De mechanisering van het wereldbeeld

[p. 551]

Prof. dr K. van Berkel
Nawoord bij de zesde druk

Met De mechanisering van het wereldbeeld heeft E.J. Dijksterhuis een boek geschreven dat zonder meer tot de klassieke werken uit de Nederlandse wetenschappelijke literatuur kan worden gerekend. Het werd vertaald in het Duits, het Engels en het Italiaans en leverde de schrijver in eigen land in 1952 de P.C. Hooftprijs op. Dat men een werk over de geschiedenis van de natuurwetenschappen bekroonde met de staatsprijs voor de letterkunde is wel iets bijzonders. Men gaf er mee te kennen niet alleen de inhoud te bewonderen, maar ook de vorm waarin Dijksterhuis zijn betoog gegoten had. Wie bijna veertig jaar na het verschijnen van de eerste editie nogmaals de betekenis van dit boek wil bepalen, zal behalve aan de inhoud ook zeker aan de vorm aandacht moeten schenken.

Het verschijnen van De mechanisering van het wereldbeeld vormde een keerpunt in de carrière van Dijksterhuis. Jarenlang had hij geijverd voor de erkenning van de wetenschapsgeschiedenis als brug tussen de natuurwetenschappelijke en de literaire cultuur, maar steeds weer had hij moeten merken dat het publiek dat hij met zijn pleitredes bereikte te beperkt was of dat de omstandigheden de uitvoering van zijn plannen in de weg stonden. Pas aan het begin van de jaren vijftig viel hem (en daarmee zijn vak) de publieke erkenning ten deel waarop hij al zo lang recht had. In 1950 werd hij opgenomen in de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, in 1952 kreeg hij de P.C. Hooftprijs en in 1953 zou hij hoogleraar in Utrecht worden.

Dijksterhuis was toen al een man op leeftijd. Hij was in 1892 in Tilburg geboren als zoon van de directeur van de plaatselijke Rijks Hogere Burgerschool ‘Koning Willem II’. Na de HBS te hebben doorlopen en het aanvullend staatsexamen Gymnasium-β te hebben afgelegd, stond hij voor een moeilijke keus. Zou het Grieks worden of toch wiskunde? Uiteindelijk koos hij voor een studie wiskunde in Groningen, maar zijn liefde voor het Grieks heeft hij nooit verloren en als historicus van onder andere de Griekse wiskunde heeft Dijksterhuis beide lievelingsstudies weer weten te verbinden.

In 1918 sloot hij zijn studie af met een promotie over een onderwerp uit de mechanica. Opzienbarend was dat proefschrift allerminst, maar het feit dat het om een onderdeel van de mechanica ging, is in het licht van zijn latere werk niet zonder betekenis. De mechanica is altijd de centrale wetenschap geweest van waaruit Dijksterhuis zijn wetenschapshistorische werk heeft opgebouwd. Zijn eerste grote publikatie was een overzicht van de geschiedenis van de mechanica van Aristoteles tot Newton, Val en worp uit 1924, en dit werk kan achteraf beschouwd worden als het skelet waaromheen later De mechanisering van het wereldbeeld is geschreven.

In de jaren twintig en dertig hield Dijksterhuis, die inmiddels leraar wiskun-

[p. 552]

de aan de Rijks-HBS in Tilburg was geworden, zich voornamelijk bezig met de geschiedenis van de Griekse wiskunde. In 1929-1930 bracht hij een commentaar op de Elementen van Euclides uit en in 1938 publiceerde hij een bundeling van detail-studies over Archimedes die eerder in het tijdschrift Euclides hadden gestaan. Als privaat-docent voor de geschiedenis van de wiskunde probeerde hij in Amsterdam en Leiden ook studenten voor zijn vakgebied te winnen, maar dat liep op een teleurstelling uit. Zijn streng-wetenschappelijke benadering trok te weinig studenten en na verloop van jaren moest hij beide privaat-docentschappen weer opgeven.

