De boeken der kleine zielen. Deel 1 en 2

XVII

Alleen, barstte Constance in een zenuwsnikbui los... O, dat verleden, dat ellendige verleden, dat altijd bleef aankleven, dat nooit van haar was af te schudden! Onrechtvaardig vond zij het leven en de familie en iedereen... Zij was geen slechte vrouw, zij had alleen eéns in haar leven, in haar leven van jonge, onberaden vrouw, dien noodlottigen misstap gedaan, maar bleven de gevolgen daarvan dan altijd?... Wat zij verlangde nu, was toch zóo weinig, zóo weinig, dat zij niet begreep, dat het zoo onbereikbaar bleef... Wat zij verlangde was niets anders dan kalm te leven in Den Haag, in haar land, en een beetje te worden liefgehad door alle de haren, voor wie zij voelde dat vreemde groote gevoel: dat zwak voor familie. Dat was alles, zij verlangde niets meer. Zij stelde aan het leven niets geene eischen meer, dan om zoo oud te kunnen worden, met wat verzoening en wat vergevensgezindheid, en dan te zien opgroeien haar kind tot man, terwijl zij, ter wille van haar kind, zoû blijven leven, zoo dragelijk mogelijk, aan de zijde van haar man. Dat was alles, dat was alles. Dàt was het eenige, wat zij, kleine ziel, nog vroeg aan het leven, en zij vroeg niets meer, en het was alsof allerlei geheime vijandelijkheden om haar heen het haar

[p. 264]

misgunden. Terwijl zij niets wenschte dan de kalme rust, scheen het om haar heen te woelen van vijandelijkheid. Waarom haatte men haar dan toch zoo? En waarom kon men niet een ander, of iets anders nu nemen als onderwerp van gesprek, van kwaad gesprek, van nijdigheid, als de menschen daar dan volstrekt niet buiten konden?

Zij bleef dagen zeer neêrslachtig, ging weinig uit, zag alleen geregeld haar moeder. Paul was op reis en Adeline wachtte hare bevalling af. Mevrouw Van Lowe merkte niets van wat er omging in Constance, en als des Zondags zich de familieleden weêr verzamelden, straalde de oude vrouw in die illuzie der groote aanhankelijkheid, die er zijn zoû tusschen allen. De kinderen, altijd, lieten haar allen buiten hun twisten, hielden haar uit een eerbied en liefde in de illuzie, die haar dierbaar was. Adolfine, in tegenwoordigheid van mama, sprak nooit vinnig kwaad van Bertha, was vriendelijk tegen Constance. Van den twist van Addy en Jaap wist de oude mevrouw niets, en niets van de verklaring van Van der Welcke en de Van Saetzema's.

Toen Van der Welcke en Addy thuis kwamen, sprak Constance met een enkel woord van haar gesprek met Adolfine. Maar verder bleef zij veel teruggetrokken in zichzelve, en zag alleen mama, en een enkelen keer Adeline, rustig moedertje, afwachtende haar achtste... Een enkelen keer bezocht zij met hare moeder de oude tantes, in dier kleine villa-tje bij Scheveningen, en dan was het:

- Hoe gaat het met je, Dorine?

- Wat zeg je?

- Marie vraagt hoe het met je gaat, Rien... Ze is zoo doof, Marie.

- O... goed... goed... Wie is dàt?

En tante Dorine wees naar Constance, haar nooit herkennende, met de hardnekkigheid van een heel oude, half kindsche vrouw.

- Dat is Constance... zei mevrouw Van Lowe.

- Dat is Gertrude...! zei dan tante Tien. Niet waar, Marie, dat is Gertrude?

- Neen, Christine, Gertrude is gestorven als klein meisje te Buitenzorg.

[p. 265]

Maar tante Tien schreeuwde aan het oor van tante Rien:

- Dat is Marie's dochter!

- Marie's dochter?

