De dialecten in de Duits-Nederlandse Roerstreek - grensdialectologisch bekeken

Inleiding^*

Op 27 november 1907 vond in Venlo de Algemene Vergadering van het Provinciaal Genootschap ‘Limburg’ (Provinciaal Genootschap voor Geschiedkundige Wetenschappen, Taal en Kunst) plaats. Op het programma stond o.m. een lezing van de geboren Venlonaar Jos. Schrijnen met als titel ‘Limburgsche dialekten’. Schrijnen betreurde het verdwijnen van de oude plaatselijke dialecten en analyseerde de taalveranderingen (Schrijnen 1907, p. 5):

‘Oude menschen zeggen wel eens: men spreekt tegenwoordig geen Venloosch, Roermondsch, Maastrichtsch enz. meer, en zij hebben gelijk. In dit opzicht mogen zij terecht zijn laudatores temporis acti. Wij, het jongere geslacht, nemen te veel uit andere dialekten, te veel ook in ons dialekt uit de beschaafde omgangstaal over.’

Aanpassing aan de dialecten van de streekgenoten en aanpassing aan de eigen standaardtaal - horizontale en verticale taalverandering dus - vindt tegenwoordig plaats aan weerszijden van de Duits-Nederlandse grens. Dientengevolge groeien de buurdialecten hoe langer hoe meer uit elkaar; deze ontwikkeling vormt het onderwerp van de Duits-Nederlandse grensdialectologie.¹

De grensdialecten die in mijn lezing centraal staan zijn de dialecten in de Roerstreek tussen Heinsberg en Roermond (z. kaartje). Ik heb ter voorbereiding van deze lezing zelf onderzoek van beperkte omvang gedaan in Posterholt en Karken; deze buurplaatsen liggen vlak bij de grens. Mijn materiaal wordt aangevuld door gegevens voor andere plaatsen in Middenlimburg en in de regio Heinsberg (= het Rijnland).

Doel van onderzoek is niet het dialect van de oudere generatie. Om recente ontwikkelingen te kunnen achterhalen heb ik jongere dialectsprekers ondervraagd - of willen ondervragen. Drie van mijn vier zegslieden waren 37 of 38 jaar oud, de vierde persoon (afkomstig uit Karken) was echter al 46.

* Lezing, gehouden tijdens het 19de congres van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde in Herten (Roermond) op 27 november 1993. Ik dank Gerda van der Burgt, Herman Crompvoets en Ton van de Wijngaard die de fouten tegen het Nederlands in mijn tekst gecorrigeerd hebben. En ik dank mijn zegspersonen Gertie Boosten, Rinie Golsteijn (Posterholt), Herbert Himmels, Christian Scherrers (Karken).

1 Zie Kremer 1979 en Cornelissen 1994.

[p. 2]

De lezing bevat vier hoofdstukjes. In hoofdstuk 1 en 2 worden onderdelen van de woordenschat behandeld, morfologische items (werkwoordsvormen) komen in 3 aan bod. Tenslotte geef ik een schets van de taalsociologische situatie (4). Daar zal ik ook de vraag aan de orde stellen hoe de kinderen van mijn Nederlandse en Duitse informanten spreken.

1. Uit de oude woordenschat

Winand Roukens publiceerde in 1937 in Nijmegen zijn grensoverschrijdend proefschrift dat grote waarde heeft voor diachronisch vergelijkend onderzoek op taalkundig en volkskundig gebied. Uit een behoorlijk aantal van zijn taalkaarten blijken oude overeenkomsten tussen de dialecten van Posterholt en Karken in de Roerstreek. Elf van deze items heb ik ter plaatse opnieuw getoetst, zij vormen het uitgangspunt van het eerste hoofdstukje (azijn, bord, broek, buurman, kraanvogel, kruiwagen, kruisbes, pad, ui, vork, wittebrood). Er kwamen recente ontwikkelingen naar voren, al werd wel duidelijk dat sommige van de verschillen tussen het materiaal Roukens en mijn gegevens samenhingen met methodische vraagstukken en niet met taalverandering. Deze problemen zal ik eerst proberen op te lossen voor ik per lexeem de vormen van taalkundige verandering beschrijf.

1.1 Gegevens

Nederlands	Posterholts	Roukens	Karkens	Duits
azijn	ääk	essik	essiesj/essich/essik	Essig
bord	teijer	teljer/telder	teller	Teller
broek	boks	boks	boks	Hose
buurman	buur	nobber	nobber	Nachbar
kraanvogel	[kroene-kraan]	kroeëne-kraan	kroeënekraan; kroan	Kranich
kruiwagen	sjuisker	sjurgeskar/-ker	sjörskar	Schubkarre

[p. 3]

verschenen in: Cornelissen 1994

[p. 4]

Nederlands	Posterholts	Roukens	Karkens	Duits
kruisbes	knorsjel	krosjel	knosjel/knosjer	Stachelbeere
pad	kwekkerd	kroddel	kwekkel/kwegkel	Kröte
ui	ui; oeëlik	aolike	tswiebel; oeëlik	Zwiebel
vork	versjét	v/forsjét	fersjét	Gabel
wittebrood	witbrooëd; mik; wek	wek	witbroeëd; [wek/waik]	Weißbrot

1.2 Minder geschikte items

Ik had i.p.v. de items ‘kraanvogel’ en ‘pad’ beter twee andere begrippen in mijn enquête kunnen opnemen.

