Dagboek 1878-1923. Deel 3: 1911-1918

[p. XLVII]

Aantekeningen¹

De eerste symptomen van de slepende hersenziekte die Frederik van Eeden's laatste levensperiode teisterde, vertonen zich al van zijn 56ste jaar af. De depressies zijn talrijker, het wijsgerig denken vervalt aanhoudend tot solipsisme, aandacht en geheugen worden minder gewillig, de stijl van het dagboek verliest aan lenigheid, evenals het handschrift (Pl. 93).

Verkeerd gespelde eigennamen zijn in de tekst consequent onveranderd gelaten (verg. Inleiding blz. 23), maar als Van Eeden een verkeerde naam schrijft of een naam tot onherkenbaarheid toe verhaspelt, wordt de verbetering in een voetnoot gegeven.

Van 1912 af verandert de schrijver naar eigen inzicht de spelling-De Vries en Te Winkel. De vele inconsequenties worden overgenomen omdat ze soms als experiment beschouwd kunnen worden. In veel gevallen echter zijn de afwijkingen van de regels-met-uitzonderingen die FvE in Onze schrijfwijze (Studies VI, 1) en in De Amsterdammer van 3 en 17 januari 1915 en 21 januari 1922 had neergelegd een terugval in de oude onverschilligheid: voor Van Eeden was de spelling een conventionele afspraak waaraan hij zich vooral in zijn binnenkamer weinig stoorde, hetgeen aan de verstrooidheid vrij spel liet. Zijn belangstelling gold de significa, de taal als middel van communicatie.

De titels van zijn werken worden geciteerd in de spelling van de eerste druk.

Blz.	regel
1911
1147	28	blijkbaar zijn vertaling van De klok, zie blz. 581, 35.
1149	28	historische roman van Dmitri Meresjkowski (1902).
1150	36	in 1799.
1155	8	waarschijnlijk de Duits-Amerikaanse antropoloog Franz Boas (1858-c.1952).
1158	37	zie aant. bij blz. 988, 11.
1160	30	N. Gids IX (1893-'94) I, 181 v.
1161	1	prof. G.J.P.J. Bolland schreef in De Samenleving - zie hieronder - een reeks artikelen over H.P. Blavatzky en een reeks ‘Spreuken uit de gehoorzaal der zuivere rede’.

1 Dl. I (1878-1900) bevat blz. 1-500, I-XXIV en Pl. 1-34;
Dl. II (1901-1910) bevat blz. 501-1146, XXV-XLIV en Pl. 35-58;
Dl. III (1911-1918) bevat blz. 1147-1726, XLV-LXVI en Pl. 59-74;
Dl. IV (1919-1923) bevat blz. 1727 en vlg., LXVII en vlg., Pl. 75-96 en het register.

[p. XLVIII]

1162	35	in 1910-1911 verscheen de eerste en enige jaargang van ‘De Samenleving. Nederlandsch weekblad’ onder red. van F.H. Fischer. Amsterdam. FvE droeg een zestal artikelen bij. o.a. Wetenschappelijke mystiek en Siderische geboorte, herdr. Studies VI, 171 v. en 184 v.
1163	16	W.v. Kugelchen, Jugenderinnerungen eines alten Mannes.
1164	37	Een rectificatie: H. Wirth had in de inleiding tot zijn boek Der Untergang des niederländischen Volksliedes FvE's Over woordkunst zo aangehaald dat het scheen of deze de Nederlandse poëzie in haar geheel ‘dood’ genoemd had. Tegen deze misvatting, waaraan hij toch niet helemaal onschuldig was, kwam vE op.
1166	32	Ella Dusil.
1174	19	‘weer’ slaat stellig op FvE's beëindiging van zijn medewerking aan De Beweging in 1906 nadat de redacteur Verwey een afbrekend stuk van Van der Goes over De kleine Johannes II en III, in hetzelfde tijdschrift verschenen, op had genomen, verg. blz. 702, 3.
1175	17	Significs and Language. 1911.
	37	citaat uit het gedicht Het gebergte. Dante en Beatrice 86.
1176	2	‘nu beveelt het lot mij, nog onbezorgder te filosoferen’. Dit zei Zeno (volgens Seneca, Dial. 9.14.3) toen hij vernam dat zijn bezittingen verloren gegaan waren.
	37	van Pol de Mont.
1180	24	William Russell, een der leiders van de Whigs in hun strijd tegen Karel II, 2 Januari 1683 terechtgesteld.
1182	3	Happy Humanity.
	29	zie aant. bij blz. 988, 11.
	31	Happy Humanity; de brochure kwam later.
1183	29	in Walter Page's tijdschrift The World's Work verschenen in 1911 I The essential injustice of society. II As Poet and Doctor. III How I came to see the essential wrong underlying commercial life - The way out. Alles bestemd voor Happy Humanity.
1184	18	hotel te Bussum.
1185	29	dit was een groep van G.G.B., gevestigd in een door de Bazel ontworpen gebouwtje op Walden.
1186	6	Beweging 1911 III, 91 v., herdr. Proza II 198 v.
1191	1	brochure, herdr. Studies VI, 44 v.
	15	l.W. Meinhold, Maria Schweider, die Bernsteinhexe.
1192	15	Essai sur les données immédiates de la conscience.

