De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 3. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven A-M

Keulen (Johannes van) 1653/54-1715, Geref.

Leven

Geb. Deventer (of Amsterdam) 1653/54, st. Aarlanderveen, begr. Westerkerk 31-12-1715 (2de kl.),

[p. 186]

ondertr. kerk 1. 22-4-1678 Louwiesje Koerten, ged. Ev. Luth. 26-9-1654, begr. Westerkerk 20-5-1684, dochter van Laurens Koerten Tonnebinder, kaaskoper, en Lysbet Janss, 2. 4-5-1685 Elisabeth Oosterdijck, geb. Amsterdam 1648/49, st. verm. Nichtevecht, weduwe van Johannes Bougha, lakenkoper.

Adressen

1678 Warmoesstraat, 1681 tweede huis van de Nieuwe Brugsteeg, 1684 aan de Nieuwe Brug (KS 122), 1685 op 't Water. Op 1-4-1697 kocht hij voor f 12000. - twee huizen onder een dak op de hoek van de Nieuwe Brugsteeg, die bij willig decreet van 25-6-1698 werden overgedragen (A.W.D. 38, 111 en W.D. 49, 111). Het is mogelijk, dat hij dit huis reeds eerder huurde (Waller). Zijn schoondochter, Ludowina Konst, de weduwe van Gerard van Keulen, kocht 5-12-1727 voor f 8000. - het huis het Grote Luipaard in de Nieuwe Brugsteeg (Kw. 4 V, 170vo). De helft van beide percelen werd 16-12-1778 voor f 17500. - in de familie overgedragen (Kw. 6 IJ, 396, zie ook 5 F, 10vo). Het uithangteken was de Gekroonde Lootsman.

Boekhandel

20-7-1678 behuwd poorter als boekverkoper, 22-8-1678 gildelid, betaalt jaarzang tot en met 1703, scheidt dan uit, waarna zijn zoon Gerard 18-2-1704 gildelid wordt. Na zijn overlijden betaalt de weduwe tot en met 1731 jaarzang, daarnaast ook de zoon Johannes, die 26-11-1725 gildelid is geworden.

Hoe winstgevend de zaken waren, blijkt o.a. uit het kohier van 1742 (wijk 1, 21), waarin Johannes van Keulen, koopman, getaxeerd wordt op een inkomen van f 7500. - en eraan toegevoegd is: ‘N.B. heeft veel geldt f 300000. -, geërft f 70000. -’. De familie verzette zich uiteraard tegen concurrentie. Zo vindt men een verklaring van de weduwe Gerard van Keulen en Zoon, boek- en zeekaartverkopers, dat Christiaen Gebhart, hun gewezen knecht, na twee jaar bij hen te hebben gewoond, een boek- en zeekaartwinkel heeft opgericht tegen de ordonnanties, die een leertijd van vier jaar en poorterschap eisen. Hiertegenin kwam de beschuldigde met een vertaling van 8-7-1727 uit het Hoogduits van een verklaring van 17-5-1722 van Adam Friedrich Zürner te Dresden, landen grenscommissaris in Polen en Saksen, over zijn leertijd aldaar. (G.A. 87, 10).

Uitgeverij

Over de uitgeverij vindt men uitvoerige gegevens in het werk van G.D. Bom HGz., Bijdragen tot eene geschiedenis van het geslacht van Keulen als boekhandelaars, uitgevers, kaart- en instrumentmakers in Nederland; eene biblio-cartographische studie, Amsterdam 1885. Ik vermeld hier daarom slechts enkele bijzonderheden over een uitgaaf, die ook in Franse vertaling bij hen verscheen.

17-7-1680 gaven de Staten van Holland Johannes van Keulen, boeckverkooper te Amsterdam, privilege voor een zeeboek, samengebracht door Jan van Loon en Claes Jansen Vooght, getiteld Nieuwe lichtende zeefackel, en voor nog een gelijk zeeboek, getiteld de Groote nieuwe vermeerderde zeeatlas ofte waterwerelt (KS 1210).

Brunet (V 1076) noemt de Franse vertaling als: J. van Loon et Nic. Jantz. Vooght, Le Nouveau, grand et illuminant flambeau de la mer, traduit de Flamand en François par Pierre Fr. Silvestre, et publié par J. van Keulen Amsterd. 1682-1687, 5 vol. gr. in-fol.; Le Grand nouvel atlas de la mer, publié par le même Jean van Keulen. 1699 in-fol. de 160 cartes.

26-6-1698 ‘'t Amsterdam bij Joannes van Ceulen, aen de Nieuwebrug, is nu geheel complee de Nieuwe groote vermeerderde zeeatlas ofte water-werelt, in 't Duyts, Frans, Engels en Spaens

[p. 187]

bestaende in 160 kaerten, waer in alle zeekusten, rivieren, havens en bayen over de geheele wereld seer klaer vertoont werden; nooyt voor desen diergelijke in 't ligt geweest: ook een register daer op gedrukt, waerdoor men alle begeerde plaetsen op de kaerten seer gemakkelijk vinden kan. Is nu op 't nieuw gedrukt 't Vergulde ligt der zeevaert ofte konst der stuurluiden, door G.H. Gietermaker en van alle de fouten gecorrigeert door N. de Vries en de cijfertafelen daerachter in 't koper gesneden.’ (A.C.).

4-11-1710, 4-7-1722, 10-10-1722 en 27-11-1723 adv. van Gerard van Keulen omtrent deze werken (A.C.).

Bom (15 en 17) noemt Franse uitgaven, zowel onder Johannes van Keulen als onder Gerard van Keulen.

Bijzonderheden

Johannes van Keulen had een naamgenoot in Amsterdam, die een soortgelijke handel had als hij, echter voor zover ik kon nagaan geen gildelid was. Hij noemde zich afzetter van atlassen, kaarten, globen en sferen en kocht een groot deel van de nalatenschap van Joan Blaeu (KS 1211). Hij werd geboren te Amsterdam 1633/34, trouwde 1656 met Magdeleentje Francen, de dochter van de kaartafzetter Frans Coerten, en werd 1-4-1689 in de Westerkerk begraven (KS 122, die verder de beide naamgenoten echter voortdurend door elkaar haalt). Bom maakt hem tot de vader van onze Johannes van Keulen en vermoedt bovendien, dat diens echtgenote, Louwiesje Koerten, ook nog een familielid is van Frans Koerten. Geen van beide veronderstellingen is juist. Louwiesje was een dochter van de kaaskoper Laurens Koerten (Tonnebinder), die geboren was in Oldenburg en in 1648, als 33-jarig lijndraaiersgezel trouwde met Lysbet Janss, die 1610/11 in Rotterdam was geboren.

De afkomst van onze Johannes van Keulen is duisterer. Bij zijn eerste ondertrouw geeft hij op in Amsterdam geboren te zijn, in zijn poorteracte en bij zijn tweede ondertrouw, dat hij in Deventer is geboren. Ik vermoed, dat dit laatste juist is, daar zijn zuster Eva van Keulen bij haar ondertrouw op 24-2-1685 met de 28-jarige boekbinder Joris Sludt in de Zoutsteeg ook verklaart van Deventer geboortig te zijn. Haar eerder huwelijk met Jan Oedekerk vond ik niet te Amsterdam. Vermoedelijk heette hun vader Gerrit, daar zowel Johannes van Keulen als zijn zuster Eva een zoon die naam gaven.