De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 4. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven N-W, papierhandel, drukkerijen en boekverkopers in het algemeen

Paulusse of Pauli (Joannes) 1679/80-1753, Geref.

Leven

Geb. Hamburg 1679/80, 1694-1696 in 3de en 2de klasse van de Latijnse School, begr. Westerkerk 8-10-1753 (4de kl.), zoon van Servaes Paulsen, koopman te Hamburg, en Susanna van Waesberge, die in 1686 was hertr. met Joannes Wolters (zie aldaar).

29-8-1686 bewijs voor de weeskamer van f 5000. - in 3 obligaties ten laste van Johannes en Gillis Janssonius van Waesberge door de weduwe van Servaes Paulsen aan haar twee kinderen (Inbreng 37, 29).

Adressen

20-4-1719 op het Water (A.C.), sedert mei 1720 en 1730 nog op de Nieuwendijk het negende huis van de Dam, in Seneca, 1740 ten huize van Hendrik Haye, juwelier, Prinsengracht hoek Bloemgracht n.z. (adressen genoemd in het Regt gebruik van 1720, 1730 en 1740), 1753 Rozengracht.

[p. 34]

Boekhandel

1710 ondertekende hij reeds de willige overeenkomst tussen de boekverkopers (deel II 269).

13-2-1713 geciteerd om het gilde te kopen (G.A. 90), 10-3-1714 poorter als boekverkoper, 12-3-1714 gildelid.

1713 en 1731 boeken van hem op de Messe (KS 1467).

1722 ondertekende hij het rekwest over Franse boeken (KS 931).

13-16-8-1727 veiling onder de boekverkopers van zijn vreemde sortering ‘sullende geen openen winkel meer doen’ (G.A. 103).

21-22-4-1729 veiling van zijn boeken (G.A. 105).

20-2-1730 veiling onder de boekverkopers van zijn ongebonden boeken en die van Bernard en 6-7-3-1730 veiling van de boeken van hem en van Dr. Ridmayer (G.A. 106).

29-3-1732 veiling van boeken van Craemer en Pauli (G.A. 108).

22-9-1738 obligaties voor not. de Marolles van Jean Catuffe en van François Changuion aan hem van resp. f 453.16. - en f 1436. - wegens boeken, gekocht in de veiling van ongebonden boeken op 28-7-1738 (N.A. 11246, 51 en 52). Dit was geen veiling van hemzelf, maar van ‘de Compagnie’ (G.A. 113). Op 29-7-1738 liet J.F. Bernard door not. de Marolles insinueren aan Pauli, een medelid van deze compagnie van veertienen, dat ze niet mochten voortgaan met de verkoop van het recht van copie van de Lettres provinciales van Pascal in 3 delen 8^o, daar ze dit reeds aan hem hadden verkocht. Hierop antwoordde Pauli voor zichzelf en voor de compagnie van veertienen, dat zij dat recht van copie over een uur toch zouden verkopen (N.A. 11245, 73 en 75).

12-12-1739 schuldbekentenissen voor not. de Marolles van hem aan Jan van Segveld van f 4000. - en aan Nicolaas van Kempen van f 4000. - tegen 4% voor twee jaar op onderpand van boekverkopersobligaties (N.A. 11247, 58 en 59).

28-10-1742 verklaring voor not. Roermond door hem, Hermanus Uytwerf en Willem Kuyper, allen boekverkopers, als executeurs van Jacques Desbordes, over diens dood (N.A. 9962, 657). Hij was dus toen nog boekverkoper, maar wordt niet in het kohier van dat jaar genoemd, wat wil zeggen dat zijn inkomen op minder dan f 600. - werd getaxeerd.

22-24-1-1754 veiling van de boeken van Doctor Rose en de appendix van wijlen J. Pauli, 11-13-6-1754 veiling van de boeken van Pauli met een appendix (G.A. 129).

Uitgeverij

Als uitgever noemde Joannes Paulusse zich steeds Joannes Pauli of Jean Pauli. Reeds vroeger had een uitgever van deze naam in Amsterdam gewerkt. Ter vermijding van verwarring zal ik over hem hieronder enkele bijzonderheden laten volgen. Voor zover ik kon nagaan vindt men pas uitgaven van Joannes Pauli sedert 1715 (Ledeboer noemt 1708), toen zijn stiefvader Wolters was gestorven, eerst samen met zijn moeder, sedert haar dood alleen, in het Frans, in het Holl. en enkele in het Latijn, de laatste in 1740. Als drukkersmerk had hij het ‘Aliis inserviendo consumor’, overgenomen van zijn stiefvader Wolters.