[p. XLIX]

1194	1	J.V. Jensen, De gletscher (oorspr. Den lange rejse).
	9	24 september 1911. Kroniek der gedichten III, een recensie van Het lied van schijn en wezen II.
1198	22	de Vennootschap Electrische Bakkerij Walden, verg. blz. 1210, 26.
1199	3	Acte was een geliefde van Nero, vóór Poppaea.
1200	5	Schijn en Wezen I, x, 17-18.
	24	de dichteres Tony de Ridder.
1201	17	redetwisten, aldus in hs.
	23	‘P.’ vervangt een familienaam.
1202	36	Heine, Bergidylle 2 vs. 110-112. Aus der Harzreise. (Buch der Lieder).
1204	20	Heine, Die Heimkehr n^o 47 (Buch der Lieder).
1205	8	Paul was toen opgenomen in het sanatorium Middenbosch te Doorn.
	29	nl. van het hertogdom Berg.
1207	36	Welt-Eroberung durch Helden-Liebe.
1213	34	A. Kalthoff (1850-1906) schreef het ontstaan van het Christendom niet toe aan één bepaalde stichter.
1912
1215	16	Abbas Effendi (+ 1921) was toen de leider van de Bahai, een in 1844 gestichte, uit de Oosterse Islam voortgekomen godsdienstige beweging van universalistische strekking.
1219	36	F. de Witt Huberts regisseerde de opvoering van Lioba en vervulde de rol van Tancolf.
1224	31	J.K. Jerome, Passing of the third floor back. 1907.
1225	10	J.C. Matthes, De Israelietische wijzen. Amsterdam 1911.
	12	Paete, aldus in hs.
1226	37	Duin- en Kruidberg, landgoed van J.T. Cremer tussen Santpoort en Velzen. Duinterrein. De opvoering had 30 juni plaats. Pl. 60.
1229	6	A. Roland Holst beschreef deze ontmoeting in Mededelingen F. van Eeden-genootschap XXI, 5 (1966).
1230	29	zie Van Hoogstraten.
1234	2	The Syndicalist, maandkrant, begon 1 januari 1912 te Londen te verschijnen onder red. van Tom Mann; in no. 3 een bijdrage van Upton Sinclair; no. 4 bevat als hoofdartikel: FvE, Syndicalism, the reformation of Socialism.

[p. L]

1237	38	Van de koele meren des doods.
1239	6	Jeláleddin Rumi (1207-1273), de grootste Perzische mystieke dichter. In FvE's bibliotheek was Dschelal eddin Rumi, Mesnevi, übertragen von Georg Rosen. München 1913.
	26	H. Hohenegg, Sezession. Lustspiel. 1911.
1245	5	l. Eck-en-Wiel.
	37	tante van TE.
	38	van Marie Corelli.
1257	6	Eponina, al genoemd blz. 1225, 1227, 1249, in hs. bewaard.
1260	13	‘liever dagloner bij een arme boer dan heerser over het schimmenrijk’ Od. XI 489-491.
1261	26	betreft hoofdst. XI van De kleine Johannes III. Johannes bevrijdt zich door een deur in te trappen waarop ‘Zonde en Schuld’ staat.
1262	6	De Profundis. Methuen 1905, blz. 131. ‘Of all possible objects I was the most grotesque. When people saw me they laughed .... Nothing could exceed their amusement. That was, of course, before they knew who I was. As soon as they had been informed they laughed still more’.
1264	35	Ch. Morice, Il est ressuscité! Roman. 1911.
1265	21	A. Lévy, Napoléon intime. Parijs 1893.
	23	zie over De Haan's reizen naar Rusland: W.J. Simons, Mijn lied stikt in mijn hart als 'k aan u denk. Maatstaf VII (1959-1960) 481 v., verg. aant. bij blz. 1338, 15.
1270	1	van Romain Rolland.
	20	de Duitse vertaling van Sirius en Siderius verscheen te Berlijn 1912-1914.
1272	24	het gezin van Suchtelen-van Hoogstraten woonde in deze jaren achtereenvolgens in Den Haag, Schiedam, Bussum (niet op Walden) en Blaricum. Na haar scheiding in 1920 verhuisde C. van Hoogstraten met haar kinderen naar Rijswijk. Haar moeder woonde gewoonlijk bij haar in en overleed te Rijswijk in 1939.
1274	17	J.N. van Hall was, sedert jaren, redactie-secretaris van De Gids.
1278	28	Th. van Ameide, Verzamelde gedichten.
1913
1282	8	A study of Dreams, Proceedings S.P.R. Part LXVII vol. XXVI, Nederlandse vertaling door Hans van Eeden Over dromen, Mededelingen F.v. Eeden-genootschap XVI (1956), ook afz. versch.