Meer genoegen beleefde Dijksterhuis aan het redacteurschap van het algemeen culturele tijdschrift De Gids, waarvoor hij in 1934 door de historicus H.T. Colenbrander gevraagd was. Hij leverde tal van bijdragen aan het tijdschrift en recenseerde zeer veel boeken op wetenschapshistorisch en aanverwant terrein. Nog inniger werd zijn band met De Gids toen hij in 1940 Colenbrander als redactie-secretaris opvolgde. Tijdens de moeilijke oorlogsjaren heeft Dijksterhuis het tijdschrift drijvende gehouden, al heeft hij menige concessie moeten doen aan de bezetter en al kreeg het blad door het ontbreken van poëzie en proza van niveau een wel zeer geleerd karakter. Na afloop van de oorlog hebben sommigen hem wel eens kwalijk genomen dat hij ten aanzien van De Gids en ook anderszins te lang geprobeerd heeft de normale gang van zaken vol te houden. Een lichtpunt in deze donkere dagen vormde in 1943 de publikatie van Dijksterhuis' biografie van Simon Stevin.

Pas enkele jaren na de oorlog kwam dan eindelijk de publieke waardering die hij verdiende: lid van de Akademie, toekenning van prijzen en medailles en ook internationale aandacht voor zijn werk. In 1953 werd hij benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de geschiedenis van de wiskunde en de natuurwetenschappen in Utrecht, de eerste hoogleraar in Nederland die uitsluitend voor dit vak werd benoemd. In 1955 werd hij voor hetzelfde vak ook als buitengewoon hoogleraar in Leiden benoemd en in 1960 kon hij beide functies omzetten in een ordinariaat in Utrecht. In deze jaren werd Dijksterhuis ook een veelgevraagd redenaar over onderwerpen die verband hielden met de geschiedenis van de natuurwetenschappen. In vergelijking daarmee viel zijn optreden als hoogleraar zelfs wat tegen: zijn colleges waren van hoog niveau, maar trokken weinig studenten en in totaal heeft hij maar drie promovendi gehad.

Het optreden van Dijksterhuis als hoogleraar heeft ook maar kort geduurd. Begin 1959 werd hij getroffen door een beroerte, waarvan hij nooit volledig is hersteld. Hoewel hij zijn colleges in 1960 hervatte, ging zijn gezondheidstoestand geleidelijk achteruit; meer en meer moest hij zich uit het openbare leven terugtrekken Hij is ten slotte op 18 mei 1965 in Bilthoven overleden.

De mechanisering van bet wereldbeeld dankt zijn roem vooral aan het feit dat het een op sublieme wijze geformuleerd overzicht biedt van de geschiedenis van de natuurwetenschap tot en met Newton, de periode waarin uit de antieke wetenschap de moderne natuurwetenschap ontstond. Als overzichtswerk is

[p. 553]

het boek ook nog nauwelijks verouderd. Indien de wetenschapsgeschiedenis sinds Dijksterhuis vooruitgang heeft geboekt, komt dat meer doordat men nieuwe vragen aan het verleden heeft gesteld (de sociale geschiedenis van de wetenschap is bijvoorbeeld sterk tot ontwikkeling gekomen) dan doordat er wezenlijk betere antwoorden zouden zijn gevonden op de vragen die ook Dijksterhuis al stelde.

