De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 3. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven A-M

Chatelain (Zacharias) 1690-1754, Waals

Leven

Ged. Walenkerk 20-4-1690, 1698-1703 op Lat. school, lid Waalse Gem. p. examen 2-8-1707, 1726 diaken, 1743 ouderling, begr. Walenkerk 17-6-1754 (1ste kl.), zoon van vorigen, ondertr. kerk 9-11-1724 Marianna Brians, geb. Rochelle 1692/93, attestatie naar Gorkum 17-12-1771, dochter van Daniel Brians en Marie Herault.

10-12-1734 test. voor not. Costerus, waarbij hij legateert aan zijn zuster Marthe, getr. met François l'Honoré f 1500. -. (N.A. 9793, 966).

28-8-1742 test. voor idem (N.A. 9814, 5085).

6-7-1748 test. voor not. Rijpland, gegoed onder f 50000. - (N.A. 12171, 309).

[p. 68]

Adressen

1706-1714 Derrière la Maison de Ville, 1724 in de Nes, 11-2-1730 op de Dam (begr. Walenkerk). Op 1-11-1740 werd hij voor f 16000. - (waarvan f 3000. - contant) eigenaar van een huis op de Deventer Houtmarkt of Bloemmarkt (kohier 1742 wijk 25, 3331), dat zijn weduwe 2-12-1771 voor f 21250. - overdroeg (Kw. 5 I, 257 en 6 Q, 310vo).

Boekhandel

1700-1701 in zijn vacantietijd in de leer bij Jean Malherbe.

20-1-1706 poorter als winkelknecht, 25-1-1706 gildelid.

1706 handelde hij samen met zijn zwager François l'Honoré (zie aldaar), ofschoon hij daarnaast blijkens de uitgaven ook zelfstandig moet zijn opgetreden en een eigen winkel had.

1707 en volgende jaren vindt men een firma Chatelain frères, waarmee stellig Zacharias en misschien Isaac Samuel, die pas op 13-3-1720 als predikant te Dordrecht werd beroepen, bedoeld zijn. Bij twee actes van 26-3-1715 voor not. de Marolles kwam de compagnie Chatelain frères te vervallen om plaats te maken voor een (nieuw?) compagnieschap tussen François l'Honoré en Zacharias Chatelain. Zacharias Chatelain, de vader, verklaarde toen, dat hij aan François l'Honoré bij zijn huwelijk met zijn dochter Marthe aan meubelen, geld en koopwaren f 6000. - had gegeven, waarvoor hij 1-1-1705 een kwitantie had ontvangen, later nog f 2000. -. Ditzelfde bedrag zou hij nu aan zijn zoon Zacharias geven, opdat ze samen een societeit konden vormen. Indien later zou blijken, dat zijn andere kinderen minder kregen, zouden beide de f 2000. - moeten restitueren. Daar er een som van f 9472.19. - verschuldigd is aan boekverkopers en papierkopers in deze stad en elders, heeft de vader aan de compagnons een gelijke som aan boeken in Duitsland en aan in te vorderen schulden, voor het merendeel ook in Duitsland, afgestaan, die l'Honoré en Chatelain voor hun rekening nemen. Zij zullen ook binnen het jaar de Société Frères Chatelain, die tot 26-3-1715 heeft gelopen, liquideren, waarvoor de vader hun andere effecten heeft afgestaan. Bovendien geeft deze nog aan de nieuwe compagnie voor f 3530.16. - boeken uit zijn magazijn, terug te betalen in 12 halfj. termijnen, ter aanmoediging echter met een rabat van 30%, dus f 2472.8. -. (N.A. 7966, 147 en 148). Blijkens de afrekening bij de boedelscheiding van zijn ouders op 24-2-1728 verleed Zacharias op 27-3-1719 voor not. de Marolles een obligatie van f 27000. - (niet bewaard), waarvan hij bij de scheiding f 19431. -. 8 nog niet had afbetaald. Na de dood van zijn vader, op 31-12-1723, kreeg hij nogmaals f 2000. -. Bij de scheiding in 1728 had hij dan ook f 13031.0.8 meer gehad dan de f 16400. -, waarop ieder kind recht had, zodat hij deze moest restitueren.

10-8-1708 proc. voor not. de Marolles op... Humbert te Berlijn om van Jean Michel Rudiger libraire aldaar geld te innen (N.A. 7947 A, 471).

