Verzameld werk. Deel 4

[p. 649]

Saídjah's lied in het maleis

Het lijkt mij niet ongewenst hier nog de volgende documenten te geven, in verband met Multatuli's kennis van het maleis^*. In noot 6 van de Havelaar vertelt Multatuli immers dat hij het lied van Saïdjah oorspronkelijk in die taal had geschreven en voegt daaraan toe: ‘Waar dat stuk beland is, weet ik niet, en op dit oogenblik zie ik geen kans het in die taal te maken. Waarschijnlijk ligt het in een der koffers of pakken papieren die ik na m'n vertrek van Lebak op m'n verdrietige Odyssee hier en daar moest achterlaten... Ik denk dat bedoeld stuk voor den dag zal komen na m'n dood, als ik niet meer daar wezen zal om te vragen hoe men er aan gekomen is?’

Na het schrijven van deze noot moet hij die maleise lezing dan toch hebben teruggevonden, want het Multatuli-museum bezit het document in kwestie; er zijn zelfs verschillende lezingen van de maleise romance.

In de eerste plaats een vel papier waarop - links in arabische karakters, rechts in Multatuli's eigen hand een transcriptie in latijnse karakters - een maleis gedicht dat de ‘grondtekst’ van Saïdjah's lied geweest moet zijn. Daaronder heeft Multatuli een lijstje gezet met verklaring van de voornaamste woorden; op de achterkant van het vel een vertaling in nederlands proza. Dat het gedicht ook in arabische letters op het vel voorkomt en dat, zowel in de transcriptie als in de prozavertaling, woorden werden opengelaten, wijst op een maleise tekst die niet van Multatuli zelf is en waarop hij verder geborduurd heeft toen hij zijn gedicht schreef. Ik laat hier van

* Ik publiceerde ze ook reeds in het Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde, uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, aflevering 1 van jaargang 1940.

[p. 650]

deze kennelijk oudste lezing de transcriptie en vertaling in Multatuli's hand volgen^*.

Saija berdoedoek di pinggier soengie,
Menengar gambang berboenji rami,
Djantan menangis di kaijoe djatie
Soedahlah lama beroessak^** hatie.
Di atas goenong, di bawa langit
Memandang hoetan, meliehat boekit
Saleikor boerong die tangkap orang
Tjelaka saija poen tidakh koerang
Gielang, gomilang baris^*** sirih
Meninggal sahaija s'aorang dirie
Di tjioemlah orang djadie chialie
Aoranglah saijang sakalie kalie
Berpagar bintang bertjaja tjaija
Adinda poelang kapada saija
Handakhlah Sjems terlaloe soekah
Mendatlah saija hilang doeka
Maka dhoeloe adalah [open]^†
Dimana sekarang berdjalan [open]^††
Melatie dhoeloe haroemlah bawoe
Angien tioplah melatie laijoe
Dimana boelan boelan pernama

* De heer E. Gobée, oud-adviseur van inlandse zaken, was zo vriendelijk handschrift en transcriptie voor mij met elkaar te vergelijken. Voor de voetnoten is van zijn opmerkingen een dankbaar gebruik gemaakt. Volgens hem is het oorspronkelijke gedicht zonder twijfel van een Maleier.

** Moet zijn: bersoesah.

*** Moet zijn: berisi.

† Het arab. handschrift heeft: pawan. Wellicht is dit hetzelfde als pawang: zoeker van damar in de bossen, zoeker van bosproducten. Deze regel en de volgende zouden dus betekenen: ‘Vroeger waren in deze streek alleen maar mensen die bosproducten zochten, nu gaan de heren er wandelen’.

†† Het arab. handschrift heeft: toean.

[p. 651]

 

Djanganlah boelan bermejga lama

 

Djikaloe boelan menimboel poela

 

Djika Adinda [open]^* bermoela.

Aan Adinda

Ik zit aan den oever van de rivier, ik hoor de speeltuigen vrolijk klinken, de mannetjes(vogels) klagen (weenen) in de djatiebosschen, (en) reeds lang is mijn hart bedroefd; boven de bergen (en) onder den hemel zie (ik) de bosschen en aanschouw ik de heuvelen; een enkele vogel (is) door den mensch gevangen, (en) er ontbreekt niets aan mijn verdriet. De laan der betelboomen schittert en glinstert en ik vertoef (hier) geheel alléén; de mensch wordt (ik word) bedwelmd (geraakt in verrukking) door kussen, en men wordt (ik word) (daardoor) hevig aangedaan (heb daarmede medelijden). De sterren schitteren door de heggen; Adinda, kom (toch) bij mij, ik begeer (zoo) zeer hevig een schat (opdat) ik mijne droefheid verlieze; [open regel] En vroeger was er [open] waar nu [open] loopt, (en) de Melattie waassemde vroeger dezelfde geuren uit, (maar) (nu)speelt de wind (met) de verwelkte bladen. - Wanneer de maan vol (zal wezen), blijf (dan toch) o maan, niet lang bewolkt, (want) wanneer de maan wederom uit de kirn zal rijzen, dan eerst (zal) Adinda eveneens (wederkomen)^**.

Uit noot 145 van de Havelaar blijkt dat Multatuli in 1875 vernam dat de heer Wiersma, zendeling in de Minahassa, de Saïdjah-episode in het maleis vertaald had; hij zegt dan: ‘Het doet me leed nooit 'n exemplaar van die vertaling onder

* Het arab. handschrift heeft: bagi. In deze drie gevallen heeft Multatuli blijkbaar het handschrift niet kunnen ontcijferen.