- Ja... Gertrude... Gèr... tru... u-de.

Constance glimlachte.

- Laat maar, mama, fluisterde zij. En als mama afscheid nam:

- Nu, dag Dorine en Christine!

- Wat zèg je?

- Adieu, Dorine en Christine... wij moeten weg.

- Ze moeten weg! schreeuwde tante Tien aan het oor van tante Rien.

- O... moeten ze weg? Waar gaan ze dan naar toe?

- Naar huis!

- O... naar huis? O... wonen ze niet hier? Nu... dag Marie... dank je wel voor je bezoek... En tegen Constance: Dag... Gertrude! Je bent immers Gertrude, niet waar?

- Ja... a... a! bevestigde tante Tien met een schrillen uitgerekten schreeuw. Ze is... Gertrùde... de dochter van Marie.

- Nu dan, dag... Gertrude...

- ...laat ze maar denken, dat ik Gertrude ben, mama, zei Constance dan zacht, vergoêlijkend, terwijl mevrouw Van Lowe een beetje zenuwachtig werd, niet begrijpende hoe heel oude menschen toch zoo hardnekkig konden blijven bij hun opinie, en een beetje weemoedig bij de gedachte aan Gertrude, die gestorven was.

Zoo gingen heel rustig, eenzaam en eentonig, de weken, de maanden voorbij. De sombere maanden van het vroeg invallende, koude en nattige najaar, zware stormen zweepende de boomen van de Kerkhoflaan, de wind onophoudelijk gierende om het huis, de regen neêrkletsende. Constance ging bijna nooit uit, sloot zich thuis op, als had zij iets pijn gedaan aan haar ziel, als wilde zij maar liever nu altijd veilig blijven in hare kamers, die haar lief waren. Zij was heel stil, zij zag bleek, zij zat dikwijls te denken, te peinzen - zij wist nauwlijks waarover - diep gezonken in haar melancholie, starende naar de woede van den stor-

[p. 266]

menden wind buiten. Zij had niet dikwijls meer woorden met Van der Welcke, alsof een treurige zachtheid hare zenuwen had vermoeid. Tegen half een, tegen half vijf tuurde zij uit naar haar zoon, verlangde naar hem, look een weinig op als zij hem zag, als hij lief praatte, gezellig, haar jongen, die iederen dag meer een man werd. Maar zij had hem niet heel veel meer bij zich, nu dat hij op het Gymnazium was, 's avonds veel werkte, van natuur ijveren plichtgetrouw. Van Vreeswijck kwam eens om de veertien dagen, de drie weken eten, meestal alleen, of zij vroeg er, nu Paul reisde, Marianne van Naghel bij, van wie zij veel hield. Dat was dan zoo een heel intiem exquis dinertje als zij kon geven - en daar bepaalde zich al hare wereldschheid bij.

Zoo leefde zij in zich en in haar huis. De kamers, waar zij zat, weêrspiegelden altijd haarzelve: een vrouw van voornamen fijnen smaak, ook al was zij niet bepaald artistiek, en vooral vertoonden die kamers dat bewoonde, dat gezellige, dat huiselijke van een vrouw, die veel thuis is, en die zich wijdt aan haar home als haar troost. Ook al waren zij duur geworden, had zij altijd veel bloemen om zich, veel groene planten, waarmeê zij gelukkig was: Venushaar, dat, onder haar zorgen, tot een heerlijke weligheid werd. En om haar heen smolten de kleuren en lijnen van hare meubels en bloemen, van hare bibelots en handwerken in een, als een rustig lieve atmosfeer, die de hare was, met iets zeer persoonlijks, iets delicaats en intiems: iets zacht gedoezelds van eigenlijk heel kleine eenvoudige vrouwelijkheid, zonder één werkelijk kunstvoorwerp, zonder één aquarel of teekening of moderoman, en toch met niets in kleur of vorm of lijn dat het oog van een artist zoû kwetsen; integendeel, alles geworden tot een groote harmonie van uiterlijke, kleine dingen met innerlijke dingen, die ook geen grootheid hadden...