Een acte van de opheffing van de societeit ken ik niet. Het is mogelijk, dat die verleden is voor not. de Marolles; door het ontbreken van een index is het echter ondoenlijk ernaar te zoeken. Uit de uitgaven zou men opmaken, dat de opheffing in 1725 of kort daarna plaats had. Ledeboer spreekt echter nog van een uitgaaf van 1726. Het rekwest van 1722 tekenden de compagnons samen en op 21-11-1722 adverteerden zij nog als zodanig (KS 931 en A.C.). Een ongedateerde ‘Catalogue des livres qui se trouvent chez l'Honoré et Chatelain’ van 6 pag. (Bibl. Boekhandel) vermeldt vele drukken van 1723 (1 van 1727 berust vermoedelijk op een vergissing) en dateert dus waarschijnlijk uit dat jaar.

15-11-1725 leent Chatelain f 18000. - van H. Wetstein tegen een rente van 5%, te betalen in 9 halfj. term., met als onderpand een notariële acte van cessie en een aantal Franse boeken (opgesomd), waarop hij vóór de totale afbetaling geen enkel recht kan laten gelden. De zolderhuur en ev. schaden komen ten zijnen laste. (KS 956).

[p. 69]

20- en 22-7-1733 voor not. Costerus komen Anna Vincent, wed. Bernard Picart, en Zacharias Chatelain overeen hun geschillen door arbiters en wel Jean Catuffe, Pierre Humbert, Gosuinus Uylenbroek en Jean de Bary te laten afdoen (N.A. 9789, 289).

7-3-1738 schuldbekentenis voor idem aan zijn broer Henry Chatelain van f 10000. - (f 4000. - uit likwidatie ouderlijk erfdeel volgens obligatie van 1-3-1728 voor not. D. Walschaart en f 6000. - volgens onderh. obligatie van 15-8-1733), terug te betalen over 8 jaar, 5% interest (N.A. 9802, 2551).

5-6-1738, 30-3-1740 en 26-1-1741 proc. voor idem om geld te innen van Jean Philippe Priston te Nancy, van de erven Johannes Hofhout te Rotterdam en van Guillaume Henri te Nancy (N.A. 9803, 2662, 9807, 3561 en 9810, 4136).

26-8-1741 schuldbekentenis voor idem van Chatelain en echtgenote aan Hendrik Scheurleer te Rijswijk van f 4000. - voor geleend contant geld, terug te betalen over 2 jaar, 4% interest (N.A. 9811, 4526).

28-8-1742 bij zijn test. verklaart Zacharias Chatelain, dat zijn zoon inclinatie tot de boekhandel heeft en dat hij, als hij daarin wil voortgaan, voor f 30000. - (f 3000. - à f 4000. - onbegrepen) aan boeken zal mogen overnemen. ‘En wilde hij heer testateur expresselijk mede aan zijnen zoon gerecommandeert hebben van zig in de boeknegotie niet sterk in te wikkelen, en indagtig te zijn aan 't geene God door Salomons mond gezegt heeft, dat er geen einde is in de Boeken, en dat het derhalven voor den voornoemden zijnen zoon noodig zal zijn zig daar in veel meerder te bepaalen, als hij testateur heeft gedaan’.

1742 getaxeerd inkomen f 3000.-.

25- en 26-1-1746 veiling gebonden boeken van Z. Chatelain (G.A. 121).

1747 etc. overman van het gilde.

1747 (van 27-3 tot 1-5 absent van de gildevergaderingen), 1749 en 1753 op de Frankforter Messe. Hij was daar met eigen rijtuig en bediende. In 1747 nam hij de jonge Luchtmans mee. (KS 1466, G.A. 122 en Kruseman 607).

31-7-1751 schuldbekentenis voor not. de Wolff van Zacharias Chatelain voor Pieter d'Espar voor f 20000. -, terug te betalen binnen het jaar, 3½% interest (N.A. 8997, 770). Deze schuld werd niet afgelost, zodat de weduwe en haar zoon Henry, negotiërende op naam van Zacharias Chatelain en Comp. voor not. de Wolff op 15-3-1755 opnieuw een schuldbekentenis verleden van f 20000. -, met de bepaling dat deze binnen 3 jaar zou worden afbetaald, interest 4% (N.A. 13141, 220).

