De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

15

3 Januarie 1898, ocht. - Het gedichtje Wat een zanger tot een Koning zei in de laatste Januarie-aflev. v.h. Tweem. Tijdschr.²⁸ is zeer leelijk. Dit is niet onbeduidend maar schreeuwend leelijk. Het is een mengsel van lage versifikatie-routine met een woedende en machteloze poging om in reminiscenzen van de plastiek van Maeterlinck en Jolles²⁹ (deze laatste overigens ook niet goed, ook leelijk, máar rijker en in het hanteeren van zinne-beeldige voorstellingen door eruditie meer ervaren) te werken om van buiten af soortgelijke effekten te bereiken.

Door het volkomen ontbreken van álle elementen, waar-uit een dergelijk gedicht zoû moeten bestaan, is het monsterlijk potsierlijk. De lezing doet de voorstelling ontstaan van een menschenvoorhoofd, waaronder oogen, die tempels met monumenten er in zijn. Onder die oogen is een groote mond met roode lippen, welke bloemen en zwanen uitbraakt. Het is dus niet slechts ongevoeld, maar ook volstrekt ongezién. Het daarop volgende Slotpark³⁰ is, ook indien het beschouwd wordt als realistiesch genrestukje met poging tot meer geserreerde plastiek, geheel gemankeerd.

Merkwaardig is de standvastigheid en de bewering dat in het geestelijk leven zoo weinig veranderd is, in de gesprekken, in tegen-stelling tot het letterkundig werk, dat feitelijk een zeer uit de verte en geheel mislukkend volgen der wisselende stroomingen

28 Zie Briefwisseling Van Deyssel-Verwey, dl. II, p. 265, noot 680 en O.D., I, p. 264.

29 Voor informatie over Lodewijk van Deyssel en André Jolles, zie Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel/Dertien close-ups, Amsterdam, 1964, p. 103-121.

30 Zie Briefwisseling Van Deyssel-Verwey, dl. II, p. 265, noot 680 en O.D., I, p. 265.

[p. 20]

is. Het realisme werd te vergeefs bestreefd in In memoriam J.A. Alberdingk Thijm³¹ etc.; het sensitivisme in De dingen;³² en nu het symbolisme.

Zondag 3 April 1898. - De waarheid omtrent het werk van Verwey bevindt zich in de fantazieën, waarin het zich voor mij karakterizeerde. Ik zag dan: een man, die boven zijn gedachten en beelden stond, door een groote verheffing van Wil plotseling daarboven verheven, en die met zékere meesterhand zijn versregels naast elkaâr tot schitterende geheelen van regelrijen samenlei, als gebood hij over staafjes van edele metalen, die op de wenk zijner hand zich naast elkander nederlegden.

Ik zag een rijken tuin bloeyend in volte van hooge heesterbloemen. Duidelijk was een waas van ware [warme? - H.P.] bloeying om de sterke kleuren der bloemenvolte heen. Maar er was alleen licht dat als uit de kracht der bloeying zelve om de rijke kleuren der bloemen scheen. Een laag grijs zwerk zag ik er boven waar geen licht door scheen. Het bloeying-waas was evenwel zoo zeer aanwezig, dat ik daarin iets even-waardigs vond aan de atmosfeer, die de hoogste poëzie kenmerkt. In het Alhambra³³ was iets, - van wit en zwart, dat zeer den hoogsten stijl gelijkt, maar die nog niet was.

18 April 1898. - Dat gedeelte zijner gedichten waar hij (aan Kloos denkend)³⁴ zegt, dat hij zich nu tóch van-uit die ‘zwarte golven’ of iets dergelijks verheven heeft, is slecht. Hierin noch zien noch klinken. Ook dat, wat hij het laatst heeft voorgelezen, het was, meen ik, een hartstochtelijke ontboezeming over de Vrouw,³⁵ was slecht. Het was als een brabbeling van iets donkers, zonder klank en zonder kleur. De beste Poëzie stel ik mij voor als eene samen-stelling van een zekere wijze om het leven te zien of te bemerken en van eene wijze om wat men ziet of bemerkt klank-rijk of muzikaal uit te drukken. Terwijl ik nu vind dat in míjn werk eene zienswijze is welke aan die der beste Poëzie meer nabij is dan de zienswijze, welke in Verweys werk wordt aangetroffen, vind ik dat het vermogen om klankrijk of muzikaal uit te drukken bij Verwey in ontzachlijk hooger mate aanwezig is dan bij mij.

Nu interesseert míj het vermogen van zien of bemerken meer dan dat van muzikaal uitdrukken. En dit komt waarschijnlijk door dat ik meer prozaschrijver dan dichter ben.

