Onder de groene linde. Verhalende liederen uit de mondelinge overlevering. Deel 2. Liederen over ontluikende liefde, werving, vrijage en zwangerschap

[p. 48]

2
Daar boven uit het vensterken

Samenvatting

Een meisje zit voor het venster [staat aan de deur] om potentiële vrijers te woord te staan. Iedere jongeman die haar ten huwelijk komt vragen wordt afgewezen omdat zijn beroep haar niet aanstaat, totdat er een verschijnt met een metier dat haar bevalt.

Toelichting

In het jaar 1537 werd dit lied door een Zutphenaar onder de titel te Utrecht voor de poorte in zijn liedboekje bijgeschreven. Het gaat in die tot nu toe oudste versie om een meisje waarvan in de eerste strofe al wordt aangegeven dat het uitsluitend wil trouwen met een kropelken, een invalide jongen, hetzij om zijn geld (datt kropelken heft gutt geltt, gutt gelt), zoals telkens in het refrein wordt benadrukt, hetzij om, zoals H.J. Leloux (1985) suggereerde, de nodige bewegingsvrijheid te houden en zich bovendien weinig zorgen te hoeven maken over eventuele ontrouw van haar gade.

Wanneer we de aanhef (regel 1 en 2) van de versie uit dit zogeheten Zutphens Liedboek^1.

Tho Vttertt for die portte
da wonntt ain meskenn fienn,

verbinden met een van de overige vijf strofen en het geheel vergelijken met een strofe uit een variant van recenter datum (Veurman/Bax p. 108) dan blijkt hoezeer het een wat structuur en soms ook wat tekst betreft met het ander overeenkomt:

1	Tho Vttertt for die portte	Daar boven uit het venstertje
	da wonntt ain meskenn fienn,	Lag een mooi meisje fijn.
4	Mytt dem kvvam dar ain backer:	Meteen kwam daar een bakker aan:
	mesken, wolstvv mich?	‘Zeg meisje, wil je mijn?’
	nenych sed sy, kickin affent!	‘Neen, neen, kijk-in-den-oven,

1. Eerder en wellicht beter bekend als Weimarische Liederhandschrift. Het werd in de vroege jaren vijftig van de negentiende eeuw door Hoffmann von Fallersleben in de bibliotheek in Weimar ontdekt, ‘op z'n Hoffmanns’ bijgeschaafd (gearchaïseerd) en gedeeltelijk gepubliceerd in het Weimarische Jahrbuch für Deutsche Sprache, Litteratur und Kunst (1854).

[p. 49]

ghy sindtt mich auch fel to ser	Gij zijt me te veel met meel bestoven
bestaffen	Jij zult er mijn man niet zijn, niet zijn,
het sal ain ander sien.	Jij zult er mijn man niet zijn.’

refr.: datt kropelken heft gutt geltt, gutt gelt,
dat meysken ist fien.

Twee van onze opnamen, Ede 1969 en Malden 1978, gaan terug op een achttiende-eeuwse versie, te vinden in De boere-dans of 't geselschap na de mode^2. waarin elke strofe wordt afgesloten met:

Hier moet al een ander zijn
Die zal hebben de wil van mijn.

Bij het in kaart brengen van de gegevens uit de literatuur en uit onze opnamen over de beroepen die de voorkeur genieten tekent zich een regionaal patroon af. In het gebied tussen Ede en de Brabantse Kempen, met een uitschieter naar Oldenzaal, was zonder uitzondering een timmerman het meest geliefd. In de kustgebieden (Vlaanderen, Noord-Holland, Terschelling) waren matrozen favoriet; als alternatief voor een zeevaarder kon ook met een schipper of schippersgast uit de binnenvaart worden volstaan (Amsterdam, Ommen). In de Friese Wouden en het Friese Witveen werd een kruidenier als ideale echtgenoot beschouwd, wellicht omdat dit beroep, net als dat van kamenier of kanonnier in West-Brabant, rijmt op het woord plezier. Vermeldenswaard tenslotte zijn nog een bleker (Woltersum), een schrijver (Deventer) en een zanger (Stramproy).

2. Amsterdam 1789 3, S. en W. Koene, 70.

Lied
A. Er stond eens een meisje aan de deur

Opname 1 maart 1969

[p. 50]

Er stond eens een meisje aan de deur
Die graag gevrijd wou zijn.
Toen kwam daar een slager aan:
Zeg meisje wil je mij?
O neen, jou lelijke slager,
Je hebt het spek zo mager.
Gij zult mijn man niet wezen,
Gij zult mijn man niet zijn,
Gij zult niet hebben de vreugde van mij.