6-11-8-1753 veiling van de boeken van Chatelain (G.A. 128).

8-4-1754 schuldbekentenis voor not. Rijpland van het echtpaar Chatelain en hun zoon Henry aan Isbrand Faber van f 7000. -, onderpand het huis op de Bloemmarkt, 3½% interest (N.A. 12194, 194).

Uitgeverij

Van 1706 tot 1754 verschenen een aantal uitgaven in het Frans met zijn naam, daarnaast enkele in het Italiaans en in het Hollands (uit het Frans vertaald), o.a. in 1730 en 1738 Geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden van Jean le Clerc, waarvan de oorspronkelijke Franse uitgaaf bij l'Honoré wordt vermeld. In augustus 1707 bestond reeds de combinatie Chatelain frères, daar die toen privilege van de Staten kregen voor de Nouvelle introduction à l'histoire sacrée. Ik vermeldde reeds, hoe deze Compagnie 26-3-1715 kwam te vervallen. Van omstreeks 1710 ken ik twee belangrijke fondscatalogi van deze compagnie (Bibl. Boekhandel, gedeelte van een uitgaaf, en achterin het nog te noemen werk Memoires et negociations). De titel luidt: ‘Catalogue des livres imprimez à Amsterdam, Chez les Freres Chatelain, & de ceux dont ils ont achetté la copie ou fait les avances

[p. 70]

pour en procurer l'édition, avec un abregé des matieres qu'ils renferment’. De eerste geeft 15 titels. Dit zijn Les Oeuvres de P. & T. Corneille 10 vol. in 12. imprimées à Amsterdam par Henri Desbordes en 1701 (gekocht op zijn veiling, nieuwe titeluitgaaf van Freres Chatelain 1709); L'Eneide de Virgile 2 vol. in 12. de la traduction de Mr. de Segrais de l'Academie Françoise imprimée en 1700 aux dépens desdits Châtelain par Jean Malherbe; Bibliotheque universelle des historiens, imprimée en 1708 en comp. de F. l'Honoré in 4. (met verbeteringen van auteur Atlas hist.); l'Histoire critique des dogmes & des cultes bons & mauvais qui ont éte dans l'eglise depuis Adam jusqu'à Jesus-Christ in 4. en comp. de F. l'Honoré en 1705 (dit werk van Jurieu heeft het jaar 1704); drie boeken van J.W. Imhoff, Genealogiae viginti illustrium in Italia familiarum... in fol. en 1709, Stemma regium Lusitanicum in fol. en 1708, Recherches & genealogiques des grands d'Espagne in 12. imprimées en 1707 (deze verschenen resp. met adres ‘Ex officina fratrum Chatelain 1709’, ‘Apud Z. Chatelain 1708’ en ‘Chez Z. Chatelain le fils 1707’. Aan de laatste werkte met toestemming van Imhoff de auteur Atlas hist. mee); Memoires & negociations secretes de la cour de France touchant la paix de Munster in octavo en 1709 (zowel de 8^o als de folio (of groot 4^o) druk hebben het adres A Amsterdam, Chez les Freres Chatelain 1710. Beide hebben de bovengenoemde Catalogue); Atlas historique in folio premiere partie en 1705. La seconde partie en 1708 (voor de uitgaaf, zie men bij l'Honoré); Cartes chronologiques de l'histoire sacrée, en quatre feuilles par le même auteur 1708 (ik veronderstel, dat dit een begin was voor het vermoedelijk niet voltooide werk, waarvoor de Freres Chatelain in 1707 privilege kregen); Le Grand cabinet Romain in folio en 1707 (auteur Atlas hist. heeft het oorspronkelijke Latijnse werk opnieuw gerangschikt; voor de uitgaaf zie men bij l'Honoré); Histoire abregée des Provinces-Unies in folio, imprimée en 1701 à Amsterdam par Jean Malherbe aux depens desdits libraires, par l'auteur de l'Atlas historique (ik maak hieruit op, dat de vader Zacharias Chatelain ook dit werk heeft samengesteld); Nouveaux memoires de monsieur Nodot in 12. Imprimez en 1708 (bewerking van de auteur Atlas hist.; cat. Bibl. Nat. vermeldt als uitgever alleen F. l'Honoré); Abregé de la vie de divers princes illustres, par Antoine Teissier conseiller des ambassades & historiographe de Sa Majesté le Roi de Prusse, in 12. en 1710 (het exemplaar U.B.A. noemt geen uitgever); Aventures Grenadines, imprimées en 1710 (Gay vermeldt deze uitgaaf van 1710 met adres van Roger. Dit is heel goed mogelijk, daar deze in 1710 tezamen met Humbert, de Coup en de broers Chatelain de Histoire des imaginations extravagantes de monsieur Oufle van de abbé Laurent Bordelon en de bewerking van de Historia Augusta van Chr. Henninius in het licht gaf).