kroeënekraan ‘kraanvogel’²

De in het A.N. door kraanvogel aangeduide loopvogels zijn tegenwoordig, zoals een van mijn zegslieden in Posterholt verklaarde, in de Roerstreek ‘praktisch nooit’ meer te zien. Zij zelf kende wel nog de oude benaming, maar de tweede zegspersoon beweerde dat ze dit dialectwoord zelfs nog nooit gehoord had. Als ik mijn materiaal in een pretest zou hebben getoetst zou ik het item kroeënekraan eruit moeten hebben gehaald.

kroddel ‘pad’³

Aan beide zijden van de grens werd door mijn zegspersonen de plaatselijke benaming van de kikvors opgegeven ter aanduiding van de pad: kwekkerd in Posterholt, kwekkel of kwegkel in Karken. Dat had ik kunnen verwachten omdat zowel in Limburg als ook in het Rijnland vaak geen verschil wordt gemaakt tussen deze amfibische verwanten.⁴ In de Roerstreek winnen blijkbaar de benamingen het die eigenlijk voor de kikvors waren gereserveerd. Voor

2 Kroeënekraan of kroenekraan; zie Roukens 1937, p. 370vv. en kaart 77.

3 Zie Roukens 1937, p. 382 en kaart 82 (‘Kröte’), voorts p. 379vv. en kaart 81 (‘Frosch’).

4 Zie Roukens 1937, p. 383.

[p. 5]

Posterholt werd het Middenlimburgse kwekkerd opgegeven;⁵ de zegslieden in Karken gebruiken het woord kwekkel/kwegkel, dat volgens het Rheinisches Wörterbuch waarschijnlijk een heel beperkt areaal bestrijkt⁶ en door Roukens i.v.m. de benamingen van de kikvors niet vermeld wordt.

Opmerkelijk is dat aan beide kanten van de grens tegenwoordig oude dialektwoorden in zwang zijn, standaardtalige invloed is er niet aan te tonen.

Volgens kaart 82 van Roukens bestond er in het verleden in de Roerdorpjes een dialectwoord kroddel ‘pad’ (zie kaartje). Mijn zegslieden in Posterholt en Karken beweerden echter unaniem dat ze dit woord nog nooit hadden gehoord, en één van de Karkenaren voegde eraan toe dat ook zijn oude vader dit lexeem nooit zou gebruiken.

5 Zie ook Kats 1985, p. 153 en Geurts 1988, p. 73.

6 In feite wordt kwekkel/kwegkel helemaal niet opgegeven, wel de a-variant kwagkel voor Heinsberg, zie Rheinisches Wörterbuch, deel 6, kol. 1265 s.v. Quackel.

1.3 Aanmerkingen op de kaarten Roukens

In sommige gevallen heeft het verschil tussen de opgaven van Roukens en de recente gegevens voor Posterholt en Karken vermoedelijk niets of maar weinig te maken met taalverandering. Dat geldt voor teljer/telder, wek, aolike en krosjel.

teljer/telder ‘bord’

Volgens Roukens werd het eetbord in Middenlimburg teljer of telder genoemd.⁷ Zijn kaart suggereert dat beide varianten ook aan de Duitse kant van de grens bekend waren en dat de buurdialecten dezelfde variant hadden. Dat houdt in dat ook in Posterholt en Karken hetzelfde woord aanwezig moet zijn geweest. Bovendien voegt Roukens in zijn toelichting op de kaart een derde variant eraan toe: de teller. Het verspreidingsgebied van teller wordt niet beschreven.

Tegenwoordig wordt het eetbord in Posterholt door teijer aangeduid, in Karken door teller. Het dialect von Posterholt sluit dus aan bij het Middenlim-

7 Zie Roukens 1937, p. 127vv. en kaart 9.

[p. 6]

burgs,⁸ het dialect van Karken bij de dialecten van de Duitse Roerstreek en bij het standaardtalige Teller.

Roukens gaf de variant teijer niet, wel teljer - heel duidelijk met de -l- aan het eind van de eerste lettergreep.⁹ Ik vraag me af of hij teijer over het hoofd heeft gezien; of moeten we de hedendaagse variant als een element van taalverandering beschouwen?

wek ‘wittebrood’

Tegenwoordig gebruiken de dialectsprekers aan weerszijden van de grens o.m. benamingen die bij hun standaardtaal aansluiten, witbrooëd (nl. wittebrood) respectievelijk witbroeëd (d. Weißbrot). Ik vermoed dat dit heteroniem hier al lang bestaat - naast andere lexemen. Roukens heeft dit type in zijn materiaal echter alleen maar ‘ausnahmsweise’¹⁰ gevonden, voor Posterholt-Karken geeft hij wek. Het is goed denkbaar dat zijn informanten - zoals dat tijdens een schriftelijke enquête heel vaak gebeurt - voor de ‘meest authentieke’ variant (wek) hebben gekozen. Witbrood werd in dit geval als niet-dialectisch bestempeld en de plaatselijke variatie werd op die manier niet vastgelegd.

Eén van mijn zegspersonen in Posterholt noemt het wittebrood ook mik. Gezien het feit dat volgens Roukens de meeste Limburgse buurplaatsen (o.m. Roermond) bij een groot mik-gebied horen zijn er twee verklaringen denkbaar: recente uitbreiding van dit gebied of oude heteroniemie in Posterholt. - Een zegsman in Karken zei de oude woorden wek en waik wel te kennen, maar zelf nooit te gebruiken. Waik is overigens een heel zeldzame diftongische bijvorm van wek.¹¹

aolike ‘ui’

De drie Middenlimburgse plaatsen Herkenbosch, Vlodrop en Posterholt vormen de noordwestelijke rand van een groot oeëlik-gebied in het Rijnland.¹²

8 Zie Kats 1985, p. 288 (te:jjer) en Geurts 1988, p. 118 (tejjer).

9 Hij herhaalt die l ook in zijn fonetische spelling, zie Roukens 1937, p. 127.

10 Zie Roukens 1937, p. 296vv. en kaart 57; citaat: p. 297.

11 Zie Rheinisches Wörterbuch, deel 9, kol. 327.

12 Zie Roukens 1937, p. 335vv. en kaart 68; zie ook Goossens 1988, p. 83vv. en kaart 5, en verder Rheinisches Wörterbuch, deel 9, kol. 38vv. De Ripuarische variant van oeëlik is ölliech e.d.