[p. LI]

1285	12	de bankier Ed. van Nierop was een oud-patiënt van FvE. Hij hielp bij de financiering van de bakkerij.
	13	Paul's laatste ziekbed was op De Lelie.
1295	3	uit Vondel's Vertroostinge aan Geeraerdt Vossius.
	27	Faust II vs. 11934-11935.
1296	6	Nederlandse vertaling W.B.-uitgave III, 219.
	16	slotkoor uit Lioba.
1298	32	Hedendaagsche wijsbegeerte: Standpunten en Stroomingen (I Het psychisch monisme, door Prof. G. Heymans). Ts. voor Wijsbegeerte 1913 blz. 213 v.
1300	8	De Broeders 8^e acte (vs. 1866-1868).
1302	28	Paul's ontwaken 94.
1303	13	C. van Vollenhoven, hoogleraar te Leiden. O.a. De drie treden van het volkenrecht.
	25	Pistis Sophia: werk van de uit Alexandrië afkomstige gnosticus Valentinus (2^e eeuw).
1314	36	verg. blz. 1282, 8 en de aant.
1315	11	Welt-Eroberung durch Helden-Liebe.
1316	18	Johanna Brandt-van Warmelo.
	37	‘ik wíl gek zijn!’
1319	13	Nieuwe Nederlandsche dichtkunst, brochure, herdr. Studies VI, 79 v.
1321	14	Het Midden. Algemeen staat- en letterkundig weekblad. Hoofdredacteur P. Tideman. Haarlem 1913-1914 (eerste en enige jg.) Het art. herdr. Studies VI, 178 v.
1322	31	bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer.
	37	A. Drews (+ 1935), hoogleraar filosofie te Karlsruhe. Hier waarschijnlijk bedoeld Geschichte des Monismus im Altertum. 1913.
1324	18	Carry van Bruggen-de Haan.
1329	13	verg. inleiding blz. 10, 1.
1332	12	Barnum & Bailey, wereldberoemd circus.
	37	FvE's moeder verhuisde van het Frederikspark te Haarlem naar Truida's huisje op Walden.
1333	21	FvE woonde 7 en 8 september 1913 het Vierde Internationale Psycho-analytische Congres te München bij op aandringen van Bjerre, die er sprak over Bewusstsein kontra Unbewusstsein.

[p. LII]

1334	9	Lou Salomé.
1338	15	Gedichten I. Amsterdam 1952, 259 v., en In Russische gevangenissen. Bew. okt. 1912, afz. herdr.
1340	6	Propria Cures 11 okt. 1913.
1343	29	Dr. Simon leidde de Frankfurter Zeitung.
1914
1352	20	de naam van de schilder niet stellig gelezen.
1353	3	l. Nederhorst-den-Berg.
	5	over De ontwikkeling der menschheid.
	13	te Wenen sprak FvE o.a. over Tagore.
1355	2	instelling: germ. voor geesteshouding.
1357	7	De hoovenier, van Tagore.
	21	Aan de vrije jeugd, brochure, herdr. Studies VI, 118 v.
1360	6	dit gebeurde. FvE had de ‘Zaaier’ in 1890 van Jo van Gogh-Bonger gekregen voor zijn bemoeiingen met de geesteszieke Theo van Gogh.
	35	‘Kientopp’ was een schertswoord voor de toen nieuwe bioscoop, oorspronkelijk ‘kinematograaf’ geheten.
1363	36	in de Frankf. Zg. van 27 mei 1914.
1364	31	van Carl Spitteler.
1365	10	zie Report of the Meeting of the British Association for the Advancement of Science.
1366	34	De heks van Haarlem.
1368	14	aldus in hs.
1371	13	de Empress of Ireland van de Canadian Pacific Railway (14181 brt.) verging 29 mei 1914; van de 1014 opv. werden er 463 gered. Lees achter ‘ongeluk’ een komma, want met het eerste ongeluk bedoelt FvE het vergaan van de Titanic op 14 april 1912, zie Sirius en Siderius I.
1373	25	Forte di Marmi, bij La Spezia aan de Ligurische kust. De oorlog belette dat de leden daar bijeenkwamen, maar zij bleven de kring ‘Forte-Kreis’ noemen.
1378	29	zie blz. 1376, 19.
1387	8	Pauls Erwachen. Berlijn pas 1916. Anonieme vertaling door Ella Geldmacher. Tweede uitg. met titel Gesichte des Todes. Meines Sohnes Erwachen. Dresden 1924.

[p. LIII]