Eens dat Truitje Constance eenige papieren, brieven, rekeningen uit de bus bracht, trof Constance's oog een drukwerk, dat zij opende. Zij las den titel van het courantje: De Dwarskijker, en als iemand, die nooit veel met de post krijgt, verwonderde haar het blad, maar meende zij, dat men het haar zond als reclame voor een

[p. 267]

abonnement. Plotseling echter herinnerde zij zich: De Dwarskijker... een klein hatelijk weekblad, geredigeerd door een verloopen sujet, wroetende in alles wat geheimenis was van groote Haagsche families - dikwijls al voor chantage terecht gestaan, maar altijd weêr ontduikende, en er toch weêr een slaatje van makend, omdat de doorgehaalde families met veel geld susten en afkochten, zoowel lasteringen als openbaringen der waarheid. Constance wilde, verontwaardigd, het blad dadelijk verscheuren, toen haar oog viel op den naam van: Van Aghel van Achteren, als doorzichtige verdraaiïng van Van Naghel van Voorde, en zij kon niet nalaten te lezen. Zij las toen een kwaad artikeltje tegen haar zwager, den minister van koloniën, persoonlijke aanvallen tegen Van Naghel: een groote gewichtige nulliteit, rijk geworden als advocaat in Indië in een duistere praktijk met Chineezen, voortgeschopt in zijn carrière door een nog grootere, gewichtige nulliteit, zijn schoonvader, de oud-gouverneur-generaal ‘Van Leeuwen’. Het artikel viel daarna Van Naghels broêr aan: de Commissaris der Koningin in Overijssel, en om te besluiten beloofde het in een volgend nummer van den Dwarskijker, eens een blik te geven in de onzedelijkheid der andere familieleden van dezen, zich aan Chineezen rijk gezogen, bourgeois, aan wien Indië nog niet de minste werkelijke verplichting had te wijten. En zeer duidelijk doelde de schrijver op de zuster van mevrouw Van Naghel: ook al een vrouw uit die heele hooge kringen, wier einde wel eens heel spoedig zoû kunnen naderen in een al te voorziene en betere wereldorde: ‘de ex-ambassadrice’ werd zij genoemd, en op het schandaal van De Staffelaer en Van der Welcke werd nog eens gezinspeeld, met de aanlokkelijke belofte de volgende week eens die oude dingen, die altijd interessant bleven, omdat zij gaven een kijk in die verdorven maatschappij der aristocratie, in al hun details weêr te geven. Constance lezende, voelde haar hart kloppen, het bloed haar stijgen naar haar wangen, en hare handen beefden, hare knieën knikten, zij voelde zich of zij zoû flauw vallen. Zij begon zich al te wennen aan mondelinge lasteringen, maar zulke geschreven, voor ieder zichtbare, gedrukte artikelen, waren een

[p. 268]

ontsteltenis voor haar, en met puilende oogen las zij, en las zij over. Dat er zoo over de haren en haar werd geschreven, dat er de volgende week nog meer in dien lasterlijken trant over haar zoû geschreven worden, zoo niet laster, dan die onuitwischbare waarheid, vervulde haar met een wanhoop, een radeloosheid. Zij wist niet wat te doen, toen zij, vaag, de verschrikte oogen dwalende, zag tusschen de rekeningen en de papieren nog een ander papier: ‘Attentie s.v.p.!! Men gelieve zich in te teekenen op Den Dwarskijker, abonnementsprijs voor ieder trimester vijftig gulden’. Met de vette letters van een brutale chantage, werd het berichtje gegeven, en zij begreep het dadelijk: zij begreep wat beduidde dat abonnement op een schandblaadje voor tweehonderd gulden in het jaar! Maar zij begreep ook, dat, al zond zij nu dadelijk de vijftig gulden of tweehonderd, dat toch geen waarborg zoû zijn voor verdere diffamatie of oplichterij, en zij wist niet wat te doen...

