'Amsterdam, Ter druckerije van Gabriel à Roy, vooraen op de Laurier-gracht, 1663.’

8-6-1666 gedaagd door de schout wegens het drukken van paskwillen en 29-6-1666 na verblijf veroordeeld tot een boete van f 6.6. - (Schoutsrol).

24-7-1671 werd voor not. Tixerandet een compagnieschap opgericht tussen de wed. Schippers voor de helft en James Ward en Steven Swart, ieder voor 1/4, tot het drukken van een Engelse bijbel folio in augustijn letters en werden 12 punten hieromtrent vastgesteld; een uitgaaf in 4^o zou alleen in overleg tussen de drie compagnons tot stand mogen komen. (N.A. 3679, 769). Dit was stellig The Holy Bible, die in 1672 verscheen en waarvan exemplaren bestaan met het adres van ‘Stephen Swart, bookseller near the Exchange, Amsterdam.’ Een herdruk van 1679 heeft ook zijn adres, terwijl een herdruk van 1683 zonder adres verscheen. (Darlow and Moule 557, 583 en 616). De inhoud is hetzelfde als die van de bijbel, die in 1642 bij Joost Broers te Amsterdam verscheen en waaraan de bekende John Canne meewerkte (Darlow and Moule 438). De schoonfamilie van Swart behoorde dan ook tot de kring van volgelingen van Canne (zie Bijzonderheden en Johannes

[p. 137]

Broers). Van 25-3-1649 dateert een acte over een geschil tussen de Engelse koopman Edmond Blake en John Canne over diens bijbel in 24^o (KS 1135), maar reeds vijf jaar eerder hadden deze een geschil. Op 23-6-1644 verklaarde William Taylor, oud ± 25 jaar en wonende te Norwich, voor not. Steyns ten verzoeke van Elias Arnold, koopman te Amsterdam, dat hij veertien dagen eerder van Canne een partij Engelse bijbels kleine druk wilde kopen, maar dat Canne zei niet te kunnen verkopen, omdat hij met Edmond Blake in een proces was gewikkeld, maar dat hij, indien hij kon verkopen, niet minder dan 2000 tegelijk zou willen leveren en dat voor 25 st. het stuk, wat Taylor had goedgevonden. Blake was de dag daarop in zijn logement gekomen en had toen gezegd, dat de bijbels vol fouten waren en niet konden worden gebonden en in Engeland geen 6 stuivers waard zouden zijn. Op 19 juli ontmoette hij Blake op de Beurs en die vertelde hem toen het proces gewonnen te hebben en aan het parlement van Engeland en ook naar Yarmouth en Hamburg en elders geschreven te hebben, dat de bijbels zo vol fouten (meer dan 6000) waren, dat ze niet in Engeland behoorden te worden ingevoerd, daar ze daar zouden worden verbrand, en ‘dat de heere alhier sijn partij gecondemneert hadden sijn costen en tijtverlies te betalen, maar dat sijn begeeren was geweest, dat d'heeren de bijbels souden hebben doen verbranden en de druckers van dien doen hangen omdat niemant als Keysers en Coningen den bijbel behoorden te drucken laten’. Taylor had echter naderhand 700 van deze bijbels gekocht voor 25 stuiver het stuk, te weten het Oude en Nieuwe Testament met de psalmen, en had er wel meer willen hebben, als hij ondertussen zijn geld niet al in andere zaken had gestoken. Op 7-11-1644 deden Elias Arnold en de wed. van Charles Pelham op verzoek van John Canne door not. Steyns insinuatie aan John Wingfield van Londen om binnen driemaal 24 uur de bijbels te ontvangen en te betalen, die hij tezamen met Humphrey Hodges op 26 juli 1644 van hen had gekocht volgens contract in het Engels voor not. Steyns, zijnde het restant van een Engelse bijbel in 24^o, voor f 2000. -, contant te betalen bij de maandelijkse afleveringen (N.A. 848).

1675 verscheen bij hem The Netherland-Historian... Amsterdam, Printed by Stephen Swart, Book-seller near the Exchange, in the Crowned Bible. Het was vermoedelijk de bovengenoemde bijbel, die hem zijn uithangteken (zie 1663) had doen veranderen.

1684 gaf de weduwe een Nieuw Testament in het Frans, Engels en Holl. uit tezamen met anderen (zie Jacobus van der Deyster en Darlow and Moule 626).

1688 verscheen bij de weduwe Onderzoek wegens de eynd-oorzaeken der natuurlijke dingen... door Robert Boyle, schildknaap. Uyt het Engelsch vertaald door Wm Séwel. t'Amsterdam, Bij de weduwe van Steven Swart, Boekverkoopster in de Beursstraat, dat achterin heeft een ‘Catalogus van verscheide Duitsche sorteringen van boeken, die gedrukt of te bekomen zijn bij de wed. van Steven Swart’ van 3 pag.