[p. 7]

Ik vermoed dat de tegenwoordige oeë-diftong in Posterholt - de ‘normale’ klank in de Roerstreek - autochtoon en dus oud is; ik heb geen verklaring voor de o-klank van Roukens (aolike). Zijn opgave is verder een uitzondering voor wat betreft de drie lettergrepen; misschien is hiermee het meervoud bedoeld?¹³

krosjel ‘kruisbes’

Kaart 26 in deel 4 van het Rheinisches Wörterbuch vertoont een Rijnlands knorsjel-gebied, dat in de regio Heinsberg-Karken de staatsgrens bereikt en - zoals mijn gegevens voor Posterholt laten zien - de grens overschrijdt.¹⁴ Volgens Roukens hoort de Duits-Nederlandse Roerstreek bij een krosjel-gebied,¹⁵ het autochtone heteroniem knorsjel ontbreekt op zijn kaart en in zijn toelichtingen. Dit gebeurde ten onrechte omdat de knorsjel ook elders in Limburg bekend was en bekend is.¹⁶ Het dialectwoord knorsjel is dus met witbrood en - misschien - met mik te vergelijken. Roukens had deze woorden als plaatselijke benamingen - al dan niet naast andere heteroniemen - kunnen vastleggen.¹⁷

13 Tegenwoordig in Posterholt: oeëlik ev., oeëlike mv.

14 Zie Rheinisches Wörterbuch, deel 4, kol. 1062vv. en kaart IV, 26.

15 Zie Roukens 1937, p. 346vv. en kaart 72. Het krosjel-areaal wordt in het westen (Erkelenz) gevolgd door knorsjappel.

16 Zie Crompvoets 1991, p. 131/132.

17 Eén van mijn informanten in Posterholt dacht dat andere dorpsgenoten de kruisbessen kroonsele noemen.

1.4 Elementen van taalverandering

wek ‘wittebrood’

De oude benaming wek wordt door mijn Karkense informanten niet meer gebruikt. De wek werd vervangen door een heteroniem dat meer overeenkomt met het standaard-Duits (witbroeëd - Weißbrot).

[p. 8]

essek ‘azijn’

Op de Roukens-kaarten ‘azijn’,¹⁸ ‘wittebrood’ en ‘ui’ vormen de drie plaatsen Herkenbosch, Vlodrop en Posterholt reliktgebiedjes binnen het Middenlimburgs. Hun oude benamingen sluiten respectievelijk aan bij het dialect van de oosterburen: essik, wek, oeëlik(aolike). Tegenwoordig hoort men in Posterholt ääk i.p.v. het oude essik. Het plaatselijke relictwoord werd dus verdrongen door het algemeen Middenlimburgse equivalent. Aan de andere kant van de grens in Karken valt een andere ontwikkeling te constateren. De uitspraak van het dialectwoord essik wordt aangepast aan het Rijnlands en/of het Hoogduits; i.p.v. de onverschoven -k is er nu de -ch te horen (essich) en ook wel de ‘koronalisierte’ klank (-sj; essiesj) die typisch is voor het Rijnland.¹⁹

nobber ‘buurman’

In het dialect van Posterholt wordt de mens naast wie je woont tegenwoordig buur genoemd. Dit komt dus volledig overeen met het A.N. Het oude woord nobber of elders naober²⁰ dat in het verleden in heel Nederlands Limburg gold wordt ook in andere plaatsen door buur vervangen.²¹ Het is op basis van deze gegevens echter moeilijk te bepalen of er sprake is van verticale en/of horizontale taalverandering.

oeëlik (aolike) ‘ui’

Als er in Posterholt over de ui en in Karken over de tswiebel wordt gesproken dan ligt de invloed van de overkoepelende standaardtaal voor de hand (ui - Zwiebel). De Nederlandse dialectsprekers in het oeëlik-gebiedje nemen dus niet de andere Middenlimburgse heteroniemen over - zoals het Roermondse ooj of het Echter un -,²² maar ze kiezen voor het standaardtalige woord dat op kaart 68 van Roukens helemaal ontbrak. Hetzelfde verschijnsel ziet men in de Duitse grensstreek; blijkbaar wordt er niet de regionaal dominerende

18 Zie Roukens 1937, p. 302vv. en kaart 58.

19 Zie Herrgen 1986.

20 Zie Roukens 1937, p. 332vv. en kaart 66.

21 Ook bijvoorbeeld in het Roermonds, zie Kats 1985, p. 192 s.v. nabuur.

22 Zie Kats 1985, p. 297 en Geurts 1988, p. 122.

[p. 9]

variant ölliech (Ripuarisch-Rijnlands) aanvaard, maar het standaardtalige woord.

1.5 Overeenkomsten, verschillen, ontwikkelingen

Als ik de items kroeënekraan en kroddel buiten beschouwing laat resteert er een zestal oude lexikale overeenkomsten tussen de dialecten van Posterholt en Karken: versjét/fersjét ‘vork’; sjuisker/sjörskar ‘kruiwagen’,²³ boks ‘broek’, witbrooëd/witbroeëd, oeëlik en knorsjel/knosjel/knosjer. Oud is waarschijnlijk ook het klankverschil teijer - teller, terwijl het verdwijnen van het autochtone lexeem wek in Karken en de vervanging van essik door ääk en nobber door buur in Posterholt verschijnselen van deze eeuw zijn. Dat geldt zoals ik vermoed ook voor het gebruik van de standaardtalige benamingen van de ui (ui - tswiebel).