Het boek is echter meer dan een gedegen overzicht van een deel van de geschiedenis van de natuurwetenschap. De sleutel tot een beter begrip van het boek ligt in de vorm waarin Dijksterhuis zijn betoog gepresenteerd heeft. Anders dan men van een wiskundige zou verwachten begint hij niet met een nette definitie van de mechanistische wetenschap, maar stelt hij dat uit tot het allerlaatst. Het boek is eigenlijk geschreven als één lange zoektocht naar de betekenis van het begrip ‘mechanistische wetenschap’, en omdat dat begrip ook nog de discussie over de twintigste-eeuwse natuurwetenschap bepaalt, is het boek in zekere zin een als historisch overzicht ingeklede bepaling van de aard van de eigentijdse wetenschap. Pas in de slotzin van het boek geeft Dijksterhuis de gezochte definitie: ‘De mechanisering, die het wereldbeeld bij den overgang van antieke naar klassieke natuurwetenschap heeft ondergaan, heeft bestaan in de invoering van een natuurbeschrijving met behulp van de mathematische begrippen der klassieke mechanica; zij beduidt het begin van de mathematisering der natuurwetenschap die in de physica der twintigste eeuw haar voltooiing krijgt.’ Cruciaal is in dit citaat het woord ‘mathematisering’. Niet in de constructie van een aanschouwelijk verklaringsmodel, niet in de introductie van een experimentele methode, maar in de invoering van een natuurbeschrijving met behulp van de wiskundige begrippen van de mechanica (bewegingsleer) schuilt het werkelijk nieuwe van de moderne wetenschap. Zoals Dijksterhuis in zijn slotbeschouwing ook duidelijk maakt, is er op dit punt sinds de zeventiende eeuw niets wezenlijks veranderd.

Met deze omschrijving van de aard van de moderne natuurwetenschap nam Dijksterhuis een bepaald, standpunt in ten aanzien van devraag die in zijn tijd zeer actueel was, namelijk in hoeverre de ontwikkelingen in de vroeg twintigste-eeuwse natuurwetenschap (relativiteitstheorie, quantummechanica en dergelijke) een breuk betekenden met de oude, klassiek-mechanistische natuurwetenschap van de negentiende eeuw. In zijn slotbeschouwing gaat hij al in algemene termen op deze vraag in, maar het is verhelderend die opmerkingen eens te leggen naast de standpuntbepalingen die we in verschillende recensies in De Gids kunnen tegenkomen.

Als boekbespreker werd Dijksterhuis regelmatig geconfronteerd met fysici die meenden dat de natuurwetenschap, bijvoorbeeld door het loslaten van een strikte causaliteit, werkelijk een nieuw stadium was binnengetreden. De introductie van de quantummechanica zou een einde hebben gemaakt aan de heerschappij van een mechanistisch, deterministisch wereldbeeld. Zo besprak Dijksterhuis in 1941 het boek van H. Groot, Geheimen van ruimte en tijd. De natuurwetenschappelijke evolutie, waarin de schrijver in navolging van

[p. 554]

fysici als Jeans en Eddington en de Nederlandse theoloog Bavinck de verwachting uitsprak dat door de omwenteling in het natuurwetenschappelijk denken en de afzwering van het materialistische wereldbeeld een nieuwe synthese tussen geloof en natuurwetenschap totstand zou worden gebracht. Tegenover deze visie stond de opvatting van diegenen die geen wezenlijke vernieuwing constateerden en de nieuwe fysica zelfs als een tijdelijke afwijking beschouwden van de klassieke mechanistische natuurwetenschap. Een voorstander van deze opvatting was de Belgische vrijdenker en fysicus Jean Pelseneer, die nog in 1947 een strijdbaar boek schreef onder de titel L'évolution de la notion de phénomène physique des primitifs à Bohr et Louis de Broglie (ook door Dijksterhuis in De Gids besproken). Pelseneer beschouwde de quantummechanica als een voorbijgaande crisis in de natuurwetenschap, zoals aan het eind van de negentiende eeuw de energetica een vergeefse poging had gedaan de mechanistische natuurwetenschap opzij te schuiven. Hij keerde zich tegen de gedachte dat de natuurwetenschap niet meer kon bereiken dan een mathematische beschrijving van waargenomen fenomenen (dat liet ruimte voor religieuze opvattingen) en hield staande dat in de natuurwetenschap het ideaal van een verklaring van de verschijnselen met behulp van een realistisch, aanschouwelijk model nog onverkort gold.