25-12-1691 adv. de weduwe het verschijnen van het Nieuw Woorden-Boek der Engelsche en Nederduytsche taele van W. Sewel ‘als mede de Engelsche en Nederduytsche Academy of spraekkonst van. Dr. Richardson; met veele Nieuwe tsamenspreekinge.’ (A.C.) De tweede druk van het eerste werk, A Large Dictionary English and Dutch... Groot Woordenboek der Engelsche en Nederduytsche taalen, verscheen in 1707 (adv. A.C. 31-12-1707) met het adres: T'Amsterdam, Bij de weduwe van Steven Swart, bij de Beurs. 1708. Op 29-9-1698 gaven overlieden gunstig advies op het rekwest om privilege van de weduwe op het tweede werk, ‘Anglo-Belgica The English and Netherdutch Academy ofte d'Engelsche en Nederduytsche Academie’ en op 16-10-1698 gaven de Staten dit privilege (KS 808 en G.A. 52).

19-8-1692 werd de weduwe gedaagd door de schout wegens het laten drukken en verkopen van een secreet accoord van staatszaken en kreeg een boete van f 1000. -. Sewel werd als vertaler gedaagd, maar kreeg geen boete (Schoutsrol).

[p. 138]

1700 verschenen bij de weduwe drie verschillende uitgaven van het Nieuwe Testament, Frans-Engels, Frans-Hollands en Engels-Hollands, de titel van het eerste luidt Le Nouveau Testament imprimé sur la dernière traduction. The New Testament. (Darlow and Moule 675, 1450, 3333, 3777).

Bijzonderheden

De familie van Abigael May behoorde tot de Brownistenkerk. Haar vader werd daar in 1623 ouderling (A.F. Johnson, The exiled English Church at Amsterdam and its press, The Library 5th series V (1951) 219-242), waaraan John Canne als predikant was verbonden. De kinderen Swart werden allen Gereformeerd gedoopt, maar in 1683 was Steven Swart diaken van de Presbyteriaanse kerk te Amsterdam (A.C. Carter, The English Reformed Church in Amsterdam in the 17th Century, Amsterdam 1964, p. 221). De boekverkoper Joseph Bruyningh was de broer van de moeder van Abigael May.

De weduwe verkocht ook Engelse medicijnen, zoals ‘de oprechte Engelsen spiritus of geest van lepelbladen, beyde klaer en purgerend, van Dr. Russel van Londen, alsmede desselfs borst-koekjes en oogenwater’ (A.C. 11-7- en 5-11-1699) en ‘de Engelse Elixer Salutis van Antony Daffy’, die eerst door haar broer was verkocht (Leidsche Courant 22-3-1700, zie KS 808), haar zoon Jan Swart ‘de aengename en door gants Engeland vermaarde W. Tippings drank oplossende en sigtbaar afvoerende den steen en graveel... de bouteille van 36 stuivers met omstandig berigt daerbij (A.C. 21-7-1712).

20-10-1705 traden de Wed. Swart en Soon op als collecteurs van de Schoonhovense loterij (A.C. en KS 808).

Jan Swart (ged. Nieuwezijds Kapel 2-12-1674, begr. Engelse Kerk 11-10-1735 (1ste kl.), ondertr. kerk 7-10-1707 Sara van Heulen, ged. Nieuwe Kerk 7-4-1675, begr. Wester Kerk 8-4-1713 (4de kl.), dochter van Christiaan van Heulen en Maria Malfaict) werd 10-12-1707 poorter als boekverkoper en twee dagen later gildelid, vermoedelijk omdat zijn moeder boekenveilingen had gehouden en uit de winkel was gegaan in verband met zijn huwelijk. Zoals boven bleek, was hij reeds in 1705 met haar geassocieerd en deze combinatie moet in ieder geval tot 1710 bestaan hebben (Waller). Bij hem verschenen slechts enkele kleinere werkjes, vertaald uit het Engels (adv. A.C. 16-1-, 1-2- en 25-3-1710 en 5-7-1712) en verder verkocht hij uitgaven van zijn moeder (adv. A.C. 24-11-1711). Hij betaalde jaarzang tot en met 1723 en verhuisde toen waarschijnlijk naar het Rokin, waar hij met zijn zusters woonde (gemeenschappelijk test. N.A. 9116, 865 not. Ardinois van 13-10-1733) en op 6-10-1735 stierf (Collaterale successie, waarbij zijn 1/3 van het gemeenschappelijk bezit werd getaxeerd op f 10493.5.10). Zijn winkel had hij overgelaten aan de boekverkoper Jacob ter Beek (poorter 30-3- en gildelid 8-5-1719), nadat 26-28-10-1723 een veiling van zijn sorteringen was geweest (G.A. 99 en A.C. 16-10-); op 14-3-1724 wordt echter nog gesproken van ‘J. Swart en Jacob ter Beek besijden de Beurs’ (A.C.). Het was ook Jacob ter Beek, nog steeds op hetzelfde adres, die 21-3-1736 veiling van de boeken van Jan Swart hield (G.A. 111). Men verwarre Jan Swart niet met Johannes Swart, boekverkoper in Den Haag (Kossmann), wat o.a. bij Waller gebeurt.