Door de recente veranderingen neemt het aantal overeenkomsten met de respectievelijk overkoepelende standaardtaal toe. In Posterholt: buur, ui; in Karken: teller (tenzij het een oude klankvorm was), essich (i.p.v. essik), tswiebel.²⁴ Een geval van puur horizontale taalverandering in Middenlimburg is het gebruik van ääk in Posterholt. Ditzelfde geldt mogelijk ook voor mik; aan de andere kant van de grens vertoont het dialect van Karken een duidelijk bewijs van de substandaardtalige ‘coronalisering’ (Koronalisierung): essiesj naast essich.

23 Benaming van het oude vervoersmiddel en van z'n moderne versie!

24 Ludger Kremer concludeert m.b.t. zijn Oostnederlands-Westfaals onderzoekgebied: ca. 85 percent van de door hem onderzochte begrippen laten ‘die aktive Rolle stspr. [= standardsprachlicher] Lexeme im lexikalischen Wandel der heutigen Grenzdialekte deutlich werden’ (Kremer 1979, p. 195).

2. Benamingen voor moderne begrippen

De dialectsprekers gebruiken meestal standaardtalige lexemen ter aanduiding van de voorwerpen van het moderne leven. Dankzij het grensdialectologisch proefschrift van José Cajot weten we dat de Duits-Nederlandse taalgrens tussen Aken en Sittard meestal een woordgrens vormt voor deze moderne benamingen. Uitzonderingen aan de Nederlandse kant zijn echter vaak de

[p. 10]

plaatsen Kerkrade en Vaals; omgekeerd vertoont het dialect in de Duitse Selfkant (Tudderen, Süsterseel) meer dan eenmaal standaard-Nederlandse ontleningen.²⁵

Zonder enige kennis van de andere standaardtaal kunnen de dialectsprekers niet meer over de grens heen met elkaar spreken tenzij zij alleen willen praten over heel beperkte onderwerpen die voldoende besproken kunnen worden door middel van de oude woordenschat. Deze stelling zou men kunnen afleiden uit de dissertatie van Cajot; ze wordt bevestigd door de uitslagen van mijn eigen onderzoekje in de Roerstreek. Zes van de items bevatten begrippen die nauw verbonden zijn met het proces van de westerse civilisatie.²⁶ De antwoorden van de informanten schrijf ik volgens de spellingregels van de twee schrijftalen:²⁷

	Posterholts	Karkens
1.	gazet	Zeitung
2.	fiets	Rad
3.	ijskast; koelkast; diepvries, vriezer	Kühlschrank
4.	vliegtuig; vlieger	Flugzeug
5.	stofzuiger	Staubsauger
6.	televisie/televies	Fernseher/Fernseh

De Limburgse dialectspreker moet klaarblijkelijk de Duitse benamingen kennen als hij met zijn oosterbuur over het lawaai van een Flugzeug of het nieuws in de Zeitung gaat praten. En bovendien moet hij kennis hebben van regionale varianten van de Duitse taal of van de Umgangssprache (tus-

25 Zie Cajot 1989, p. 274-276 (en kaart 541) en p. 278/279.

26 Dezelfde zes begrippen worden grensdialectologisch onderzocht in Dialekt à la carte 1993 (kaarten 7, 8, 9, 11 en 12, bewerkt door Ludger Kremer, kaart 18, bewerkt door Christa Hinrichs) en - heel kort - in Cornelissen 1991. Zie voorts Cajot 1989 (m.b.t. 2, 3, 5 en 6), Kremer 1979 (m.b.t. de begrippen 1, 2, 3 en 5) en Roukens 1937 (m.b.t. 1).

27 Een van mijn zegslieden in Posterholt zei tijdens het interview dat zij het moderne toestel waarin een lage temperatuur wordt gehouden om er levensmiddelen in te bewaren niet alleen koelkast (keulkas) noemt, maar ook diepvries en vriezer (diepfries, vrezer). Hier worden blijkbaar verschillende toestellen en hun benamingen vermengd, mogelijk geldt dat alleen voor deze informant.

[p. 11]

sentaal) in het Rijnland; anders zou hij er misschien moeite mee hebben als de Karkense dialectspreker het heeft over het Fernseh (geapocopieerd < das Fernsehen = das Fernsehgerät/der Fernseher) of over het Rad (verkorting van Fahrrad).

Ook omgekeerd is het nog niet voldoende als de Duitser de Nederlandse lexemen in hun standaardtalig uiterlijk kent, want ook het Posterholts vertoont bijzonderheden m.b.t. de woordvorming: televies. Voorts zal hij in zijn tweetalig pocketwoordenboek de betekenis ‘vliegtuig’ s.v. vlieger tevergeefs zoeken.²⁸ Tenslotte zal hij het trefwoord gazet überhaupt niet vinden. Gazet is typisch Middenlimburgs; het is het oudste van de zes door mij geënquêteerde begrippen, in de standaardtaal al vervangen door krant, maar in het dialect blijkbaar nog vrij gebruikelijk.²⁹

28 Het WNT geeft als betekenis 13: ‘In litt. taal een enkele maal en ook wel gewest. (DE BONT) gebezigd voor vliegmachine’ (WNT, deel 21, kol. 2005). - Het lexeem vlieger (Flieger) kan echter ook in Rijnlandse dialecten het vliegtuig aanduiden, zie Dialect à la carte 1993, kaart 8 (toelichting: Ludger Kremer).