Er stond eens een meisje aan de deur
Die graag gevrijd wou zijn.
Toen kwam er een zwarte smid:
Zeg meisje wil je mij?
O neen, jou lelijke zwarte smid,
Want jij bent zwart en ik ben wit.
Gij zult mijn man niet wezen,
Gij zult mijn man niet zijn,
Gij zult niet hebben de vreugde van mij.

Er stond eens een meisje aan de deur
Die graag gevrijd wou zijn.
Toen kwam er een kleermaker aan:
Zeg meisje wil je mij?
O neen jou lelijke knipscheer,
Geef jij de gestolen lap maar weer.
Gij zult mijn man niet wezen,
Gij zult mijn man niet zijn,
Gij zult niet hebben de vreugde van mij.

Er stond eens een meisje aan de deur
Die graag gevrijd wou zijn.

[p. 51]

 

Toen kwam er een timmerman:

 

Zeg meisje wil je mij?

 

O ja mijn houten hamertje,

 

Klop jij maar op mijn kamertje.

 

Gij zult mijn man wel wezen,

 

Gij zult mijn man wel zijn,

 

Gij zult wel hebben de vreugde van mij.

Dit lied werd gezongen door Hendrika Hendriks-van Roest te Ede. Zij werd in 1909 geboren in Dodewaard. Haar ouders kwamen uit Renkum. Haar vader was timmerman. De liederen leerde zij van haar moeder die ze op haar beurt ook weer van haar moeder, eveneens uit Renkum, had geleerd.

B. En daar boven in dat venstertje

Opname 14 oktober 1975

En daar boven in dat venstertje
Zat een mooi meisje fijn.
En opeens kwam daar een zwarte smid:
Zeg meisje wil je mij?
Nee, jij lelijke zwarte smid,
Jij zo zwart en ik zo wit.
Nee, jij lelijke zwarte smid,
Jij zult mijn man niet zijn.

[p. 52]

2

 

En daar boven in dat venstertje

 

Zat een mooi meisje fijn.

 

En opeens kwam daar een timmerman:

 

Zeg meisje wil je mij?

 

Nee, jij lelijke gateboor,

 

Je boort een gat en je kijkt er door.

 

Nee, jij lelijke gateboor,

 

Jij zult m'n man niet zijn.

En daar boven in dat venstertje
Zat een mooi meisje fijn.
En opeens kwam daar een metselaar:
Zeg meisje wil je mij?
Nee, jij lelijke metselaar,
En de kalk die zit nog in je haar.
Nee, jij lelijke metselaar,
Je zult m'n man niet zijn.

En daar boven in dat venstertje
Zat een mooi meisje fijn.
En opeens kwam daar een schilder aan:
Zeg meisje wil je mij?
Nee, jij lelijke ververkwast,
En de verf die zit nog aan je bast.
Nee, jij lelijke ververkwast,
Jij zult mijn man niet zijn.

En daar boven in dat venstertje
Zat een mooi meisje fijn.
En opeens kwam daar een schipper aan:
Zeg meisje wil je mij?
Ja, ja, plomp in 't water,
Jij zult in m'n armen slapen.
Ja, ja, plomp in 't water,
Je zult m'n man wel zijn.

Wilhelmina Franciska Schuurman-Heuver te Ommen, geboren 1909 te Nijverdal, leerde haar liederen van haar vader en moeder, beiden uit Nijverdal, van andere familieleden, in het bijzonder haar grootvader, en op de speelplaats bij school.

De belangstelling voor de liederen heeft zij vooral aan haar moeder en

[p. 53]

grootvader te danken. Daarboven uit het vensterken werd indertijd door de jeugd in Nijverdal gezongen. Het was vooral onder meisjes van vijftien, zestien jaar populair. Men kon toen beter zingen dan praten over zaken die betrekking hadden op het andere geslacht.

C. Daar achter in dat vensterlain

Opname mei 1960

Daar achter in dat vensterlain
Daar lag een mèken^* fain.
Doar kwam 'nen kuper^* aanlopen:
Zeg mèken bist doe main?
Nee kuper kiek in de ton,
Doe löpst den ganzen dag rondom.
Doe sast miene man nicht sain,
Een ander zal het sain.