11 Mei 1898. - Het Duindal³⁶ is nu verschenen. Het is toch als geheel niet goed; ten eerste om dat het in verschillende stijlen is samen-gesteld, die niet bij elkaâr passen.

Het begin is het best: de dichter die het fregat de zeilen ziet hijschen en zich in een hoog

31 In memoriam J.A. Alberdingk Thijm, opgedragen ‘Aan F. van der Goes’, (O.D., I, p. 103-110), werd laatstelijk herdrukt in Briefwisseling Van Deyssel-Verwey, dl. I, p. 108-115.

32 De bundel De dingen werd eerst in 1983 openbaar gemaakt op p. 143-181 van Albert Verwey, Dichtspel/Oorspronkelijke en vertaalde gedichten. Bezorgd, ingeleid en van commentaar voorzien door Dr. Mea Nijland-Verwey, met een woord vooraf van Prof. Dr. C.A. Zaalberg.

33 Bedoeld is Nacht in het Alhambra, in O.D., I, p. 271-275.

34 Waarschijnlijk stond Van Deyssel hierbij voor de geest een gedicht als Mijn huis: 18 (O.D., I, p. 292-293).

35 Het meest komt hiervoor nog in aanmerking het laatste gedicht van de reeks Mijn huis en verborgen wegen: 11 (O.D., I, p. 302-303), tevens het slotgedicht van de bundel De Nieuwe Tuin.

36 Het duindal, I, II, III en IV, verscheen in Tweemaandelijksch Tijdschrift, 4e jrg., aflev. 5, mei 1898, p. 284-287; zie thans O.D., I, p. 268-271.

[p. 21]

gelegen dal bevindt. Dit is zuivere symboliek vereenigd met uitmuntende versificatie. Het slot, dat, wat de voorstelling betreft, bij het begin behoort, is wellicht nòg sterker en prachtiger van klank. De symbolische visie is hier echter verlaten en het is zuiver realistiesch.

(11 Mei 1898, Woensdagav.) Het gedeelte van den Koning³⁷ (II, 3e strofe) is op zich zelf goed, maar behoort tot een anderen stijl dan de strand-voorstellingen en past daarom niet in het zelfde gedicht. Overigens is, ten tweede, de 2e strofe van II níet goed.³⁸ De wijze waarop van de lichtende avondstad tot het beeld van den Koning wordt overgegaan is verward en slecht: ‘een brand van kroon op kronen’,³⁹ - dat zie ik niet. De 4e strofe van II⁴⁰ is zeer slecht: [doorgehaald: bombast, rhetoriek, niets] verward en onbegrijpelijk.

De le strofe van III⁴¹ is heel mooi van klankbeweging. De overige zeggen mij niet veel. Als geheel is het gedicht gemankeerd en geestelijken inhoud mist het.

(12 Mei 1898, Donderdagocht.) De belangrijkheid voor mij van werk als het

37 Deze derde strofe van Het duindal, II, luidt:

't Was als een brand van kroon op kronen.
Zijn 't koningen al wie daar wonen
Of beedlaars met een koningskroon?
Want allen zoeken, allen jagen.
En voor de wielen van die wagen
Stort elk in drek en eerbetoon.

38 Deze tweede strofe van Het duindal, II, luidt:

De stad lag stom in roode' en vuurgen avond:
Haar horizon
Was andre en bleker horizonnen lavend
Met licht, of dag begon.
En alle vogels, alle wandlaars,
De dichters mild, de scherpe handlaars,
Togen naar ginds die lichtebron.

39 Geciteerd naar de eerste regel van de derde strofe van Het duindal, II.

40 Deze vierde strofe van Het duindal, II, luidt:

Eén Koning! Op zijn wagen rijzend,
Met stem en kreet zijn paarden prijzend,
Heeft hij de gouden kroon op 't hoofd.
Zijn mantel met de slanke vouwen
Wordt door die hand maar opgehou'en,
Die rossen teuglend hoofden klooft.
O zie ze vallen
De duizendtallen
Voor hem die zoetlijk lacht en looft-
Zijn ogen-blauw ziet wonderdonker,
Zijn gouden baard is één geflonker-
Dit's Hij die reikt en rooft!-

41 Deze eerste strofe van Het duindal, III, luidt:

Over de aarde, door de tijden,
Zwierf ik waar de donkre zijden
Van den berg van 't Heden zijn.
Waar de verre lichten vlogen,
Waar de wolken-schouwen togen,
Zocht ik naar een levens-schijn.

[p. 22]

slot-gedeelte van het Duindal is dit: Het verschil tusschen het wezen en de uitwerking van dit gedicht èn een wedergeving der daarin vervatte voorstelling in proza, - in dat verschil ligt het wezen dezer kunst.