1389	11	de Duitse sociaal-demokraten stemden in de rijksdag voor de oorlogskredieten.
	19	Potsdam was het militaire centrum van Pruisen.
1393	8	Die Briefe der Liselotte von der Pfalz, Herzogin von Orleans.
1394	32	dit is blijkbaar geworden Offener Brief an unsere deutschen Freunde. De Amst. 6 sept. 1914.
1396	38	er circuleerden rondzendbrieven tussen de leden van de Forte-Kreis.
1398	38	Troels Lund, De sterrenhemel en wereldbeschouwing in den loop der tijden. Naar het Duits van Otto Bloch door C. van der Zeyde. Groningen 1902.
1399	9	verschenen in de Journal de Genève van 15 sept. 1914. Rolland bundelde later onder deze titel een aantal daar gepubliceerde stukken van boven-nationale strekking, die hem in Frankrijk kwalijk genomen werden, met een Lettre à Frédéric van Eeden van 12 jan. 1915 (versch. in De Amst. van 24 jan.). Verg. blz. 1691: zijn Introduction bij de Franse vertaling van De kleine Johannes zou eerst anoniem hebben moeten verschijnen, anders vreesde de uitgever schade aan het debiet.
1402	1	Marietje Brunner, zie Van Eeden.
	37	Christiaan Krah (geb. 1885) schreef o.a. een Allegro appassionato voor orkest, dat door Mengelberg en Hutschenruyter en in 1909 nogeens door Dopper werd uitgevoerd. Geen latere documentatie gevonden.
1403	32	kiem van Bij 't licht van de oorlogsvlam.
1404	37	FvE was van 1914 tot 1922 lid van de redactie van het weekblad De Amsterdammer, de ‘Groene’. H.P.L. Wiessing stichtte in 1914 de meer links georiënteerde ‘Nieuwe Amsterdammer’, naar zijn kleur bijgenaamd de ‘mosgroene’.
1405	12	Mopje: zr. Obbes.
	19	93 vooraanstaande Duitse intellectuelen hadden een manifest gepubliceerd om het Duitse politieke en militaire optreden, speciaal tegenover België, te verdedigen.
1406	31	van Barones Orczy.
1409	34	De Amsterdammer werd uitgegeven door Van Holkema & Warendorf.
1413	25	S.L.: het Amsterdamsch Socialistisch Leesgezelschap dat in d'Geelvinck bijeenkwam.
	30	l. Beeke, schrijver van een jongensboek, Ben-Hur.

[p. LIV]

1414	33	Gutkind schrijft 23 dec. 1914 aan FvE: ‘während Du uns immer wiederholt vorwirfst, durch die Presse oder gar durch den Mandschu suggeriert zu sein’. Wilhelm II?
1415	30	De Broeders, ii^e acte (vs. 2577-2578).
1915
1422	1	het eerste van Shelley, het tweede van Tennyson.
	31	Ds. A.H. de Hartog.
1425	34	Henr. Valeton-Ortt woonde als weduwe te Apeldoorn.
1429	13	kiem van de Internationale School voor Wijsbegeerte.
1430	13	begin van een nieuwe periode van spiritistische experimenten. Als aanleidingen kan men b.v. zien de dood van Paul en het verschijnen van Elsa Barker's Letters of a living dead man, onder FvE's toezicht in het Nederlands vertaald en met een voorrede van hem verschenen: Brieven van Generzijds. Amsterdam 1915.
	18	prof. dr. B.J. Stokvis, van 1873 tot 1883 hoogleraar in de algemene pathologie en propaedeutische kliniek te Amsterdam.
1433	30	De Belgische neutraliteit geschonden. 1915.
1435	22	Die Friedenswarte. Blätter für zwischenstaatliche Organisation. Hrsg. von Alfred H. Fried. Maandblad. FvE's artikel stond in het mei-nr. van jg. XVII (1915) (blz. 85-88).
1436	38	J'accuse, von einem Deutschen. Lausanne z.j. De schr. (dr. R. Grelling, zoals FvE in De Amst. van 12 sept. 1915 kon berichten) klaagde de Duitse regering aan. FvE schreef een woord vooraf bij de Nederlandse vertaling.
1437	31	blijkbaar verplaatsingen in het slagwerk.
1438	30	het gedicht An meine Freunde in Ost und West verscheen in De Amst. van 30 mei 1915, en met een Franse prozavertaling van Romain Rolland in ‘Demain. Pages et Documents’ (maandblad, in 1916 te Genève opgericht) van 15 mei 1916. Verg. blz. 1509, 4 en de aant. bij 6 september 1919. Van de acht coupletten volgen hier het tweede, derde en zesde: Wir fürchten nicht das Reich von Blut und Eisen, Wir zittern nicht vor der Dämonen Blick. Denn unverwüstlich steht das Haus des Weisen. Aus Traum und Sehnsucht baut er festes Glück.

[p. LV]