29 Roukens noteerde reeds voor de Tweede Wereldoorlog, dat ‘die krant-Form sich im gazet-Gebiet schon festzusetzen beginnt und für viele Ortschaften entweder neben dem älteren Mitbewerber oder gar allein belegt ist’ (Roukens 1937, p. 294). Heel zeker kun je tegenwoordig in Posterholt krant naast gazet horen, het oude woord staat echter nog niet op het punt te verdwijnen.

3. Werkwoordsvormen

De twee buurdorpen Posterholt en Karken zijn al sinds eeuwen staatkundig gescheiden. In het ancien régime vormden de dorpsgrenzen de grens tussen het Gelderse overkwartier (met Roermond als ‘hoofdstad’) en het hertogdom Gulik die in de 19de eeuw als scheidingslijn tussen het Verenigde Koninkrijk en Pruisen (later: Duitsland) herleefde.³⁰ Al wordt de betekenis van de oude staatkundige verdeling voor het tegenwoordige dialectlandschap niet meer al te hoog aangeslagen, toch geeft de eeuwenoude scheiding van de twee dorpen aanleiding om verschijnselen van een dialectische discontinuïteit te verwachten.

Het Maaslandse overgangsgebied in ruime zin tussen Leuven-Eindhoven en Aken-Keulen vormt volgens de indelingskaart van Jan Goossens een terras-

30 Atlas z.j. en Gillessen 1992b.

[p. 12]

landschap tussen twee dialectische kerngebieden: tussen het Nederfrankisch in het noordwesten en het Ripuarisch in het zuidoosten.³¹ Eén van de belangrijkste isoglossen in dit overgangsgebied is de zeggen/sagen-lijn die het noordwestelijke zeggen-paradigma (dat bijvoorbeeld in Roermond geldt) en het zuidoostelijke sagen-paradigma (o.m. in Heinsberg) scheidt.³²

Theodor Frings vond tijdens zijn wetenschappelijke fietstochten aan het begin van deze eeuw in de Rijnlandse grensplaatsen Karken, Effeld en Dalheim zegslieden die de sagen-vormen opgaven.³³ De zeggen/sagen-lijn liep volgens zijn gegevens ten noordwesten van deze dorpen, d.w.z. dat deze lijn tussen Posterholt/Karken en Herkenbosch/Dalheim overeenkwam met de politieke grens.³⁴ Als we de vormen van het Posterholts en het Karkens vergelijken, moeten we dus rekening houden met oude noordwest-zuidoostelijke tegenstellingen.

Bovendien valt te verwachten dat er recente invloed te bespeuren is van de dialecten van de eigen regio (het Middenlimburgs en het Rijnlands) en van de overkoepelende standaardtaal (het Nederlands en het Duits). Tenslotte dient opgemerkt te worden dat er een reeks bijzondere werkwoorden bestaat die vaak zelfs lokaal beperkte varianten vertonen zoals V. Schirmunski m.b.t. het werkwoord hebben/haben vermeldde: ‘Ein noch bunteres Bild der Vermischung von vollen und kontrahierten Formen, mit und ohne Umlaut, in unterschiedlichen lokalen Lautvarianten, bieten die modernen deutschen Mundarten’ (Schirmunski 1962, p. 563) en - dat moet eraan worden toegevoegd - de Limburgse dialecten ook.

Het dialectische continuum over de grens heen ligt ten grondslag aan de Duits-Nederlandse grensdialectologie. Er zijn echter dialecten in de grenstreek aan te wijzen die qua geschiedenis en qua taalgeografie nauwer bij elkaar aansluiten dan andere; voorbeelden van vanouds nauw verwante dialecten zijn het Kerkraads en het Herzogenraths of het Sittards en het dialect van

31 Zie Goossens 1965 en Goossens 1980a, p. 59/60.

32 Door Theodor Frings en anderen (zie bijvoorbeeld van Ginneken/Endepols 1917, p. 66) werd de zeggen/sagen-isoglosse zelfs als ‘Normallinie’ (Frings 1913, p. 144) beschouwd tussen het Nederfrankisch en het Middelfrankisch (Ripuarisch).

33 Zie Frings 1913, p. 144.

34 Zie de kaarten van Goossens: Goossens 1965, p. 83 en Goossens 1980a, p. 60.

[p. 13]

Tudderen.³⁵ Posterholt en Karken horen niet bij dit type grensplaatsen, integendeel. Hier is te verwachten dat oude en recente verschillen samengeteld moeten worden en dat er dientengevolge sprake is van een maximale talige afstand tussen twee buurdorpen. Deze hypothese vormt het uitgangspunt van mijn derde hoofdstuk. De bedoeling is om deze te verwachten afstand linguïstisch te analyseren. Tijdens de interpretatie van de gegevens wordt dus rekening gehouden met Posterholt-Karkense, noordwest-zuidoostelijke, Limburgs-Rijnlandse en Nederlands-Duitse tegenstellingen en vanzelfsprekend met plaatselijke variatie.

Ik heb voor het morfologische/grammaticale gedeelte van mijn onderzoek gekozen voor sommige van de ‘bijzondere’ werkwoorden:

gaan/gehen

staan/stehen

zeggen/sagen

hebben/haben

In eerste instantie zal ik de voor Posterholt en Karken opgegeven vormen vergelijken en varianten, overeenkomsten en verschillen verzamelen. Ter vergelijking haal ik er gegevens bij die geput zijn uit de reeds verschenen literatuur en uit niet gepubliceerd materiaal. Het materiaal per plaats en regio:

• Roermand: 1. Kats 1985; 2. Lijst van de werkwoordsvormen van het tegenwoordige Roermonds, vervaardigd door Pierre Bakkes (gecit.: Bakkes 1993).^36

• Maaseik: Boonen/van Wijk 1992.