Zij dacht eerst het blaadje te verbergen voor Van der Welcke, maar zij was zoo zenuwachtig dien geheelen dag, dat zij, na den eten, terwijl Addy naar boven was, het toonde aan haar man. Hij werd heel kwaad, met de nerveuze drift van zijn natuur, die zich meestal wist in te houden om niet in te hevige scènes met zijn vrouw te vervallen. Hij vloekte, balde zijn vuisten, liep onmachtig de kamer op en neêr, lust hebbende iets te breken, of op straat te gaan, en te razen tegen Den Haag, zijn huizen, zijn menschen. Ook hem was het gedrukte pamflet - vooral omdat het gedrukt was: te lezen voor iedereen - een ontzettende schande, die hij ten koste van hij wist niet hoeveel, had willen ontloopen. Ook welde het in hem op om naar het bureau van den Dwarskijker te gaan, ergens verborgen in een obscuur straatje, en den redacteur met zijn rotting af te ranselen. En zonder dat hij eigenlijk wist waarom, en hoe hij zich verleiden liet tot dat ondoordachte, onlogische woord - het woord als van een kwaad kind, dat niet meer denkt in de opbruising zijner driften, riep hij uit:

- Het is ook jouw schuld!

[p. 269]

- Mijn schuld! herhaalde zij heftig. Mijn God, mijn God, waarom? Waarom is het mijn schuld??

- Het is jouw schuld! Jij hebt hier willen komen wonen, in dat ziekelijke verlangen van je naar je familie. In Brussel kende ons niemand, en sprak niemand over ons, en ons leven was er, zoo niet gelukkig, dan toch rustig. Hier is er altijd wat, altijd wat! Hier is het geen leven!

- En jij dan, verlangde jij niet terug? Was ik het alleen, die verlangde!? riep zij uit, gekwetst door zijn onredelijkheid.

Maar hij hoorde haar niet en al zijne opgekropte bitterheid kwam los.

- Hier loop ik iederen dag over de straat, alsof iedereen mij aankijkt en nawijst! Als ik kom in de Witte of op de Plaats tusschen al mijn kennissen van vroeger, voel ik mij misplaatst als een indringer, als iemand, die niet is te avoueeren. Het is jouw schuld, het is jouw schuld!

- Mijn schuld!

- Waarom heb je volstrekt in Holland willen terugkeeren!

- Maar jij dan?

- Ik?

- Ja, jij niet? Verlangde je soms niet naar je ouders, naar Holland! Heb je zelf niet gezegd, dat het goed zoû zijn voor ons kind!

- Voor ons kind! riep hij uit, niet hoorende, in zijn onmachtig ziedende drift. Voor ons kind! - en hij lachte zoo bitter, zoo schamper, als zij misschien nog nooit zijn lach had gehoord. Voor ons kind! Ik kan wat doen voor hem hier! Al werkt hij nog zoo goed, al heeft hij nog zooveel tact, altijd, altijd, zal men hem later, ook al komt hij in de carrière, die ik heb moeten breken, blijven nahouden het schandaal van zijn ouders! Voor ons kind...! Laat hem boèr worden... als hij dan Hollander moet zijn in Holland... Ergens verborgen voor al onze familie, onze kennissen, onze relaties. En het is alles, alles jouw schuld!

- Je bent onredelijk! riep zij uit, trillende onder zijn beleediging. Hebben wij ons iets te verwijten, Henri, dan hebben wij ons dat samen te doen, en dan heb jij niet het recht, mij, mij... een vrouw,

[p. 270]

alleen te laten dragen, de last van onze ellende!

- Die ellende zoû ten minste niet besproken, beschimpt, gekritizeerd, geridiculizeerd, gediffameerd worden, riep hij razend, stampende met zijn voet; als jij niet in Holland terug hadt willen komen!

