De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising jr., 1883-1904

352

Leeuwarden, 30 Juni 1904

Waarde Karel,

Gisterenmorgen hebben we Nol begraven; er waren Mina, broer Jan, Witsen, Hofker, Breitner, Mendes en ik.

Nol is zonder noemenswaarde pijn gestorven, staande. Hij viel, maar waarschijnlijk was hij toen al dood. Mina had het hard te verantwoorden, zij was met hem in de bergen, 1½ uur boven Garmisch, geheel alleen. Van 6½-11½ 's avonds is ze daar met hem gebleven, onder regen en onweer, toen eindelijk de dragers uit Garmisch kwamen met een baar.

Zaterdagmorgen telegrafeerde zij toen om hulp naar Mendes en broer Jan; zij moest iemand hebben om haar te helpen. Er is toen heel wat heen- en weer geseind, en broer Jan is gegaan, was Zondagmiddag één uur in Garmisch. Mina wilde den doode meêhebben, er waren heel vele formaliteiten te vervullen vóór dat mocht. Maandagmorgen konden ze met Nol vertrekken; onderweg, en ook af en toe in Garmisch, schreven ze wat briefkaarten en verzonden wat telegrammen. Tot het laatste toe wisten ze nog niet, of hun plan gelukken zou, en bovendien waren beiden op, dood-op. Zoo hebben ze velen niet gewaarschuwd, die er bij hadden moeten zijn, o.a. bedachten zij met smart, Dinsdagavond, dat gij niet meer tijdig te waarschuwen waart. Neef Croiset, v.d. Goes en vele anderen waren eveneens vergeten. En zoo waren we slechts met ons zevenen, om de vriend te brengen naar Eik-enDuin, waar hij nu bij zijn vader in één graf ligt.

Ik schrijf je dit, ook op verzoek van Mina, die ik van-morgen verliet. Het binnenkomen gisteren, in haar huis, was vreeselijk. Ook op 't kerkhof bleek dat hare zenuwen veel te verduren hadden, de laatste dagen. Nu van-nacht had zij een paar uren geslapen.

Dat is weer een trouwe vriend minder.

Met vele groeten

tt

Ten Bokkel.

In de rubriek Het Tooneel van Het Nieuws van den Dag van 4 juli 1904, herdacht J.H. Rössing:
Arnold Ising Jr.

Zeven-en-veertig jaar, niet ouder, is Arnold Ising Jr., secretaris der directie van de Koninkl. Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel, mogen worden. Van de oprichting af heeft hij tot haar leden behoord. Uit roeping heeft hij zich aan het

[p. 330]

tooneel gewijd. Aan de roepstem van H.J. Schimmel en de zijnen, om jongelui van beschaving en ontwikkeling uit den gegoeden stand op te wekken in dienst te komen van het tooneel, heeft hij met enkele anderen, uit volle overtuiging, gevolg gegeven. Hoewel er bij de stichting der Kon. Ver. Het Nederl. Tooneel in het geheele land een algemeene sympathie voor het tooneel ontstaan was, behoorde er toch moed toe, om als zoon eener deftige Haagsche familie, als voormalig leerling van het Gymnasium, de loopbaan van tooneelspeler te kiezen. Men beschouwde Isings besluit dan ook als eene gebeurtenis.

Het hart vol idealen, kwam Ising aan het tooneel, jong en onervaren. Van Mevr. Kleine-Gartman en van Jan Albregt kreeg hij practischen raad. Zijn geluid, zijn metalen geluid, zou hem de toekomst openen, meende hij. Dit krachtige geluid deed bij treurspelen dienst; bij ‘comedie’ bezwaarde het.

Het waren, vooral in den aanvang, gelukkige dagen, gelukkige avonden voor hem, als hij zijn metalen geluid kon laten klinken. Maar... het treurspel wordt schaars beoefend! Ander genre was minder het zijne. Om zich in zijne richting te ontwikkelen, ontbrak de gelegenheid en die bleef ontbreken. Ising heeft nooit het voorrecht gehad een echte succesrol deelachtig te worden. Door oefening, aangeboren beschaving en ontwikkeling wist hij later, in comedie en blijspel, zich met gemak te bewegen, en van deftige oude heeren, in 't bijzonder met een komisch tintje, goede typen te maken. Zijne oude heeren muntten steeds uit door het beschaafde: het waren ‘heeren’.