• Middenlimburgs: Bakkes 1981, 1987, 1989.

• Karken: De door Johann Heinrich Kremers ingevulde vragenlijst van de enquête Willems 1886 (gecit.: Kremers 1886).^37

35 Zie Cornelissen 1991.

36 Simons 1889 bevat geen verdere gegevens voor Roermond.

37 Voor de enquête Willems z. Honderd jaar enquête Willems.

[p. 14]

• Dremmen (Heinsberg-Dremmen): Lijst van de werkwoordsvormen rond de jaren 1950, vervaardigd door Leo Gillessen (gecit.: Gillessen 1993).^38

• Rijnlandse Roerstreek: Rheinisches Wörterbuch; Frings 1913.

38 Leo Gillessen is de auteur van het te verschijnen woordenboek van het Dremmens.

3.1 Gegevens

De intonatie en de kwantitatieve verschillen tussen klinkers met stoottoon respectievelijk sleeptoon laat ik buiten beschouwing.

gaon/joën

	Posterholt	Karken
inf.	gaon	joën
pres.	gaon	jank
	geis	jees
	geit	jeet
	gaon	jont
	gaot; gat	jot
	gaon	jont
pret.	ging	jing
v.d.	gegange	jejange
imp.	gank!	jank!
	gaot!; got!	jot!

sjtoon/sjtoën

	Posterholt	Karken
inf.	sjtoon	sjtoën
pres.	sjtoon	sjtank
	sjteis	sjtees

[p. 15]

	sjteit	sjteet
	sjtoon	sjtont
	sjtot; sjtat	sjtot
	sjtoon	sjtont
pret.	sjting; sjtong	sjting; sjtong
v.d.	gesjtange	jesjtange
imp.	sjtank!	sjtank!

zegke/zegke-zare

	Posterholt	Karken
inf.	zegke	zegke; zare
pres.	zek	zek; zag
	zääs	zäs
	zäät	zät
	zegke	zegke; zare
	zekt	zat; zagt
	zegke	zegke; zare
pret.	zag	zaog
v.d.	gezag	jezaag; jezaog
imp.	zek!	zek!; zag!
	zek!	zek!; zagt!

höbbe/han

	Pasterholt	Karken
inf.	höbbe	han
pres.	höb	han
	höbs	häs
	häät	hät
	höbbe	hant
	höbt	hat
	höbbe	hant
pret.	hou; hoi	hau
v.d.	gehad; gad	jehaad

[p. 16]

3.2 gaon/joën, sjtoon/sjtoën: het presens

Opmerkelijk is de klinkerwisseling in de grensdialecten die noch in het Nederlands (steeds -a-) noch in het Duits (steeds -e-: ich gehe, du gehst, er geht, wir gehen, ihr geht, sie gehen) bestaat; de volgorde van de klinkers vertoont - grosso modo - hetzelfde patroon: a-b-b-a-a-a. Alle vormen zijn - net zoals in het Nederlands - eenlettergrepig.

Hetzelfde klinkerpatroon is - op één uitzondering na - terug te vinden bij de werkwoorden zegke/zare ‘zeggen’ en höbbe/han ‘hebben’. Het is dus kenmerkend voor de dialecten in de Duits-Nederlandse Roerstreek. Dit patroon wordt aan de Duitse kant wel gesteund door de morfologische regels van de sterke werkwoorden in de standaardtaal (ich fahre, du fährst ...); maar er zijn juist geen parallellen wat deze vier bijzondere werkwoorden betreft (ich sage, du sagst ...). Aan de eenlettergrepige vormen van gaon/joën beantwoorden de equivalenten van de - in oorsprong athematische respectievelijk gecontraheerde - werkwoorden sjtoon/sjtoën en han. Tot zover de grensoverschrijdende overeenkomsten.

Als er ooit al een volledige identiteit heeft bestaan, nu lijken er geen van de zes presensvormen van het werkwoord gaon/joën meer op elkaar. De anlaut (Posterholts g-, Karkens j-) laten we daarbij buiten beschouwing. Het Posterholts komt volledig overeen met het Roermonds en Maaseiks; tussen het Karkens en het dialect van Heinsberg-Dremmen is er alleen maar een verschil (1.e ev.). De ‘gewone’ vorm in de Duits-Nederlandse Roerstreek heeft de -n als uitgang (Middenlimburgs: ik gaon; Dremmen: ik jön, met umlaut). Voor Karken werd echter jank opgegeven met als parallel sjtank. Het zijn in oorsprong de vormen imp. ev. jank!, sjtank! (in Posterholt, Karken en in de gehele streek). In het Karkens werd recent de oude n-variant³⁹ blijkbaar door jank (en sjtank) vervangen, te verklaren uit een tendentie tot gelijkmaking van deze twee vormen.⁴⁰

De tegenstelling van diftong en monoftong (geis, geit - jees, jeet) is een Middenlimburgs-Rijnlands verschijnsel; de enige uitzondering in het Rijnland

39 Kremers gaf voor Karken een vorm op die - tenminste wat de spelling betreft - volledig overeenkomt met het Middenlimburgs: gaon (Kremere 1886, p. 34).

40 Omgekeerd geeft Gillessen voor Heinsberg-Dremmen naast jön (1.e ev.) ook jön!/jongk! (imp. ev.) (Gillessen 1993).

[p. 17]

vormt het diftongerende stads-Keuls (jeis, jeit). Middenlimburgse tegenhangers van de Rijnlandse lange e (jees, sjtees) zijn de tweeklanken ei of - met ronding - ui: geis, sjteis (Posterholts, Roermonds), geis, stuis (Maaseiks).