1715 verscheen Het Regt gebruik der werelt beschouwingen, ter overtuiginge van ongodisten en ongelovigen aangetoont, door Bernard Nieuwentyt, M.D. met kopere platen. Tot Amsterdam. Bij de Wed. J. Wolters, en J. Pauli, op het Water, 1715. Joannes Wolters had reeds van 1694-1696 enkele kleine werkjes van deze Purmerendse burgemeester en medicus uitgegeven. Het Regt gebruik van 1715 had een enorm succes en Pauli vroeg daarom privilege voor dit en voor andere werken van Nieuwentyt aan. Dit laatste werd op advies van overlieden niet toegestaan, zodat het privilege van 22-9-1716 voor Joannes Pauli alleen Het Regt gebruik betrof. Bij haar testament van 31-10-1717 legateerde de weduwe Wolters, die blijkbaar in feite bezitster was, de rechten op dit

[p. 35]

boek aan haar zoon Joannes Paulusse. Die kwam met vele herdrukken, als laatste (tijdens zijn leven) in 1740 met een zesde druk. Op 22-11-1731 werd het privilege ten behoeve van Pauli verlengd (KS 553). Er verschenen ook vertalingen in het Engels, Frans en Duits. De Franse vertaling is gemaakt door de medicus Pierre Noguez naar de Engelse vertaling, met enkele wijzigingen en weglating van de voorrede. Deze verscheen met approbatie van 4-5-1724 en privilege van 18-5-1724 als: L'Existence de Dieu, démontrée par les merveilles de la nature. En trois parties, où l'on traite de la structure du corps de l'homme, des élemens, des astres, & de leurs divins effets. Avec des figures en taille-douce. A Paris, De l'imprimerie de Jacques Vincent, rue & vis-à-vis l'Eglise S. Severin, à l'Ange. 1725 avec approbation et privilege du Roy. Pauli, die de Engelse en Duitse vertalingen blijkbaar zonder meer accepteerde, maakte van deze vertaling een nadruk, die in 1727 met dezelfde titel het licht zag. Hierin werd het privilege van 22-9-1716 afgedrukt. Of hij daarmee de verkoop van de Parijse exemplaren kon beletten, kan ik niet zeggen. Slechts de voorrede, die in de Parijse uitgaaf was weggevallen, moest hij zelf laten vertalen.

Na het overlijden van Nieuwentyt kwam Pauli in 1720 met een uitgaaf van een tweede werk, Gronden van zekerheid, of de regte betoogwijse der wiskundigen so in het denkbeeldige, als in het zakelijke: ter wederlegging van Spinoosaas denkbeeldig samenstel. Van dit werk verscheen in 1739 een derde druk bij Pauli. Het had minder succes dan het vorige en werd niet in andere talen vertaald.

6-12-1717 verklaarden overlieden, dat het rekwest van de Janssoons van Waesberge, de wed. Wolters en Joannes Pauli om privilege op de werken van Abraham van St. Clara, alleen kon worden ingewilligd voor Iets voor allen en voor Narren en Narrinnen, die reeds ver gevorderd waren op de persen, niet voor andere werken, die ook gedeeltelijk door andere boekverkopers uitgegeven waren (KS 315 en G.A. 80, 109). Iets voor allen verscheen, voor zover ik kon nagaan, alleen bij de broers Waesberge, deel I in 1717 en verder in 1719 (Luyken 337). Het is echter mogelijk, dat er ook exemplaren van de wed. Wolters en Pauli bestaan. Van De Gekheydt der wereldt wysselijk beschreven en kluchtig vertoont in hondert narren... heeft men exemplaren van de broers Waesberge en exemplaren van de wed. Wolters en Pauli van 1718 (adv. A.C. 21-12-1717), van deel II alleen van de broers Waesberge van 1721 (adv. A.C. 26-8-1721). Van de Narrinnenspiegel, dat blijkbaar iets later verscheen (adv. A.C. 15-11-1718), bestaan exemplaren van de broers Waesberge en exemplaren van J. Pauli van 1718, van deel II alleen van de broers Waesberge van 1723. Een privilege is nergens afgedrukt. In 1718 vond ik ook nog Nuttelijk mengelmoes bij de wed. Wolters en J. Pauli (Luyken 393). In 1732 combineerden de broers Waesberge en Pauli zich nogmaals voor de aanvraag van een privilege voor een geheel ander werk (KS 319). Men krijgt de indruk, dat Pauli van zijn rechten op Abraham van St. Clara al vrij spoedig afstand moet hebben gedaan.