En dit is zóó belang-rijk dat in weêrwil van het onbelangrijke en bekoringloze der voorstelling, dit mij voorkomt bijna van gelijke waarde te zijn als hetgeen ik voor het principiëele in andere kunst houd, namelijk diepte van visie of aanwezigheid van ziele-atmosfeer. Dit, - dit klankgehalte, is een der drie elementen, waaruit de [doorgehaald: hoogste] beste Poëzie mij schijnt te bestaan. Werd dit vereenigd met diepere visie en accent of ziele-atmosfeer, - het zoû de hoogste Poëzie voor mij zijn. (Dit is niet dóor-dacht. 3 Juni '98). (13 Mei 1898, Vrijdagmidd.) Door het klankgehalte, waarin zij wordt medegedeeld, krijgt de gewone, oppervlakkige, voorstelling, waarbij zelfs een zeer banale volzin zonder voorstelling of indringende beteekenis:

‘De rust van morgen zal het week-werk wijden’⁴² gevonden wordt, een karakter van grandioosheid, en dit is van eene gelijke waarde als de meest geprezen eigenschappen van ander werk.

(3 Juni 1898 Vrijdagocht.) Hoe komt het, dat in Duindal, het begin-sonnet⁴³ en het slot-sonnet⁴⁴ van een beter soort dichtkunst zijn dan de Konings-fantazie van het midden-gedeelte?

42 Dit is de voorlaatste regel van Het duindal, IV.

43 Het duindal, I, luidt in zijn geheel:

In 't duindal waar de paden samenkomen
Vind ik mijn eigen frisse lentebloemen.
Zo lang hoorde ik door vreemden vreemde roemen
Die mij zo schoon niet waren voorgekomen.
Nu komt de bij weer om die bloemen zoemen.
Achter de stilte wordt de zee vernomen.
Het helmgras wuift waar zilte geuren stromen
Over den wal waar 't opene op komt doemen.
De wijde zee ligt voor mij, maar verborgen
Geniet ik 't uitzicht: zulk een dal ligt hoger
Dan torens die uit lage landen rijzen:
Ik hoor de vogels drijvende in den morgen,
Ik merk de zon, van ieder ding bëoger,
En zie een groot fregat zijn zeilen hijsen.

44 Dit slot-sonnet luidt:

In 't duindal waar de kronkelpaden kruisen
En 't avondlicht het spichte helm bevliegt,
Is 't ruisen dat het luistrend oor bedriegt,
Waaronder scherp de harde schelpen druisen.
Het wolge wild verlaat gerust zijn kluizen:
Geen jager vreest het die dien vreê beliegt.
Knaapjes op klompen op wier schouders wiegt
De mand met ruig gaan 't dal door naar hun huizen.
De zee ligt stil: de vissersvloot aan 't rijden
Voor anker heeft gespreid het leedge want.
Vrouwen en kindren langs 't plasrijk zand
Pratend en dansend 't vissersvolk bijzijden.
De rust van morgen zal het week-werk wijden-
De zee spoelt stil om 't uitgestorven strand.

[p. 23]

(5 Juni 1898. Zondagocht.) In het begin-sonnet ziet de dichter de werkelijkheid, eene voorstelling uit de werkelijkheid. Hij gevoelt dat iets in hem gebeurt, dat geheel over-een-stemt met die werkelijkheids-voorstelling. Het is de ontroering over die gelijkheid, door welke de werkelijkheid tot een zuiver beeld wordt van het innerlijke geschieden, het is de ontroering over het zien van de lentebloemen in het Duindal, terwijl hij denkt aan zijn eigen schoon opkomende gedachten, het is in die ontroering dat het rhythme ontstaat. Het verschil tusschen dezen stijl en den vorigen (tot welken vroegeren stijl in de reeks gedichten getiteld Mijn huis,⁴⁵ weêr wordt teruggegaan) is zeer gewichtig. Ik kan dit verschil thands niet wetenschappelijk definiëeren, maar wel aangeven, dat het hierin bestaat, dat hij nu niet meer zegt: ‘gelijk de bloemen in het duindal, zoo bloeyen mijn gedachten’ enz., maar spreekt alleen van de bloemen, terwijl de vergelijking niet wordt uitgesproken. In dit, dat schijnbaar een oppervlakkig onderdeel is, bevindt zich het wezen van het verschil tusschen den zoogenaamden symbolistischen stijl en den vorigen (van Kloos, Verwey, etc.) Dit heeft evenwel met de meerderheid der sonnetten boven de Konings-fantazie niet te maken.

45 Mijn huis, een onderdeel van de reeks Mijn huis en verborgen wegen beslaat in O.D., I, p. 277-294.