Als regionale, niet alleen plaatselijke kenmerken bestempel ik ook de tegenstelling van de uitgangen -n (Middenlimburgs) en -nt (Rijnlands) voor de 1.e en 3.e mv. (gaon - jont). Analoog worden gevormd sjtoon - sjtont en - in Karken - hant (wij/zij hebben). Het Middenlimburgs wordt dus door het standaard-Nederlands gesteund terwijl de Rijnlandse varianten zuiver dialectisch zijn (d. wir/sie gehen).

3.3 gaon/joën; sjtoon/sjtoën: het preteritum en het verleden deelwoord

De zegspersonen gaven voor de verleden tijd van gaon/joën ging ofwel jing op. De tweede regionale variant gong/jong is voor hun blijkbaar verouderd; deze o-variant wordt bijvoorbeeld in het Roermondse Woordenboek nog naast ging vermeld en werd door Kremers 1886 als de autochtoon Karkense vorm genoemd.⁴¹ De variatie werd dus in de loop van de 20ste eeuw gereduceerd ten gunste van juist die vorm die door de standaardtalen gesteund wordt; toevallig wint in dit geval dezelfde variant het (ging/jing).

Dit is een leuke verklaring, gegeven door een diachronisch georiënteerde dialectoloog! Maar misschien moeten we het beperkte aantal varianten (1) relateren aan het beperkte aantal informanten (4). Voor het parallelle werkwoord sjtoon/sjtoën werden beide varianten genoemd (sjting/sjtong in Posterholt en Karken). In dit geval is er echter niet sprake van standaardtalige steun voor de i-variant; integendeel: de schrijftalen hebben immers o- of a-vormen (nl. stond, d. stand).

Aanpassing aan het verleden deelwoord van het standaard-Nederlands (gegaan, gestaan: tweelettergrepig) valt in het Posterholts (gegange, gesjtange: drielettergrepig) niet te noteren, zodat ook aan de Nederlandse kant de dialectische vorm nog steeds overeenkomt met het standaard-Duits (gegangen, gestanden). In Roermond worden tegenwoordig de deelwoorden gegaon (naast of i.p.v. gegange) en gesjtaon (naast of i.p.v. gesjtange) gebruikt. Daar-

41 Zie Kats 1985, p. 83 en Kremers 1886, p. 34.

[p. 18]

entegen werd voor Posterholt en Karken alleen maar gesjtange/jesjtange opgegeven. Ter verklaring van het verschil gegange (Posterholt) - gegaon (Roermond) zou men kunnen verwijzen naar een tegenstelling tussen stad en platteland en/of naar de geografische ligging (rand- en reliktgebied langs de grens).

Het verleden deelwoord wordt in de dialecten van de buurplaatsen Posterholt en Karken nog steeds gevormd volgens hetzelfde oude model dat vaak lijkt op de standaardtaal van de staatkundige buren. Dat geldt in het Posterholts voor gegange, gesjtange en gezag (d. gesagt - nl. gezegd), in het dialect van de oosterburen voor jehaad (nl. gehad- d. gehabt).

3.4 De zeggen/sagen-lijn

Vermoedelijk had Frings geen gelijk m.b.t. de zeggen/sagen-lijn ten noordwesten van Karken omdat zowel in het heden⁴² als ook in het verleden⁴³ zegke-vormen naast Rijnlandse sare-equivalenten vastgelegd worden en werden. Tegenwoordig bestaat ten zuidoosten van het Nederlandse Posterholt geen zeggen/sagen-‘lijn’ hoewel de Posterholtse vormen natuurlijk deel uitmaken van het Middenlimburgse zeggen-gebied. De Karkense gegevens vormen volgens mij een mooi voorbeeld van langdurige plaatselijke variatie.⁴⁴

Het Middenlimburgse zeggen-presens en het Rijnlandse sagen-presens vertonen dezelfde structuur van klinkerwisseling (a-b-b-a-a-a). De 2.e en 3.e ev. hebben in beide paradigma's een gecontraheerde ä-vorm terwijl de standaardtalige equivalenten regelmatig gevormd worden (hij zegt, er sagt).

42 Een van mijn zegslieden in Karken gebruikte de zeggen-vormen, de andere de a-vormen terwijl zijn vrouw opmerkte dat zij ook de zeggen-varianten kende; ik had niet daarnaar geïnformeerd. Toni Krings - volgens zijn dorpsgenoten de deskundige ter plaatse - vermeldde in dat de zeggen-vormen elementen zijn van het ‘oude’ plat omdat jongere mensen sagen gebruiken.

43 De presensvormen van Kremers (volgens zijn spelling): zeigh, zäs(t), zät, zeighe, zat, [zeighe], inf. zeighe. Dezelfde klinkerwisseling had leighe ‘leggen’ (Kremers 1886, p. 34). Welke klank door de schrijfwijze ei precies bedoeld was kan ik niet achterhalen. I.v.m. de 2.e mv. zat dient opgemerkt te worden dat blijkbaar al in de 19de eeuw e-a-variatie bestond.