Dijksterhuis verwierp beide standpunten. Anders dan Pelseneer nam hij de quantummechanica serieus; de twintigste-eeuwse fysica had definitief gebroken met de aanschouwelijke mechanistische voorstellingen die in de negentiende eeuw nog een illusie van begrip hadden kunnen oproepen. Maar anders dan Groot, Jeans en Eddington zag hij in dat afscheid van de aanschouwelijkheid niet een fundamentele breuk met de negentiende-eeuwse natuurwetenschap. Sinds Newton had de kern van de moderne wetenschap al niet meer gelegen in de verklaring met behulp van aanschouwelijke modellen, maar in de beschrijving van de relaties tussen waargenomen verschijnselen in termen van de rationele mechanica. In dat opzicht was er tussen de negentiende en de twintigste eeuw niets wezenlijks veranderd: nog steeds was de mechanica, de wiskundige leer van de beweging, de kern van de natuurkunde, zij het dat de twintigste-eeuwse (quantum-) mechanica een andere mechanica was dan de klassieke mechanica van Newton. In zekere zin was de twintigste-eeuwse natuurkunde alleen maar een voortzetting van de tendens van de oudere natuurkunde, omdat door het toedoen van Planck, Heisenberg, Schrödinger en anderen elke associatie met aanschouwelijkheid definitief verbroken was. Vandaar dat Dijksterhuis kon schrijven dat de mathematisering van de natuurwetenschappen in de twintigste eeuw ‘voltooid’ was: hij bedoelde daarmee niet dat de natuurwetenschap ‘af’ was, maar dat in deze eeuw definitief haar mathematisch karakter aan de dag was getreden.

Met zijn boek droeg Dijksterhuis niet alleen bij tot de discussie over de aard van de natuurwetenschappelijke vernieuwing aan het begin van de twintigste eeuw, hij leverde ook, zij het meer impliciet dan expliciet, een bijdrage aan

[p. 555]

een andere discussie die destijds actueel was, de discussie over de betekenis van de natuurwetenschappen voor de eigentijdse cultuur. In de jaren vijftig werd veelvuldig gesproken over de ‘crisis der cultuur’, waarbij men vooral dacht aan de opkomst van de massa-beschaving, de industrialisatie, de secularisatie en het verloren gaan van oude zekerheden. Meer dan één cultuurpessimist legde de schuld voor die ontwikkeling in belangrijke mate bij de natuurwetenschappen, die gezien werden als de bron van een geseculariseerd wereldbeeld en als de springader van een gemechaniseerde samenleving. In 1949 kwam bijvoorbeeld de socioloog Fred L. Polak uit Amerika terug met verontrustende verhalen over de machinisering van de samenleving en de mechanisering van het denken door de inzet van ‘mechanical brains’ (wij zouden zeggen computers). Het was duidelijk dat Polak de wetenschap zag als de motor achter deze niet al te rooskleurige ontwikkeling.

Tegen het vaak ondoordachte gebruik van begrippen als ‘mechanistisch’ of ‘mechanisering’ tekende Dijksterhuis (alweer in een recensie in De Gids) bezwaar aan. Maar al te vaak werd ‘mechanisch’ gelijkgesteld met ‘machinaal’ en ‘gedachtenloos’, terwijl het mechanistische van de moderne natuurwetenschap juist steeds minder te maken had met de voorstelling van de natuur als een machine of een mechanisme dat in principe door een handige werktuigkundige nagemaakt zou kunnen worden. De relatie tussen de mechanisering van de samenleving en de moderne wetenschap lag veel ingewikkelder dan doorgaans gedacht werd. In talloze lezingen die hij in de jaren vijftig over de problemen rond de natuurwetenschap heeft gehouden, drong hij daarom steeds aan op een zuiver woordgebruik. De eerste voorwaarde voor het vinden van een uitweg uit de problemen is een duidelijke omschrijving van de aard van die problemen en een onzuiver gebruik van het begrip ‘mechanistisch’ of ‘mechanisch’ moest daarom beslist vermeden worden.

Niets is actueel wat maar even actueel is; een vraagstuk dat belangrijk is, blijft actueel. Dat geldt zeker voor de discussie over de aard van de moderne wetenschap of die over de plaats die de moderne natuurwetenschap in de cultuur inneemt. Door de fundamentele aanpak die Dijksterhuis gekozen heeft, kan zijn boek over de mechanisering van het wereldbeeld in die discussie nog altijd een rol van betekenis spelen.

Juni 1989