1720 verscheen bij hem De Kleine printbijbel... Tot vermaak der jeugd, naar aanleiding waarvan hij 4-4-1722 adv. ‘dat de opdragt van de sogenaemde Kleyne print-bijbel, gedrukt bij Pauli weggenoomen is, op dat voortaen Do Puppius Hondius, niet verkeerdelijk voor de maker, of uytgever van dat boekje of desselfs voorreden gehouden worde.’ (A.C.). De opdracht van dit werk, dat uit het Duits was vertaald, was door Gerardus Puppius Hondius aan Joncker Jan Willem Trip gedaan. Wat hij met de uitgaaf te maken had, kan ik niet zeggen; men krijgt de indruk, dat de opdracht niet met zijn medeweten is gepubliceerd. Het adres van de uitgaaf vermeldt, dat Pauli in mei van het Water naar de Nieuwendijk zal verhuizen.

23-6-1721 deden overlieden op bevel van het gerecht uitspraak in een geschil tussen Pauli en Samuel Schoonwald, o.a. over de verkoop van een boekje van P.A. Verduin, Afsetten der Leeden, in 4 talen gedrukt ‘en met sodanige platen als er in quaestie wierd gestelt.’ (G.A. 57). Dit was de

[p. 36]

Verhandeling van een nieuwe manier om ledematen af te zetten, verschenen bij J. Wolters in 1697 (Naamlijst 113).

1734 verscheen bij hem Histoire politique et amoureuse du cardinal Louis Portocarrero archevêque de Tolede. Voorin vindt men een ‘Catalogue des livres François dont pour la plupart on trouve nombre chez Jean Pauli’ van 5 pag. Van dit werk verscheen een nieuwe titeluitgaaf, die ook deze catalogus bevat, met adres: A Amsterdam & a Leipzig chez J. Schreuder & P. Mortier le Jeune 1755.

Bijzonderheden

Mijn vermoeden, dat er verband bestond tussen Servaes Paulsen en Johannes Pauli, die door Ledeboer als uitgever te Amsterdam in 1645 en 1646 wordt genoemd, bleek onjuist. Servaes werd blijkens zijn ondertrouwacte 1640/41 te Hamburg geboren. Johannes Pauli (geb. Franeker) ging pas op 20-3-1643 in ondertrouw met Clara de Four. Hij was boekdrukker en werd geassisteerd door zijn meester, Reynier Teunissen. Op 15-7-1646 werden voor not. van Velsen verklaringen afgelegd, o.a. door Poulus Warnaersz, letterzetter, ten verzoeke van zijn meester Johannes Pauli, hoe deze op de zolder in de Konincksstraat, waar de drukkerij was gevestigd, met een mes was bedreigd door de drukkersknecht Heyndrick Boubau, die door hem berispt was, omdat hij bier op het werk had gebracht (N.A. 1783, 264). Op 26-3-1648 werd nog een kind van Pauli gedoopt in de Nieuwe Kerk. Daarna vindt men geen sporen meer van hem in Amsterdam. Ik neem aan, dat hij identiek is met Joannes Pauli, over wie Christoph Eusebius Talitsen op 9-9-1651 voor not. J. van der Hoeven ten verzoeke van Jan Jansz van Aernhem een verklaring aflegde. Talitsen had als winkelbewaarder en opzichter van de drukkerij van de bovengenoemde Jan Jansz te Stockholm geconstateerd dat Pauli, die niets zonder hem mocht doen, 2 verzen buiten zijn weten had gedrukt en bovendien veel weg was. (N.A. 1648). Ik ga zo uitvoerig op deze zaak in, omdat Jan Jansz van Aernhem de grootvader van Susanna van Waesberge was en omdat er nog enkele uitgaven met deze naam verschenen, die ik niet geheel kan thuisbrengen. Dat zijn een uitgaaf van de Exercitationes medicae van de Zwitserse medicus J. de Muralt, die verscheen te Nürnberg in 1687 en daarna met het adres Amstelaedami, apud Joannem Paullium 1688, en L'Heroine mousquetaire van F. de Préchac, dat in 1677-1678 te Parijs was verschenen en waarvan in 1702 en 1723 uitgaven verschenen met het adres van Jean Pauli te Amsterdam.