		Es mag der Wahn noch wüten, wo wir wohnen, Das Herz fällt seinen Tücken nicht anheim. Ein Wort von uns erlöset Millionen. Aus der Verheerung grünet unser Keim. O, zaget nicht, Ihr Schwester und Ihr Brüder. Ein ewig Schild ist unsre Harmonie. Ihr seht das Ziel, Ihr kennt die Kraft der Lieder Und der Gedanken heilige Magie.
1440	14	kiem van De bokkerijder of Het skelet.
1441	4	A.K. Graves, De geheimen der Hohenzollerns. Nieuwe opzienbarende geheimen betreffende het Duitsche Keizershuis en het uitgebreide Duitsche spionnenstelsel (uit het Engels; er verschenen nog enkele boekjes met even verkoopbare titels van deze schr.)
1454	26	Studies VI, 248 v.
1459	21	zie aant. bij blz. 1430, 13.
	34	over Van en over Alles en Iedereen. Studies VI, 253 v.
1468	13	in Diligentia over Het leeven na den dood.
1474	32	J.C. Schröder, hoofdredacteur van De Telegraaf, had 16 juni 1915 o.a. geschreven: ‘In het centrum van Europa bevindt zich een groep gewetenlooze schurken, die dezen oorlog veroorzaakt hebben. In het belang van de menschheid (...) is het zaak dat deze misdadigers onschadelijk gemaakt worden. Deze eervolle taak hebben de Geallieerden, zoodat zij ook zeer direct oorlog voeren voor het Nederlandsche belang bij uitnemendheid, onze onafhankelijkheid, waarmede het onherroepelijk gedaan is als het Duitsche militairisme wint’. Als de regering dit niet inziet dient zij heen te gaan enz. - 30 juni werd tegen Schröder 6 maanden gevangenisstraf geeist, en 4 dec. volgde zijn arrestatie, gevolgd door vrijspraak op 14 dec. - FvE schreef hem (ingez. in De Tel.) dat hij over een manifest dacht met niets dan ‘Wie Schröder in de doos stopte is een stommeling’ en een paar duizend handtekeningen, en troostte hem met Thoreau's woord, dat in een land zonder vrijheid de plaats des oprechten in de gevangenis is. - Kans om Schröder's plaats in te nemen leverde dit natuurlijk niet op.
	37	L.E.J. Brouwer, Kunst, Mystiek en wetenschap, brochure, oorspronkelijk een in 1905 voor het gezelschap Vrije Studie te Delft gehouden lezing.
1476	12	hiermee gaat het automatisch schrift de plaats innemen van de trance. Mejuffr. Bertha Welters schreef tot augustus 1917; zij kreeg

[p. LVI]

		van drie berichtgevers samenhangende mededelingen die het materiaal vormden voor Jezus' leer en verborgen leeven.
1478	12	theosofisch begrip betr. de zalige toestand van de ziel tussen twee incarnaties.
1916
1480	6	L.E.J. Brouwer, Grondslagen der wiskunde. Amsterdam 1907.
	23	Henry Ford had een expeditie naar neutrale landen afgevaardigd met het doel, in samenwerking met uit die landen te kiezen medewerkers, tot een voor de oorlogvoerenden aannemelijk vredesplan te komen. Dit vond vooral in Zweden weerklank, verg. blz. 1550, 38 v.
1483	5	A. Churchward, Signs and signals of primordial man. New York 1910.
1485	32	de huurders van het huis Frederikspark.
	34	J.I. de Haan promoveerde 1 feb. 1916 te Amsterdam tot dr. in de rechtswetenschap op Rechtskundige significa en hare toepassing op de begrippen ‘Aansprakelijkheid, verantwoordelijkheid, toerekeningsvatbaarheid’.
1487	6	een motorfietsenbedrijf dat de voormalige Bakkerij Walden had gehuurd.
1488	37	hem: zichzelf.
1491	28	Prins-Hendrikkade hoek Binnenkant.
1493	28	FvE's vertaling verscheen nog in 1916, verg. Langs den weg 18 v.
1498	32	verg. blz. 1542 en Jeugdverzen 85.
1502	32	van Tagore.
1503	24	Villa, Mexicaans bendeleider, toen ten onrechte dood gewaand.
1506	1	zusje Obbes.
	37	Aarde XI.
1507	13	in Reinhardt in Nederland (De Amst. 6 mei 1916) kwalificeerde FvE de tournee van het Deutsche Theater als propaganda van de Duitse regering om ons de Duitse wandaden te doen vergeten; hij noemde R. een groot regisseur, die echter met massale en lawaaiige effekten werkte, ‘typisch Duits-Joods (...) want Reinhardt heet natuurlijk Nathansohn of Wolkonsky of zooiets’. Wagner die ook Joods bloed zou hebben en Mahler waren er ook voorbeelden van; R. heeft geen gevoel voor het waarachtig dramatische, hij werpt zich op wat ‘men’ mooi vindt en dat is nu Strindberg. - De afstraffing volgde in De Amst. van 13 mei met de hand van Willem

[p. LVII]

		Royaards: ‘Je hebt kort geleden alles gedaan om het Deutsche Theater, met name Kahane, voor je tooneelarbeid te winnen (...) Is dan je afkeer van het joodsche Berlijn zoo groot en geweldig, dat deze je drijft tot het klakkeloos neerschrijven van bewuste onwaarheden?’ Daarna trachtte FvE in een stukje Anti-semitisme tevergeefs zijn (en veler) ambivalentie tegenover de Joden te rationaliseren. Dat Joden ‘arische’ pseudoniemen aannamen ergerde FvE meer dan het antisemitisme dat hen er toe noopte. (Reinhardt heette Goldmann.)
1508	14	kiem van Jezus' leer en verborgen leeven en Uit Jezus' oopenbaar leeven. Amsterdam 1919 en 1922. Verg. aant. bij blz. 1476, 12.
1517	23	Mari van Warmelo, toneelspeler.
1519	14	villa Liesbeth was indertijd voor de moeder van MvV gebouwd.
	26	dit is gebeurd. Musch speelde zelf de titelrol.
1525	1	Gerda: mevr. Holdert-van Sijll.
1529	9	van E.T.A. Hoffmann.
	30	het door Johan van Eeden in moeilijke omstandigheden achtergelaten gezin.
1530	21	E. Barker, War-letters of a living dead man (Ned. titel: Oorlogsbrieven van Generzijds).
1532	17	Kanso Oetsjimoera: Kanzo Uchimura, Japanische Charakterköpfe.
1533	19	Een machtig brouwsel, De Amst. 9, 16, 23, 30 sept. en 7, 14 okt. 1916, herdr. Langs den weg 75 v.
1536	7	over de bij blz. 1474 genoemde verhandeling.
	37	begrijp: aldus in hs.
1538	38	zie aant. bij blz. 1550, 38 v.
1540	34	Paul's ontwaken 89.
1542	14	De geest der waarheid, gepubliceerd in De Nieuwe Eeuw van 25 oktober 1923, herdr. Jeugdverzen 85 v.
1543	9	Wezen en taak der rechtskundige significa. Openbare les.
1544	4	uit Ellen, Derde zang IX.
	29	met G. Plotke had FvE een correspondentie over het verbod van de opvoering van De Heks van Haarlem in Duitsland omdat hij een voorwoord geschreven had bij de Nederlandse vertaling van J'accuse. Duitsche vrijheid, De Amst. 21 okt. 1916.
	32	‘De boeken van deze dame zijn valsch, maar haar onderbewustzijn

