De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

249

Baarn 6 November 1897.

Amice,

De auteur P.C. Boutens, met wiens verzen ik meer ingenomen was dan jij, heeft een bundel gereed, welke in Januarie a.s. verschijnt.⁶⁶¹

Bij dezen bundel heb ik een Voorrede geschreven,⁶⁶² die ik gaarne in de Januarie-aflevering van ons Tijdschrift zoû plaatsen.

Daar jij ook over Proza schrijft je eigen meening, vertrouw ik, dat je er niet tegen zult hebben indien ik de mijne over iets van Poezie publiceer.

Mocht je het evenwel liever niet hebben, dan zal ik op plaatsing van dat stukje in het Tijdschrift niet aandringen.

Overigens geen nieuws. Emants heeft het nog ongezette deel van zijn novelle in hand-

661 P.C. Boutens, Verzen . Met een Voorreden van L. van Deyssel. Maison Blok, Den Haag, [februari] 1898. De Voorreden is gedagtekend 28 Oktober '97. Aan deze bundel was voorafgegaan, in 1894, P.C. Boutens Jr., XXV verzen, verschenen bij F.P. d'Huy te Middelburg, in een oplage van 100 exemplaren. Boutens' brief aan Van Deyssel, vanuit Voorschoten, op maandag 27 september 1897, maakt duidelijk dat de dichter zelf te weinig een doorslaggevende stem had gehad bij de samenstelling van zijn tweede bundel: ‘Waarde Heer, Zoo even ontving ik uwen zoo vriendelijken brief. Wat uw voorstel betreft tot opneming van de verschillende nummers uit den ouden bundel, Uw keuze kwam geheel met wat ik zelf zou doen overeen, behalve dat no. 1 en 12 allicht beter konden wegblijven. Maar verdriet deed mij het niet opnemen van enkele latere dingen, die het mijn plan is aan het eind van dezen met de eerste regels aan te geven. Nu kan ik natuurlijk deze uitgaaf geheel beschouwen als eene keuzetentoonstelling, door u georganiseerd, maar ik ben zeker u geen ongenoegen te doen door zelf ook graag een weinig vreugd aan dit evenement te beleven. Reeds vroeger zei ik u; en nog altijd is dit mijn gevoelen; ik zie er meer tegen op dan dat het mij als iets moois verlokken zou, om ieders eigendom te zijn en voor winkelramen te liggen. Vreugd zal ik er dus al weinig aan hebben; want uwe lieve waardeering blijft de zelfde. Maar op deze manier komt er een verdriet bij. Want eenige mijner meest geliefde kinderen lijden den smaad van bij hun moeder terug te komen,verstooten en achtergesteld bij minder geliefde. En zooals een moeder liever geen harer kinderen laat uitgaan naar een partij b.v. dan sommige te laten gaan en anderen te moeten thuis houden, omdat men ze niet wil. -
Maar u begrijpt me al lang. Juist een paar dingen, die mij het alderliefst zijn, heeft u weggelaten. Niet dat ik u van verkeerden voorkeur beschuldig. Maar we staan hier voor deze vraag. Zal dit een bundel zijn, waarin ik kan voelen mijzelf te geven en waarin hoort wat ik het best vind, of zal het geheel uwe keuze zijn?
Ik laat het aan u over. Ziet u wel: zoo wordt deze bundel als een kamer voor mijn gevoel, waar mijn dingen met liefde en zorg door minlijke en trouwe handen geschikt zijn, maar waarin ik toch niet dagelijks leven kan, omdat ik nu eenmaal gewoon ben dit en dat niet te kunnen missen of een en ander anders geschikt te hebben.
Dit alles mag ik u schrijven, niet waar? U ziet, ik laat de beslissing geheel aan u. Met hartelijke groeten, uw genegen P.C. Boutens.’
Hierna volgt dit lijstje:

Zooals de zware zomerboomen weenen

Van al den dag hoe kort het oogenblik

Al vonken van momenten zaligheid

Langs venster vol zon van leven

Nu komen, komen de dagen

Van dit lijstje, verwijzend naar het manuscript waaruit eerder de XXV verzen waren geselecteerd, heeft Van Deyssel enkel en alleen Langs venster vol zon als nog in de bundel Verzen opgenomen. Dit stak Boutens te meer toen hij in de eerste helft van december 1897 ontdekte dat Van Deyssel wèl - en zonder daarover met Boutens overleg te plegen - te elfder ure aan de bundel had toegevoegd de beide gedichten waarvan sprake is in noot 269. In een brief van 16 december 1897 vroeg Boutens zich af: ‘Maar waarom hebt u dit gedaan? - die twee gedichten opnemen, hoewel u ze niet goed oordeelt, om me niet te leur te stellen. Moet nu verloren gaan het goede, dat me wel wat gekost heeft? En is het niet beter ze nog terug te nemen? [dit is inderdaad gebeurd-H.P.] Ze zijn al gezet en gecorrigeerd, maar mij zal het eerder wat hartzeer sparen ze niet te laten verschijnen dan ze daar te zien staan in ongegronde pretentie. Ik voel heel goed, dat ik ze zelf nu nog niet kan zien als vreemdelingen, maar het is een ondragelijke gedachte ze gaandeweg te zien verleelijken in hun hoekje.
Ik zend u hierbij de gevraagde verzen [Kom niet de verre wegen, Al zielen zacht en Koel bed zilverwijd; in Verzamelde lyriek, a.w., p. 75, p. 52-54 en p. 64-65]. Uwe conditiën zijn mij totaal goed, en u zult me zeker al vergeven hebben, dat ik uit onkunde een verkeerden weg ben ingegaan. Met groet van genegenheid P.C. Boutens.’

662 Aan het schrijven van de Voorreden waren de volgende aantekeningen voorafgegaan: op 23 september 1897, n.a.v. Onder de elpene welving[zie thans P.C. Boutens, Verzamelde lyriek/Eerste deel, 1898-1921, Amsterdam, 1968, p. 66-67]: ‘Onder de elpene welving van den wolkendag is een weinig konfuus in de uitdrukking van het Geheel zijner bedoeling; ook ontbreekt hier de pure gevoelsmelodie. Maar het blijft, op de laatste strofe na, aan-zienlijk van houding en statig van beelding.’; zelfde datum, n.a.v. Oostenwind deunt en tuit [ Verzamelde lyriek, I, a.w., p. 68-70]: ‘Al zijn de zestien laatste regels van Oostenwind deunt en tuit niet zoo best, - hoe kleurig en geagiteerd is dit met den toon der meeste andere aromatiesch kontrasteerende gedicht’; zelfde datum: ‘Nu en dan ziet men bij hem nog te zeer moevementen van andere dichters. Dit beteekent echter al héél weinig.’ Op 12 oktober overzag Van Deyssel de gedichtenreeks waarmee de bundel opent: (1) Ik sloot de blinkevenstren (Verzamelde lyriek, a.w., p. 11-12), (2) Een gouden stem is door mijn Ziel gegaan (a.w., p. 13), (3) Nu heeft in 't gouden dagen (a.w., p. 14), (4) O warm-licht leven (a.w., p. 15), (5) Mijn droomen zijn niet dood(a.w., p. 16-17). Bij die gelegenheid beschouwde Van Deyssel de vierde, vijfde en zesde strofe van dit laatste gedicht ten onrechte als zelfstandig, en dus als het zesde, gedicht binnen die reeks van vijf, ‘wier verschillende maten goed gelijkloopen met de verschillende gemoedstoestanden en -bewegingen, die er zich in uiten. Hoewel in het eerste gedicht enkele kleine reminisenzen aan andere dichters voorkomen, en dit tevens wel niet tot de innigst volbrachte der verzameling behoort, is het toch aanstonds zuiver en toonbaar. De rijke rust van den met zijn geestes-schatten van het Leven afgezonderd wonende dichter nestelt breed-vleugelig in het eerste gedeelte. In het tweede gedicht komt het dán helle dán zachte lied van de Lente in het Leven daar buiten, hem ter oore, in ongelijke vlaagjes aangedragen door den luwenden wind, als een verlokking wie hij niet zal kunnen weerstaan. In het derde slaat hem, met luide korte vlagen, de Licht-storm van den zomer -, en overwint zijn afgezonderde vermogens. De Levens-zon straalt door zijn open en verlaten wezen. In het vierde fluistert de schuchtere klacht der beroofdheid. In korte zuchtjes schijnt de vreugde geheel weg-stervende.
Maar in het vijfde heeft de overgang plaats gehad. Het Gemoed leeft op in het Leven-daar-buiten. Mijmeringen en gelukkig-voelingen vereenzelvigen zich met de bekoorlijkheden der schoone-natuur. In het zesde moedigt de gemoeds-stem nog aan, maar opent zich tevens reeds het uitzicht op de beslotenheid van het toekomstige jaargetijde als de vereeniging met de buitenwereld weêr zal hebben opgehouden.
De mooiste der strofen is die, wier aanvangsregel luidt:

Straks ga ik zelf door 't leven dwalen

om haar oproeping der voorstelling van den bosch- en velddwaler, die in een zon- en schaduwplek of eene wolkenfiguur een schoonheidsverlangen, eene stemming van geluk, door hem in den voorbijen winter ondervonden, herkent.
Het is deze strofe en wel in den geluids-overgang van den tredenden (lichtelijk schertsenden) regel:

D'éen hier en d'ander dàar

met het oogenblik van rust er achter, - tot den week deinenden (ernstig teederen) regel:

Ik zal u wel ontmoeten,

waar wij voor de eerste maal het hoogere melodie-vermogen van den dichter in werking zien.’ Op 20 oktober 1897 vervolgde hij: ‘De aard der dichtkunst waartoe dit gedicht behoort, is niet dat op melodieuze en plastische wijze het begrip van het Kontemplatieve Leven tegenover dat van het Aktieve Leven, zoo als dat leeft in de sfeer der gevoels-filosofie, - wordt weêrgegeven; maar de aard dier dichtkunst is, dat (op melodieuze en plastische wijze) de sensueele gemoedsimpressie wordt weêrgegeven, die de dichter, dat is de mooi-gevoelige mensch, van het verschil tusschen afgezonderd, denkend en verbeeldend, kamerleven èn het overgegeven leven van ziel en voelen buiten in de zomernatuur, ontvangt.
Het gedicht is niet het symbool der (gevoelde begrippen) Kontemplatie en Aktie; maar is de Fantazie der sensueele gemoedswaarneming van Binnen en Buiten's Huis.’ In het avonduur van 21 oktober 1897 zou hij besluiten: ‘Het is niet de verleiding van het Leven van Daad, die komt luwen naar [doorgehaald: de starheid van] het Leven van Aanschouwing, en het Binnen-'s-huis en Buiten-'s-huis zijn niet de zinnebeelden van Ziel-naar-binnen en Ziel-naar-buiten; maar het is de verlokking der zintuigelijke Lentewaarneming, die tot het Gemoed doordring en in de Verbeelding tot (fantazie-) voorstellingen wordt.
Waar vertoeft de Dichter? Niet in de ziele-sfeer en daalt van daar af tot het Beeld; maar in de sfeer der zintuigelijke waarneming en stijgt van daar op tot het Beeld.
Nu nog iets over het ontmoeten der winterdroomen in de zomernatuur. In welken staat bevindt zich hier dit gegeven? Niet in den staat van sensitivistische sensatie. Maar in den staat van lyrische fantazie. M.a.w.: het ontmoeten zijner Droomen in het landschap doet de dichter ons niet zóó gevoelen, dat wij er met een schok uit de sfeer der zintuigelijke en gemoedsgevoelige waarneming in een diepere levens-sfeer door worden overgeplaatst; maar het is: het voortspelen op zijne fantazie.
De dichter drukt niet uit dat hij de essentie van een gevoel in hem (van blijdschap, smart, enz.) te-rug vindt in de kleuren-samenkoming, in het aesthetisch wezen, b.v. van een half in schaduw, half in zon staanden boom, zoo dat hij juist déze ontroering, die de boom hem geeft, reeds van te voren in zijn mijmering had beleefd. Maar eenmaal aan 't spelen, aan 't muziek maken, met de fantazie der gevluchte droomen, komt het motief van het ontmoeten, als een logische voortzetting der fantazie, die vervolledigen.’ Op 22 oktober 1897 voegde hij hieraan nog toe: ‘Nu is mijn wensch uit den aard van het gedicht aan te toonen hoé ik weet dat het niet zinne-beeld van ziele-leven, maar fantazie van impressie-leven geeft. Niet wijl ik thands zoû willen betoogen, dat het een beter is dan het andere, want de waarde van een kunstwerk wordt niet bepaald door zijn soort; maar om te arbeiden aan de kunstwetenschap. Deze bedoeling moge de te beproeven levens-ontleding verontschuldigen.’

[p. 252]

Brief van P.C. Boutens aan Lodewijk van Deyssel, d.d. woensdag, 12 oktober 1897.

[p. 253]

[p. 256]

schrift even teruggevraagd, om er enkele wijzigingen in te brengen.

Het zoû, dunkt mij, goed zijn zoo deze novelle in-éens kon worden geplaatst, daar zij een geheel is; maar 't is een héel stuk!

Ik ben druk aan 't werk en zie niemant.⁶⁶³ Ik vrees zóó daar-uít te geraken, dat ik zelfs jou, wiens bezoeken tot mijn alleraangenaamste verrassingen behooren, wel zoû willen verzoeken mij in de eerste maanden niet met die verlokking in aanraking te brengen.

Wees, met Kitty, zeer hartelijk van mij gegroet

Karel A. Th.

663 Vlak voor het schrijven van deze brief was Herman Gorter nog op bezoek geweest. Dat bezoek moet geanimeerd verlopen zijn, want nog diezelfde avond schreef Gorter aan Van Deyssel: ‘B.K.! Van middag vergat ik toch wat ik voor je bij me had, je te geven, [n.l. een exemplaar van De school der poëzie-H.P.] Ook vergat ik Cato goedendag te zeggen. Doe dit nog voor mij. - Maandag herstel ik mijn verzuim per post. Deze is nu en tot morgen gesloten. t.t. Herman.’ Ook had Van Deyssel afgesproken met Eduard Thorn Prikker dat deze hem op zondag 14 november mocht komen bezoeken.