‘Heer’ is Ising ook aan en buiten het tooneel gebleven. Haagsch en hoofsch. Hij heeft zich vrij weten te houden van eigenaardige tooneelneigingen en zich blijven bewegen buiten het komedianten-leven. In de eerste dagen van zijn tooneel-spelerschap verkeerde hij doorgaans met studenten, later met de hoofdmannen van de wordende ‘Nieuwe Gids’ en met vele schilders uit dat tijdperk. Met de voornaamste hunner is hij steeds blijven verkeeren; hij kwam ten hunnent en zij kwamen ten zijnent. Een keurcollectie etsen en enkele schilderijen van hen, van Willem Witsen, Bauer, Breitner, Valk, den jongen Israëls, enz. waren zijn trots. Het was eene genieting deze, door een der genoemde schilders zelf geordend in zijne met smaak en gevoel voor kleur ingerichte oud-Amsterdamsche woning, gelegen aan een der schilderachtigste grachten van oud-Amsterdam, te bewonderen en telkens meer te bewonderen.

Niet geschikt voor ‘tooneelmensch’ - Ising droeg het hart, rechtmatig, hoog, en dàt was zijn geluk - vond hij onder schrijvers van '80 en onder schilders en bij hun kunst zijn hemelrijk. Het gaf hem troost voor teleurstellingen en spijtig tooneelgeharrewar.

Van al dat geharrewar, van onoprechtheid, van onderkruiping, van dubbelhartigheid, is hij, door omgang met de schilders en schrijvers van '80, verre gebleven. Dat heeft hem vooral, toen hij door aanvaarding van het secretariaat bij uitzondering rollen te vervullen kreeg, moed doen houden. Toch bleef ‘spelen’ zijn hartstocht. En wie in zijn spel het streven, de bedoeling, de zucht tot het artistieke, afgescheiden van de uitvoering, wist op te merken, verschafte hem eene vreugde, die vele dagen van opgewektheid in haar gevolg had.

[p. 331]

Over miskenning kwam hij moeilijk heen. Een hooghartig oordeel kwetste hem, deed hem lang zeer.

Hoewel zijn ziel niet hing aan bureauleven, was hij er, door ordelievendheid en nauwkeurigheid, als voor geschapen. Zijne deftigheid had hem er als voor aangewezen. In rethorischen zwier, in het met-breed-gebaar-zeggen, in uiting van deftige en bescheiden geestigheid, in het zich-aangewezen-gevoelen om zitting te hebben aan het hoofd eener vergadering, in het recht voor te gaan in samenkomsten boven die van het ‘Nut’ staande, in het ten allen tijde zich-zelf-voelen en niet tot de groote menigte af te dalen, was Ising opgevoed.

Mannen met deze eigenaardigheden heeft Ising als kind en knaap aan het huis zijner ouders gezien en gehoord. Onbewust heeft hij van hen, de mannen der declamatie en der vaderlandsche oratorie, overgenomen. Hij was een loot van dit geslacht, dat in en vóór 1850 de zeventiende eeuw heeft willen doen herleven. Dit geslacht kon echter zelf niet tot wasdom komen. Ising werd natuurlijkerwijze een loot op dooden stam. Dit werd het beletsel voor hem om aan het tooneel tot krachtige ontwikkeling te komen.

Hoewel 't nooit zeggend, was 't hem wel bewust. In dagen van jonge vreugde heeft hij het verstorvene van den stam gevoeld en zich geheel, met blijden en vollen zin, gegeven aan nieuw bruisend leven, aan de mannen van '80, aan de schilders en schrijvers. Frank v.d. Goes en Karel Alberdingk Thijm - deze misschien in de eerste plaats, evenals Willem Witsen - Breitner, Bauer en anderen werden en bleven tot aan zijn dood zijne vrienden. De laatste vreugde voor Ising is het bezoek van Karel Alberdingk Thijm (Lodewijk van Deyssel) ten zijnent geweest. Weinig dagen vóór zijn vertrek naar het buitenland sprak hij er met groote ingenomenheid over, ik mag wel zeggen juichte hij er over. Voor die vrienden van '80 gevoelde hij veel, en nam, ook zonder dat zij 't wisten, in hun lief en leed deel. Van bijzonderen aard was de omgang van Ising met Dr. M.B. Mendes da Costa. Beiden zagen elkaar veel. Het vooruitstrevende, de zucht naar culinair genot waren verre van het eenige, dat hen saam verbond. In Mendes bewonderde Ising den knappen vent, die nooit met zijn geleerdheid te koop loopt, de oprechtheid, de goede trouw; maar bovenal, hoewel hij er steeds goedig den draak mee stak, zijne nauwkeurigheid en ordelievendheid, eigenschappen bij hem, door zijn vader ontwikkeld. Over tooneel waren zij het niet eens, beiden spraken er later, toen bij hen iedere illusie er voor vervlogen was, weinig meer over. Dit heeft beider vriendschap versterkt. En wat ‘Nol’ (Ising) in ‘Maussie’ (Dr. Mendes da Costa) bij zijn leven zoo hoog waardeerde, wordt thans na zijn dood tot laatsten vriendendienst.