[p. LVIII]

		is iets griezeligs. (...) Wat ik van haar denk (...) is van dien aard, dat ik het alleen tegen haar kan zeggen, want ik ken niemand, die onfatsoenlijk genoeg is om dat aan te hooren’. 4 nov. 1916. Hs.
1545	29	uit Schijn en wezen III, vi, 19-20.
1548	20	De geest van Japan. Stenografisch verslag van een door Tagore in Amerika gehouden lezing. De Amst. 28 nov. 1916.
1550	38	een groep Zweedse pacifisten, waartoe Bjerre en Wyk behoorden, meende dat neutrale bemiddeling achter de schermen de vrede nader zou kunnen brengen. Daar Duitsland juist Roemenië veroverd en het (laatste) Russische offensief tot staan gebracht had, maar anderzijds besefte dat de tijd tegenwerkte, deed het een vredesvoorstel. Zelfs de onafhankelijkheid van België werd daarin niet a priori gegarandeerd. Een vrede door vergelijk zou op dat ogenblik een nederlaag voor de geallieerden geweest zijn. Vandaar dat het Zweedse initiatief een pro-duitse daad was, wat de politiek naïeve deelnemers weinig of niet beseften. FvE heeft er dan ook volstrekt geen genoegen van beleefd dat hij zich voor dit karretje heeft laten spannen.
1553	32	Joob = Joop = Jaap = J.I. de Haan.
1554	3	d.i. de zesde aflevering van Een machtig brouwsel, verg. blz. 1533, 19.
1562	28	kring van Potsdam: de Forte-Kreis.
1564	7	II, ix, 2-4.
1917
1564		data aldus in hs.
1567	5	Het tuchtelooze Holland. De Amst. 27 jan. 1917. Aan boord van de Prins Hendrik van de Mij Zeeland had FvE op zijn terugreis tonelen bijgewoond die hij stuitend van ongebondenheid vond. De stoomvaartmaatschappij protesteerde tegen het stuk, waarop FvE in De strenge hand: de Nederlandsche vrijheidszucht zijn kritiek op zijn landgenoten handhaafde: ‘de Duitschers hebben het leeger, de Engelschen de public schools’ als vormers van levensstijl, wij hebben niets, ‘alleen losbandigheid die voor persoonlijke vrijheid doorgaat’. De Amst. 17 feb. 1917.
1569	9	de Lusitania, toen het grootste passagiersschip ter wereld, werd 7 mei 1915 zonder waarschuwing door de Duitsers getorpedeerd op weg van Liverpool naar Amerika: 1200 doden onder wie 121 Amerikanen, verg. blz. 1436, 5.

[p. LIX]