Daar achter in dat vensterlain
Daar lag een mèken fain.
Doar kwam 'nen snieder aanlopen:
Zeg mèken bist doe main?
Nee snieder kniepschear,
Doe brengs de leu de lappen nich wear.
Doe sast miene man nicht sain,

* meisje

* kuiper

[p. 54]

3

 

Daar achter in dat vensterlain

 

Daar lag een mèken fain.

 

Doar kwam 'nen boer aanlopen:

 

Zeg mèken bist doe main?

 

Nee boer ploegstat^*,

 

Doe kiks zoo menig peard in 't gat.

 

Doe sast miene man nicht sain,

 

Een ander zal het sain.

Daar achter in dat vensterlain
Daar lag een mèken fain.
Doar kwam 'nen smid aanlopen:
Zeg mèken bist doe main?
Nee smid kroezboard^*,
Doe bis ja van dat duuvelsoat.
Doe sast miene man nicht sain,
Een ander zal het sain.

Daar achter in dat vensterlain
Daar lag een mèken fain.
Doar kwam 'nen schilder aanlopen:
Zeg mèken bist doe main?
Nee schilder doe gekken kwast,
Doe striks den gansen dag met 'nen kwast.
Doe sast miene man nicht sain,
Een ander zal het sain.

Daar achter in dat vensterlain
Daar lag een mèken fain.
Doar kwam 'nen timmerman aanlopen:
Zeg mèken bist doe main?
Klip klap hèmeke^*,
Kom doe mear op mien kèmeke^*.
Doe sast miene man wal sain,
Ginnen ander zal het sain.

Deze dialectvariant werd gezongen door Hendrika Johanna Christina Brouwer-Somhorst (geb. 1910) te Oldenzaal. Ze leerde dit lied van haar vader, een geboren Oldenzaler, die op de textielfabriek werkte. Het is niet bekend waar hij het lied vandaan had. Hij zong het altijd thuis. Zijn ouders kwamen uit Haaksbergen en Denekamp. Mevrouw Brouwer heeft het

* ploegstaart

* kroesbaard

* hamertje

* kamertje

[p. 55]

lied nooit door iemand anders horen zingen. Ze zong het net zoals haar vader alleen in de familiekring.

De vondst van dit lied door Ate Doornbosch in 1960, drie jaar nadat hij met dit werk was begonnen, had belangrijke gevolgen voor het verdere onderzoek naar liederen. Aanvankelijk was namelijk niet bekend dat de meeste liedtypen nog in verschillende delen van het land in de herinnering leefden. Daarboven uit het vensterken was bekend als ‘een liedje van Terschelling’. Jaap Kunst had dit lied in het begin van deze eeuw opgetekend op Terschelling en in 1915 in zijn Terschellinger Volksleven gepubliceerd. Later werd het door B. Veurman en D. Bax ook in Noord-Holland aangetroffen.

Toen Doornbosch in 1960 de Oldenzaalse variant in zijn radioprogramma Onder de groene linde ten gehore bracht, bleek snel dat het lied in het hele land bekend was geweest. Uit alle provincies kwamen de reacties. Bij veertien zangers werd het lied op de band opgenomen.

Het succes van de navraag naar dit lied had tot gevolg dat voortaan veel meer aandacht aan de geografische verspreiding van de liederen werd besteed. Het stimuleerde de voortzetting van het onderzoek en leidde tot de samenwerking met het P.J. Meertens-Instituut.

[p. 56]

Data en plaatsen van opname

00 00 1950	Witveen
00 05 1960	Oldenzaal
29 01 1968	Tilburg
01 03 1969	Ede
14 02 1970	Delfzijl
10 09 1971	Bergeyk
18 10 1974	Weurt
15 01 1975	Well (L)
14 10 1975	Ommen
26 11 1975	Bergeyk
26 11 1975	Bergeyk
20 04 1977	Stramproy
27 01 1978	Malden
27 06 1981	Wierden

Vermeldingen/Literatuur

Bartelink 1967, 66-67; Blyau/Tasseel 1962, 465-466; Bols 1897, 203-205; Franken 1978, 142-146; Hoffmann 1856, 219-220; Kunst 1951, 145-147; Leloux 1985, 160-161; Molen 1969, 153-154; Peeters 1952, 108-109 Veurman/Bax 1944, 106-109.