- Was ik het alleen?

- Nu goed dan! gaf hij toe, zich niet meer meester; dan was ik het ook. Maar stòm zijn we dan beiden geweest, om terug te komen in dit ellendige land, tusschen die ellendige menschen!

- Ik heb ze niet noodig... ik verlangde alleen naar mijn familie.

- Naar je familie... De Saetzema's, waar we al gebrouilleerd meê zijn, ook al groeten we elkaâr nog bij mama. De Van Naghels, die niets voor ons doen... wil je zoo leven, voor je kind, in Holland, hier, obscuurweg, altijd op je Kerkhoflaan, in je huis, in je kamers... met niemand dan Vreeswijck, die ons de genade aandoet eens te komen dineeren! Wie hebben wij, wie komt er bij ons, bij wie zijn wij eenigszins in tel!

- Ik verlangde alleen naar de sympathie van mijn familie!

- En wil je met die sympathie, die al heel betwijfelbaar is, hier blijven wonen, zoo... zoo obscuur... als je je kind later zijn carrière wil laten volgen... Ha, ha, hij zal er mooi komen, zoo... Denk je, dat hij er alleen met examens komt? Neen, hij komt er met relaties, dat is nu eenmaal zoo, nog meer dan met mooie examens... En je wil hem zoo, later, in de diplomatie laten gaan, terwijl zijn vader en zijn moeder zich hier verdommen! op de Kerkhoflaan! Nu dan... laat hem boèr worden: de toekomst behoort toch aan het plebs... Goed, het is dan ons beider schuld. Ons beider stomme schuld. Maar is het dan mijn schuld, jouw schuld is het ook... Heb je ooit iets gedaan om een stap verder te komen? Ik, ten minste in mijn eigen, ik had nog gerekend op de Van Naghels, ik dacht: mijn zwager heeft veel relaties, we zullen bij hem aan huis komen, persoonlijk kan het mij niet schelen... maar het is goed, later, voor mijn jongen.

- Zoo? En heb jij zelf geen relaties? Hebben je ouders geen relaties?... Al je oude vrienden van de Plaats... Wie van ze komt hier,

[p. 271]

wie van ze heeft, behalve Vreeswijck, de eenvoudige beleefdheid gehad, je vrouw de minste visite te maken? Niemand, niemand! gilde zij uit. Niet, dat ik er naar verlang, evenmin als jij verlangt bij Van Naghel te dineeren, maar als je dan zoo gesteld bent op relaties, ter wille van onzen zoon later... hadt dan ook wat anders gedaan, dan Den Haag en Scheveningen rond te fietsen - hadt dan je vroegere kennissen aan het verstand gebracht, dat als ze zich verwaardigen je te kennen in dat heilige mysterie van jullie Plaats... het, minstens genomen, eenvoudig beleefd zoû geweest zijn je vrouw en jezelven ook op te zoeken in hun woning, je vrouw niet te blijven nieeren, alsof ze nog je maîtresse was...

- Dat blijft, dat blijft altijd zoo! riep hij onmachtig, razend, bijna tot huilens toe. Er zal nooit iets aan te veranderen zijn, al zijn we zestig, al zijn we tachtig!

