Oriënt-Express

[p. V]

Inleiding

‘ORIENT EXPRESS’ is geen historische roman, al wordt de achtergrond van het gebeuren voortdurend gevormd door de geschiedenis van het geheime verbond der Macedonische comitadji's, zoodat een groot deel van het boek de taaie strijd beschrijft om een van Europa's schoonste en gevaarlijkste landschappen, het droevig uiteengerukte Macedonië. Het is eerder de roman van de bloei en verwording eener grootsche idee, een der meest grootsche, die Europa in de laatste eeuw heeft voortgebracht. Maar ik heb in den loop van het verhaal soms opzettelijk data verschoven en namen veranderd, met de nevenbedoeling om aldus aan te duiden, dat ik mijn lezers hier willens en wetens geen historische roman voorzette, doch de tragische, heldhaftige en bijwijlen macabere geschiedenis eener vrijheidsgedachte, haar bloei en ondergang.

In 't bijzonder de figuur van Todor Alexandrov zal ongetwijfeld personen, die de Balkan goed kennen, aanleiding geven tot kritiek. Ik heb hem echter pogen te schilderen als de oersamenzweerder, niet als de tijdelijke Todor Alexandrov voor en tegen wien tallooze brochures en artikelen geschreven zijn, en die trouwens na zijn mysterieuze dood in de Macedonische wereld tot het symbool van den modernen comitadji geworden is, aan wiens suggestie vreemdeling, vriend noch vijand ontkomen kan. Met het bovenstaande heb ik vagelijk het verschil in taak van den journalist en den romanschrijver aangeduid; en ik wil het wagen hier iets dieper op in te gaan.

De journalist houdt zich bezig (of liever: diende zich bezig

[p. VI]

te houden!) met het ware; de romanschrijver met het waarschijnlijke. De journalist beschrijft; de romanschrijver beeldt uit. Men vergeve mij deze korte afdwaling; maar sommige recensenten hebben mij mijn ‘journalistiek getint’ (zij hadden misschien ook kunnen zeggen ‘niet literair-vervelend’) proza aangewreven. Bovenstaande opmerkingen zijn echter niet aan hun adres. Het souverein recht der eerlijke critiek erkennend, treed ik nederig voor hun vierschaar, in het bewustzijn van al mijn tekortkomingen, maar bovendien (in sommiger oogen een zwaar vergrijp!) belast met de geboortevloek der romantiek, die ik echter, alle schrale moderniteit ten spijt, toch tot mijn dood toe verdedigen zal.

Na afloop van een lezing over Macedonië, die ik ergens in het Zuiden van ons land hield, pakte een (lichtelijk aangeschoten) veekooper mij bij de mouw en zei: ‘En ik beweer, dat jij nooit in de Balkan geweest bent; anders zou je er niet zoo goed over kunnen liegen!)’

Kinderen en dronken menschen zeggen de waarheid; en in de sterk riekende woorden van mijn veekooper lag een denkbeeld verborgen, dat ik mij terdege heb aangetrokken. Toen ik dit boek begon te schrijven, poogde ik uit mijn geheugen weg te wisschen dat ik ooit in Macedonië geweest was. Ik heb er enkel plaatjes van gezien en verhalen over gehoord, schoone en gruwelijke, wreede en liefelijke. Ik heb er kaarten van gekocht, boeken over gelezen en een vriend heeft mij een stapel bidprentjes bezorgd waarop alle vooraanstaande comitadji's staan afgebeeld. Ik vergat dat ik maanden lang door Macedonië rondzwierf, soms dorstig en vuil en zonder een cent op zak, soms behagelijk pruimenjenever op ijs drinkend in de restauratiewagen van den Orient-Express. Ik vergat opzette-

[p. VII]

lijk mijn eigen avonturen, daar ik een boek wilde schrijven over een land, waar leven en lot van den enkeling oneindig minder beteekenis hebben dan in het Westen. Macedonië, dit gevaarlijkste der gevaarlijke landschappen, met zijn krankzinnige zon en wild verleden, heeft ook mij gelukkig gemaakt en kapotgebroken. Maar al die liefde en haat zijn weggevaagd; ze zijn in de blauwe lucht vergaan als de rook van den Orient Express, als de vlammen van het wachtvuur bij de Bulgaarsche grens, waar ik voor het eerst over comitadji's hoorde spreken.

Ik draag dit boek op aan al mijn Zuidslavische vrienden, in Belgrado en Sofia, in Weenen en Parijs. In het bijzonder aan Kroumoslav D., die mij in de Zuidslavische gedachtenwereld inwijdde en aan Velimir K., mijn broederlijke vriend van vele jaren. En dan, en vooral, aan alle Zuidslavische boeren, Bulgaren, Serviërs, Montenegrijnen en Kroaten, onder wier gastvrij dak ik sliep. Hun spontane vriendschap, die niets vroeg en alles gaf, heeft mij altijd gelukkig gemaakt, ook al hebben hun huisvlooien mij danig geteisterd.

Er zijn ongetwijfeld critici, die, op de hun eigen oorspronkelijke wijze, mij naar aanleiding van dit boek opnieuw met Karl May zullen willen vergelijken. Terwijl de overeenkomst in decor (maar daar bleef het bij) tusschen ‘De Herberg met het Hoefijzer’ en May's ‘Door het land der Skipetaren’ zelfs voor hen opvallend was, zullen ze er echter nu waarschijnlijk mee verlegen zitten, om uit Karl May's verzamelde werken een overeenkomstig boek op te duikelen. Te hunner documentatie voeg ik hier dan aan toe, dat de in dit boek genoemde ‘Skopska Crna Gora’ de Slavische benaming is voor de (Turksche) ‘Kara Dagh’, die bij Karl May een rol speelt.

Zakopane, 1 September 1934.

A. DEN DOOLAARD