1570	32	zie Jezus' leer en verborgen leeven 182 v.; aldaar 105 de zeven stadia, verg. dagboek blz. 1542; ‘de ware antithese’, verg. aant. bij blz. 1321, 14.
1571	22	vrijzinnig-protestantse buitenkerkelijke gemeenschap te Amsterdam, sinds 1918 in Den Haag.
1575	34	van Borel.
1577	6	deze brochure niet gevonden.
1579	10	De Broeders 4^e acte (vs. 1077-1078).
1580	26	De Amst. 14 apr. 1917 over A. Aletrino's Napoleon's laatste levensjaren. FvE prijst ondanks alle bezwaren Aletrino's heldenverering.
1583	12	De Algemeene Staats Partij, opgericht in okt. 1913, stelde in haar beginselverklaring voorop, dat partijbelangen ten onrechte boven het algemeen belang gesteld werden, streefde o.a. naar de oprichting van een ministerie van Onderwijs, Eredienst en Schoone Kunsten, naar algemeen kiesrecht, medezeggenschap van het parlement over traktaten en over oorlog en vrede; het particuliere kapitaal diende aktief te ageren onder organiserend, leidend, steunend en controlerend optreden van de staat.
1585	17	R. ter Laan was van 1 mei 1917 tot feb. 1919 FvE's secretaris.
1588	6	Max Harden bekeerde zich van annexionist tot radikaal-socialist.
1592	10	L. Boltmann, Oostenrijks natuurkundige (1844-1906).
1598	2	nadat de grondwetsherziening in 1917 aangenomen was, kwamen de partijen overeen, vanwege de terwille van de oorlogstoestand overeengekomen politieke ‘godsvrede’, de kamerontbinding en de verkiezingen die toen behoorden te volgen achterwege te laten en de Kamer te laten zitten. In De Amst. van 23 juni verscheen een artikel van FvE De binnengesmokkelde grondwet, met een bovenschrift van de hoofdredacteur, die zich distancieerde van de door FvE gegeven voorstelling van zaken en van zijn betoog. 7 juli kwam vE hierop terug met een artikel in de Nieuwe Amsterdammer van Wiessing: Wat ze hadden moeten doen? ‘Heengaan’, betoogde hij, en nieuwe verkiezingen laten houden. Verg. blz. 1600, 13.
	23	het kind is op De Lelie geboren.
1601	25	Bjerre schreef 13 juli uit Tumba (Zweden) over zijn reis naar St. Petersburg; hij had Kerensky niet te spreken gekregen maar wel de minister van buitenlandse zaken Teresjtsjenko; daarna had hij zich wegens de verwikkeling tussen de regering en de sovjets teruggetrokken.

[p. LX]

1602	8	Ernst Abbe, de stichter van Zeiss-Jena. Uit zijn Sozial-politische Schriften besprak FvE 25 aug. 1917 in De Amst. Kapitaal en rente.
1603	3	De geest der waarheid, verg. aant. bij blz. 1542, 14.
1604	1	Rosika Schwimmer werkte namens het Zweedse vredeskomitee.
1605	28	van het huis Frederikspark.
1606	32	over De geest van China, 11 aug. 1917.
1609	27	hiermee wordt Sirius en Siderius III bedoeld.
1613	30	of dit op de mislukte reis van Bjerre slaat blijkt niet.
1615	4	De Amst. van 14 juli 1917, verg. de aant. bij blz. 1532, 17.
1618	11	oorspr. Die Schneider von Schönau, komische opera van Jan Brandts Buys, tekst van Warden en Welleminsky.
1621	1	er werd een nieuwe kring gevormd met de architekt Jaap London (londòn) en mejuffrouw Annie Bosch (geb. 1895). De laatste had bij zichzelf het vermogen tot automatisch schrijven ontdekt en werd door London met FvE in kennis gebracht. In een interview op 14 september 1970 gaf zij een beschrijving van de gang van zaken die tot in onderdelen met het dagboek klopte en dit aanvulde en verduidelijkte. Het schrijven ging in spreektempo; zij las al schrijvende op wat zij schreef, vandaar dat er vragen gesteld en beantwoord konden worden. Thuis schreef zij het script in 't net en dit kreeg FvE bij de volgende zitting. Zijn houding tijdens de zitting was passief, in tegenstelling van die van TE: ‘Truida zoog mij uit’. Dit kan de centrale rol van het Jezus-thema helpen verklaren. Zelf was het medium weinig innerlijk bij de zittingen betrokken. Van spiritisme wist zij niets en het automatisch schrijven is na afloop van de reeks, in de zomer van 1922, even vanzelf uit haar leven verdwenen als het erin gekomen was. De zittingen leverden het materiaal voor Uit Jezus' oopenbaar leeven en Het Godshuis in de lichtstad. Veel concreter dan deze berichtgevers deed Paul van Eeden zich aan het medium voor. Zij schreef dan niet maar ‘Paul wilde door mijn ogen kijken’. In deze gevallen was FvE stellig niet passief en alleen hierbij deed zich iets als trance voor. FvE twijfelde zelf aan de juiste verklaring van de verschijnselen. Hij wilde het expres zonder ‘test-conditions’ doen omdat die het contact met het generzijds juist zouden kunnen verstoren. Vandaar dat hij geen aanraking zocht met de S.P.R., die in dezelfde jaren juist op grote schaal met schrijfmediums (automatists) aan het experimenteren was. Verg. de Proceedings van de S.P.R. en voor een overzicht W.H. Salter, Zoar or the evidence of psychical research con-

[p. LXI]