- Maar goed... zeide zij, als met een ingeving, die haar sterkte tegen de onredelijkheid van haar man in. Je wenscht het voor je zoon! Ik zal het doen! Ik zal met Bertha spreken, en ik, ik het eerst. Ik zal haar zeggen, wat ik van haar verlang, als van een zuster. Maar ook wensch ik dan, dat jij de belangen - voor later, voor je zoon - bij jouw kennissen behartigt, en ook wensch ik dan, mij van den winter te laten prezenteeren aan het Hof... Ik heb er nooit aan gedacht, maar de menschen hebben er van het moment, dat wij hier zijn gekomen, den mond vol van gehad... en nu, nu zal ik het doen... Wat is er voor bezwaar tegen? Dat we familie van De Staffelaer zullen coudoyeeren! Het kan mij wat schelen wie ik coudoyeer. Ik had gedacht eenvoudig hier te leven, in de sympathie voor mijn familie, - maar als mij die dan brok voor brok wordt ontzegd - als er dan nog zulke ellendige pamfletten verschijnen als dit - als je me dan nog daarenboven verwijt, dat ik niet aan de toekomst van mijn zoon denk, - dan zal ik mijn gedragslijn veranderen, en dan zal ik met Bertha praten. Praat jij met je kennissen in de Plaats, en als je eenige fierheid hebt - weiger voortaan met ze om te gaan, wanneer ze je vrouw en jezelven ook niet erkennen als behoorende tot de hunnen. Ik - ik verdraag het niet langer! Ik wenschte niets dan stilte, rust, sym-

[p. 272]

pathie, niets dan hier oud te worden bij mijn moeder en mijn zusters en broêrs, maar als er dan éclat moet zijn, niettegenstaande die doodeenvoudige verlangens - welnu, dan zal er dat éclat zijn: dat de menschen met recht kunnen zeggen: mevrouw Van der Welcke pousseert zich weêr in de kringen, waar zij altijd heeft thuis behoord.

- Ik kan niet! zeide hij zwak. Ik kan onmogelijk doen, wat je wilt. Ik kan niet, na zes maanden mij te hebben laten welgevallen een zeker geduld-worden tusschen mijn vroegere kennissen, ze nu aan het verstand brengen, dat ik met mijn vrouw visites wensch te maken aan hen en hun vrouwen, en die visites van ze terug eisch.

- Dan zal ik het alleen doen! zeide zij. Ik ben gebrouilleerd met Adolfine, maar haar rommelkliek heb ik niet noodig. Ik geloof, dat er in Bertha nog wel eenige zusterlijke sympathie voor mij is, en ik zal met haar spreken, en zij mòet mij helpen. Maar je zal mij niet meer kunnen verwijten, dat ik niet denk aan de toekomst van mijn kind. En ben je te zwak om je kennissen te toonen, wat je wenscht, - dan zal ik alleen, later, als de carrière van onzen zoon zwaar is - het recht hebben je te verwijten, wat jij me nu verwijt...

- Verwijten... ik denk niet aan verwijten! viel hij in, driftig, onlogisch, onredelijk. Ik denk alleen aan dat lamme blad... aan dat lamme blad...

Hij keek er heen zenuwachtig, waar het lag op de tafel; zij ook...

- Ik ga naar den vent toe... ik zal hem op zijn gezicht!... ik zal hem op zijn gezicht slaan!

Zij lachte schamper.

- Doe je dat ook voor de toekomst van je zoon?

Hij hield zich in, krampte de vuisten, liep huilend de kamer uit, gooide zich in zijn fauteuil boven, rookte cigarette na cigarette, liep op en neêr, razend en machteloos.

Dien avond kwamen Gerrit en Paul aan, en zij wisten ook van den Dwarskijker: zij vertelden, dat bij Van Naghel ook een exemplaar van het pamflet in de bus was gestoken. En Gerrit, razend

[p. 273]

wordende omdat Van der Welcke nog razend was, zei:

- Als je dien vent op zijn gezicht wil slaan, Van der Welcke, ben ik je man!

Paul, moê, sloot de oogen, keurde af met die geblazeerde uitdrukking van zijn geheele gezicht.

- Beste Gerrit, wees nu weêr niet de flinke ritmeester, met de sabel, die er maar op inhouwt, en alles denkt kapot en klein te kunnen slaan. En jij Van der Welcke, hoû je in Godsnaam kalm, als je de zaak niet wil verergeren.

- Maar wat te doen? vroeg Constance nerveus.

- Totaal niets, zei Paul filozofisch.