** Deze prozavertaling is dichterlijk, maar vrij: bijv. de man is hier ‘bedwelmd door kussen’, terwijl het arab. hs. nog maar spreekt van een verlangen naar die bedwelming.

[p. 652]

de oogen gekregen te hebben. Zeer in 't bijzonder had ik zoo gaarne dat lied in 't Maleisch weergezien. Het mijne begon: liatlah badjing tjari penghidoepan, enz. Dit herinner ik mij, maar van 't vervolg niet veel meer’. - Het is het tweede lied dat Saïdjah in de beroemde episode neuriet; niet dat met het refrein: ‘Ik weet niet waar ik sterven zal’, maar het andere, dat begint met: ‘Zie hoe de badjing zijn levensonderhoud zoekt’ en waaraan Multatuli laat voorafgaan: ‘Het ware mij liever u zijn lied te kunnen voorlezen in 't maleisch, dat italiaansch van het Oosten, doch ziehier de vertaling’.

Van dit lied bezit het Multatuli-museum in het maleis 2 afschriften. Het kennelijk oudste is in Multatuli's eigen hand en in ouderwetser spelling (u voor oe, o voor oe, etc.). Misschien heeft Multatuli, er later niet meer zo op vertrouwend als toen hij het pas vervaardigd had, het wegraken ervan voorgewend om het niet te publiceren. Hier volgt het toch, volgens de lezing in Multatuli's handschrift^*.

Upi Adinda!
Hatiku paija!
Nanti,
Bernanti,
Pangil,
Memangil,
Tjari,
Mentjari,
Tungu,
Menungu,
Hatiku paija,
Upi Adinda!

* Volgens de heer Gobée is dit gedicht hier en daar on-maleis gedacht en geformuleerd. Multatuli's weduwe heeft erover gecorrespondeerd met een malaïcus die haar op enige fouten heeft gewezen, reden vermoedelijk waarom ook zij het niet heeft gepubliceerd. Toch blijkt uit dit gedicht zelf, meent de heer Gobée, en ook uit de door Multatuli aan zijn ‘grondtekst’ toegevoegde woordenlijst, dat Multatuli voor die tijd behoorlijk maleis kende en met intelligentie over die taal had nagedacht.

[p. 653]

 

Liatlah badjing tjari pangidupan

 

Naïk turon klappa, main kiri kanan

 

Poetar melompat, djato, naïk, turon,

 

Sababnja tida tjepat kaï burong.

 

Ontong terlalu, badjingku slamat,

 

Pasti njang tjari pengidupan dapat!

 

Saija sendiripun di hutan djati

 

Duduk bernanti pengidupan hati.

 

Sudahlah perutnja badjingku kenjang -

 

Sudahlah lama masok di sarang,

 

Tapi slamanja djiwanja saija,

 

Hatiku paija - Upi Adinda!

 

Nanti,

 

bernanti

 

pangil etc.

 

 

 

Liatlah kupu kupu kuliling,

 

Kaja kembang waru saijab gemiling

 

Hastinja tjinta boenga kenari

 

Pasti kasaijangan harum di tjari.

 

Ontong terlalu, kupuku slamat

 

Apa njang tjari, tantuken dapat!

 

Saija sendiripun di hutan djati

 

Dudok bernanti kasaijangan hati.

 

Soedahlah lama tjium kupu kupu

 

Bunga kenari tjinta terlalu

 

Tapi slamanja djiwanja saija

 

Hatiku paija - Upi Adinda!

 

Nanti,

 

bernanti

 

pangil etc.

 

 

 

Liat mathari tjahaija tingie,

 

Tingie diatas bukit waringin.

 

Pannas terlatu turun di minta,

 

Tidor di lahut kai ja bini di tjinta,

[p. 654]

 

Ontong terlalu mathari slamat,

 

Apa njang tjari tantuken dapat!

 

Saija sendiripun di hutan djati

 

Duduk bernanti diamlah hati.

 

Sudahlah lama turun mathari

 

Tidor di lahut - trang sudah lari

 

Tapi slamanja djiwanja saija

 

Hatiku paija - Upi Adinda!

 

Nanti,

 

bernanti

 

pangil etc.

 

 

 

Kalu tralagie kupu kuliling

 

Kalu tralagie bintang gemiling

 

Kalu tralagie harum melatti

 

Kalu tralagie kerasahan hati

 

Kalu di hutan tralagie binatang,

 

Kalu Adinda belom lagie datang,

 

Nanti bidari saijabnja gellang

 

Turon di bumi tjari njang korang -

 

Nanti ketingalan badannja saija

 

Hatiku paija - Upi Adinda!

 

Nanti,

 

bernanti

 

pangil etc.

 

 

 

Nanti bangkehku di liat bidari,

 

Pada sudarah menundjuk djari.

 

Liat di lupa saorang mati,

 

Mulutnja kaku tjioem boenga melati,

 

‘Mari kit'angkat ia di saorga,

 

‘Njang sampeh matti nanti Adinda

 

‘Djanganlah soengoh tingal di situ

 

‘Njang punja had tjinta bagitu’. -

 

Dan lagi skali mulutku buka

 

Pangil Adinda njang hatiku suka;

[p. 655]

 

Tjium lagi sekali melati bunga

 

Dia njang kassi - Upi Adinda!

 

Nanti,

 

bernanti

 

pangil etc.