		cerning survival. Londen 1961, p. 139 v. Korter: D.J. West, Psychical Research today. Londen 1962, Ned. vert. Paranormale verschijnselen. Arnhem 1965, blz. 90 v.
1918
1644	4	dit plan, om op de Musschenberg bij Den Haag door De Bazel een tempel te laten bouwen, was al enige jaren oud.
	18	Kerkhoffs was de hoofdpersoon in Het skelet.
1646	31	Mate was een der bijnamen van BvH.
1648	25	aan de Haarlemmerweg onder Halfweg.
1650	4	de familie Welters woonde toen te Nijmegen.
1653	16	De Tribune, toen onder de redactie van W. van Ravesteyn en D.J. Wijnkoop.
1654	13	van Tagore.
1657	1	buitenplaats te 's-Graveland.
	7	Amerika en Engeland namen de in hun havens liggende Nederlandse koopvaardijschepen in beslag, 156 in totaal, met een beroep op het angarie-recht. De Nederlandse regering protesteerde tegen de daad en bestreed de formele motivering.
1659	22	Duits ambassadeur te Londen, werkte de agressieve Duitse politiek tegen en schreef Meine Londoner Mission 1912-1914. Zürich 1918. Het boek werd in Duitsland verboden en de schr. verguisd.
1660	35	minister Loudon gaf in een briefje van 2 april 1918 zijn ernstige misnoegen te kennen over FvE's artikel Bescherming van kleine naties. De schepenkwestie in De Amst. van 30 maart. Tegen de publieke opinie en het regeringsstandpunt ingaande, nam vE het voor Amerika en Engeland op: hoe wilt ge dat ze vechten, ook voor uw vrijheid, als ge hun deze onmisbare hulp weigert?
1662	20	H.S.O: ongewone aanduiding van Henriëtte Sophie Valeton-Ortt. Tan en Justine waren haar dochters.
1666	24	Het godshuis in de lichtstad.
1673	16	Eponina, verg. blz. 1257, 5 en de aant.
1675	24	verg. A.M. Cram-Magré, Dèr Mouw-Adwaita. Denker en dichter. Groningen 1962, spec. blz. 101-107, 219 v.
1678	32	wschl. J.A. Möhler, Symbolik, oder Darstellung der dogmatischen Grundsätze der Katholiken und Protestanten nach ihren öffentlichen Bekenntnisschriften (6^e dr. Mainz-Wenen 1843).

[p. LXII]

1679	18	Kaivalya duidt de toestand aan van de mens die geheel vrij is van het aardse (Cram-Magré, a.w. blz. 232.)
1687	23	Zie de aant. bij 10 mei 1919.
	28	Jezus' leer en verborgen leeven.
1688	36	‘Aktivismus’ was een filosofiie die het culturele en maatschappelijke leven wilde beïnvloeden in de zin van positief gerichte aktiviteit; in 1918 redigeerde Kurt Hiller een Jahrbuch: Tätiger Geist.
1691	6	Le petit Jean, vert. door S. Harper-Monnier, Avant-propos de Romain Rolland. Parijs 1921.
1692	32	stad, l. staat.
1695	35	in De Amst. van 7 sept. 1918 schreef FvE (De dichters en de dood) zeer bewogen over Rembrandt's ‘anatomische les van dr. Deiman’. ‘Ik zag er in het groote, kosmische leeven dat zich begint te oopenbaren, naast het kleine, blijde, maar beperkte leeven van den zoekenden verstandsmensch’, het eerste in het gezicht van het geseceerde boevenlijk, het tweede in de toeziende assistent.
1701	1	in het Panorama aan de Plantage-Middenlaan was de intocht van Jezus in Jeruzalem uitgebeeld.
1702	8	de spoorbrug over het Merwedekanaal (Amsterdam-Rijnkanaal) bij Weesp.
1705	23	verg. blz. 1519, 26.
1706	11	De Amst. 5 okt. 1918.
1711	8	Jezus' leer enz.
	28	in De Haarlemsche schouwburg gaf FvE een zuur verslag van de opening van de nieuwe schouwburg met het opvoeren van De heks van Haarlem (De Amst. 11 okt. 1918). Daarop reageerde jhr A.W.G. van Riemsdijk, hoofdred. van de Oprechte Haarlemschc Courant, in de Stads-editie van 16 okt. met een scherpe beschuldiging tegen FvE zowel wegens dit artikel als wegens zijn gedrag bij de opvoering. Hij had geweigerd op het toneel te komen waar men hem een krans wilde overhandigen. De schr. gebruikt het woord ‘lomp’ en eindigt met de dichter meer bescheidenheid, dankbaarheid en ‘zeker wat meer ..... distinctie’ toe te wensen. Ook De Heks kreeg 'n paar vegen uit de pan. Verg. de aant. bij 5 juli 1923.
1713	9	Het ei van Columbus. De Amst. 26 okt. 1918.
	10	tegen H. Roland Holst schreef FvE 2 nov. Mooye taal: zij had aan Maxim Gorki een rhetorische open brief van hulde geschreven omdat hij, ondanks de inhumane maatregelen van de sovjet-regering,

[p. LXIII]

		aan die regering trouw was gebleven. Verg. Ch.B. Timmer, Een schrijver met een bijl over de curieuze verhouding tussen Gorki en Lenin, Maatstaf 18 (1970) 178 v.
1715	32	nadat hij uitgevonden had dat ‘S.H.’ achter de naam Just Noll ‘slechthorend’ betekende, schreef FvE dat er tallozen rondlopen die geestelijk hardhorend zijn. Hij noemde die de haha's, Wilhelm II een reuzen-haha.
1720	35	Gerechtigheid (De Amst. 14 dec. 1918), betogend dat bestraffing van Wilhelm geen zin had, omdat hij zelf slachtoffer was van een systeem.
1721	15	van Heyermans.
1723	1	De Amst. 21 dec. 1918, in de boekuitgave met 18 regels aangevuld.
1725	34	Afscheid. Aan Jacob Israël de Haan. De Amst. 11 januari 1919.