De Catalogue achterin de bovengenoemde Memoires et negociations vermeldt de twee laatste titels niet, vermoedelijk omdat zij tenslotte toch niet officieel bij de Freres Chatelain verschenen. Daarentegen geeft zij wel aan het eind 4 boeken van 1701, alle in 12^o (Memoires de Chavagnac, de la marquise du Fresne, de Navailles en Timandre pastorale), met de mededeling: ‘Les memoires ci-dessus, & Timandre pastorale imprimez par Jean Malherbe aux depens desdits Freres Châtelain’. Nog een nieuwe uitgaaf vindt men hier aan het eind: La science de la cour dont lesdits libraires se sont accommodés de la copie, 3 vol. in 12. par M. de Chavigni augmentée de diverses cartes par l'auteur de l'Atlas historique (met de mededeling, dat dit al de derde editie is binnen 4 jaren, waaraan bovendien door de bovengenoemde auteur kaarten en genealogieën zijn toegevoegd). Dit werk van de Chevigni werd een groot succes en Zacharias Chatelain zou later nog verschillende edities, verbeterd door Limiers, in het licht geven.

Men ziet uit het voorgaande, dat hoewel l'Honoré en Chatelain toen nog niet officieel in compagnie handelden, toch al dikwijls uitgaven met hun beider naam het licht zagen, ook nadat de Compagnie van de Freres Chatelain in het leven was geroepen. Uitgaven van deze Compagnie vindt men van 1707 tot 1713 (Luyken 447) of 1714 (Réflexions désintéressées sur la constitution du pape

[p. 71]

Clement XI qui condamne le Nouveau Testament du P. Quesnel, Willaert 8318). Daarna vindt men van 1715 tot 1726 uitgaven op naam van l'Honoré et Chatelain. In die tijd worden echter ook uitgaven met de naam van ieder der compagnons apart genoemd (Landwehr F. 201 en 204). In ieder geval van 1728 af vindt men steeds weer Zacharias Chatelain afzonderlijk vermeld, al combineerde hij zich in later tijd nog wel eens een enkel maal met zijn zwager l'Honoré voor een losse uitgaaf (KS 270). Van 1753-1754 wordt Z. Chatelain Jr., van 1754 tot 1770 Z. Chatelain et fils genoemd (Waller).

5-3-1737 proc. voor not. Costerus van Zacharias Chatelain en Jacob Wetstein, kooplieden, voor zich en voor de gezamenlijke geïnteresseerden in de Dictionnaire de Bayle, die van E. en J.R. Tourneysen het origineel privilege van de keizer op zich getransporteerd hebben gekregen, op Johan Balthasar von Antesperger in Weenen om dit privilege te hernieuwen en op te treden tegen Brand Muller, opdat die geen privilege voor dit werk zal verwerven (N.A. 9799, 2036).

Bijzonderheden

De zoon Henry Jedis Chatelain (ged. 24-8-1727 Waals, 28-11-1749 poorter en 29-3-1751 gildelid als boekverkoper, 17-12-1771 attestatie naar Gorkum, tr. 1756 Ester Elisabet Delprat, begr. 1-12-1763 Walenkerk) zette de zaken van zijn vader voort als Z. Chatelain et fils.

4-12-1758 gunstig advies van overlieden op verzoek van Zacharias Chatelain en Zoon aan Staten van Holland om privilege op de Histoire de Polybe, traduit du Grec par Dom Vincent Thuillier, enrichi des notes critiques et historiques par mons. le chevalier de Folard 7 vol., waarvan hij het recht van copie heeft gekocht (G.A. 83, 26).

20-21-2-1759 veiling gebonden boeken Chatelain, 11-16-8-1760 ongebonden boeken Chatelain, 17-19-9-1766 ongebonden boeken bij Chatelain en Zoon (G.A. 134, 135 en 141).