Onder de ouderen is het vooral Mr. W.G.F.A. van Sorgen, bij zijn leven secretaris van den Raad van Beheer der Kon. Ver. H.N.T. geweest, dien Ising oprecht vereerde. Van Mr. van Sorgen had hij de dierbaarste herinneringen. Het portret van dien braven tooneelvriend stond steeds op de schrijftafel voor hem. Heeft Ising zich behalve als secretaris van de directie der Koninklijke Vereeniging ‘Het Nederlandsch Tooneel’, als vertaler van Claretie's roman: ‘Zijne Excellentie de Minister’, van vele tooneelstukken, o.a. ‘Madame Sans-Gêne’ verdienstelijk

[p. 332]

gemaakt, het verdienstelijkst voor het tooneel heeft hij zich betoond in de dagen na den brand van den Stadsschouwburg. Door zijn ijveren, door zijne liefde voor de Vereeniging, heeft hij toen met den regisseur W.P. de Leur, de taak van den toenmaligen directeur W. Stumpff, verlicht, en met hem gezamenlijk, vol offervaardigheid, het in-stand-blijven der Vereeniging, al strijdend, verzekerd.

Een wèl aangename tijd voor Ising was steeds de vacantie. Deze bracht hij, na een moeilijk afscheid van zijne etsen en zijne twee poesen, in het buitenland door. Dan bekwam hij van het gejaagde en zenuwachtige tooneelleven, en van al het tooneel-speldegeprik. Ditmaal meer dan ooit had hij naar de vacantie verlangd. Reeds het vorig jaar had hij zich, wegens een hartkwaal, zeer in acht moeten nemen en zich ook voor zenuwachtige aandoeningen moeten hoeden. Dit jaar, de laatste maanden, echter meer dan het vorige. Hij leefde geheel volgens het voorschrift van den arts. Alle hoop had hij op de vacantie; een verblijf in het buitenland zou hem weer tot den ouden ‘Nol’ maken - ‘Nol’ was zijn tooneel-naam. - Met blijde verwachting ging hij naar het buitenland, niet vermoedende dat hij er sterven zou.

....................................................................

Toen ik Ising voor het laatst sprak, weinig tijds voor hij en ik naar het buitenland gingen, had hij tot mij gejuicht over het onlangs gebracht bezoek van Karel Alberdingk Thijm; had hij, kinderlijk blij, schier over niets anders gesproken,... vier weken later, nauw een dag terug, weer in zijne woning komend, was Ising er niet meer. Zijne plaats was ledig. Er zaten Karel Alberdingk Thijm zelf en Frank van der Goes, trouwe beproefde vrienden, in zijne huiskamer. Meewarig luisterend naar het droef vertellen van den dood van Ising, door haar, die zijn leven als een zon beschenen en gekoesterd heeft.

Eigenaardige speling van het lot! Iederen Nieuwjaarsdag speelde Ising den Gozewijn in Gysbrecht van Aemstel. Dat was een groote, gewijde genieting voor hem. Daar noodigde hij de nonnen uit zich om hem te scharen, om met hem, den Bisschop, al zingend den ouden lofzang, den dood door den vijand af te wachten. ‘Waar of de dood nu blijft!’ zegt dan de vrome man.

In het leven zei Ising dit den vromen man niet na; het leven had hij te lief. Maar toch zijn er bij Isings dood nonnen gekomen, en hebben bij zijn lijk de wake gehouden. Uit het verre vreemde land is het stoffelijk overblijfsel van hem, den Protestant, vervoerd, niet zonder schijn van devotie der ‘godgewijde nonnen’, als in het Oude-Amsterdam in de ‘Gysbrecht’, om te 's-Gravenhage bijgezet te worden in het graf zijner familie, op Eik-en-Duinen.

Daar rust Ising naast zijnen vader.

J.H. Rössing.

[p. 333]

Mina Ising-Otten