44 Zie Goossens 1980b.

[p. 19]

Het Posterholtse preteritum zag en het Karkense zaog moet men klassificeren als Middenlimburgse respectievelijk Heinsberg-Rijnlandse vormen; de grens zal wel de scheidingslijn vormen. Aan de Nederlandse kant wordt de regionale variant zag, tenminste in de stad Roermond, tegenwoordig al vervangen door het aan het Nederlands beantwoordende zei.⁴⁵

45 Zie Bakkes 1993.

3.5 höbbe/han

De al herhaaldelijk genoemde klinkerwisseling van de presensvormen gold oorspronkelijk ook voor höbbe/han; overigens vermeldde Kremers aan het eind van de 19de eeuw nog de Posterholtse infinitief hebbe.⁴⁶ Binnen het Middenlimburgse höbbe-paradigma wordt of werd echter de 2.e ev. door een regelmatig equivalent vervangen.⁴⁷ De twee Posterholtse zegslieden noemden i.p.v. het oude *hääs: höbs, ook in inversie: Höbs-e genooch tied?⁴⁸ Niet merkwaardig is dat de geïsoleerde vorm häät blijkbaar niet aan verandering onderhevig is, want het nieuwe dialectische klinkerpatroon a-a-b-a-a-a voldoet volledig aan de wisseling in het A.N. (ik heb, jij hebt, hij heeft...).

De vorm hou of hau (preteritum) is een oude Roerstreekse vorm die tegenwoordig nog gebruikt wordt aan weerskanten van de grens; de Posterholtse variant hoi is van oorsprong misschien een conjunctief.⁴⁹ Het gecontraheerde deelwoord gad wordt in het westelijke Rijnland alleen incidenteel genoemd.⁵⁰

46 Zie Kremers 1886, p. 34.

47 Ook in Roermond en Maaseik.

48 Zie ook Bakkes 1989, p. 165.

49 Voor het Dremmens werd naast de indicatief hau als conjunctief hui opgegeven, zie Gillessen 1993.

50 Zie Rheinisches Wörterbuch, deel 3, col. 16vv.

4. Dialectkennis en dialectgebruik

Drie tweedejaars studentes van de universiteit van Bonn hebben in januari 1993 een mondelijke enquête uitgevoerd in Posterholt en Karken. Zij doelden op het alledaagse taalgebruik, maar ook op de kennis van het dialect. Hun

[p. 20]

informanten waren kinderen en jongeren tussen 5 en 15 jaar én hun ouders (dus mensen van dezelfde leeftijd als mijn zegslieden).⁵¹ Het belangrijkste resultaat: alle Duitse kinderen zeiden dat ze met niemand plat spreken en dat ze ook niet in staat zijn om dat te doen. In Posterholt gaven echter alle leeftijdgenoten op dat het toch vanzelfsprekend is dat zij dialect spreken. De moeders en vaders in Karken gebruiken volgens hun antwoorden nooit het dialect tegenover hun kinderen. Dat gebeurt in de Limburgse buurplaats Posterholt wel, al is het opmerkelijk dat hier de ouders - hoewel ze zelf dialectsprekers zijn - vaak het A.N. en niet het dialect geschikt achten voor het gesprek met hun kinderen.

Tijdens mijn opnamen in de twee dorpen heb ik ook geïnformeerd naar de taalsociologische situatie ter plaatse. De inlichtingen van de zegslieden, hun echtgenoten en hun kinderen kwamen geheel en al overeen met wat hun dorpsgenoten tegenover de studentes gezegd hadden.

Ook in Nederlands Limburg slinkt het aantal dialectsprekers zoals uit recent onderzoek blijkt,⁵² al lopen de cijfers merkbaar langzamer terug als in het Rijnland. Kinderen hebben nog steeds de kans om in het gezin, in de peer group of elders⁵³ het plaatselijke dialect te leren. Zij hebben blijkbaar behoefde aan deze variëteit, de attitudes t.o.v. het dialect zijn niet ongunstig.

Dat geldt al lang niet meer voor het Duitse Rijnland.⁵⁴ Het valt te verwachten dat in de regio Heinsberg geen kinderen meer in het dialect naast de standaardtaal worden grootgebracht. Toen Marinel Gerritsen i.v.m. haar grensdialectologisch project enkele jaren geleden probeerde om in het Rijnlandse Waldfeucht acht meisjes te vinden van een leeftijd tussen 14 en 16 jaar, slaagde zij daarin niet. Uiteindelijk heeft zij slechts zeven meisjes bij haar onderzoek kunnen betrekken. De uitslagen van deze meisjes waren teleurstellend: ‘Hardly any dialect forms are used in the dialect of the girls in

51 Zie Fußer/Kohl/Straßmann 1993. Ondervraagd werden 11 respectievelijk 6 kinderen (in Karken respectievelijk Posterholt) en 7 volwassenen per plaats; in totaal waren 7 respectievelijk 6 gezinnen bij het onderzoek betrokken.

52 Zie bijvoorbeeld Hagen 1986 (Ottersum), Vousten 1991 (Venray), Gerritsen 1991 (Susteren) en Roncken/Roncken-Wieffer 1993 (Landgraaf).

53 Zie vooral Vousten 1991.

54 Zie Macha 1986 (grensstreek), Gerritsen 1991 (Waldfeucht), Gillessen 1992a (Heinsberg-Dremmen) en Macha 1993 (het gehele Rijnland).

[p. 21]

Waldfeucht. There, the dialect seems to have died out almost completely’ (Gerritsen 1991, p. 188).

Het dialectverlies is te relateren aan verschillende factoren. Heel belangrijk is het gedrag van de ouders in het Rijnland die al lang niet meer dialect durven te spreken tegen hun kinderen. Dat kwam bijvoorbeeld in Heinsberg-Dremmen reeds in 1976 naar voren uit het onderzoek van Leo Gillessen.⁵⁵ Als Rijnlandse dialectsprekers tegenwoordig zeggen - zoals dat tijdens een tweede taalsociologische enquête in Dremmen gebeurde - dat ze geen bezwaar hebben tegen dialect sprekende kinderen, heeft dat veel te maken met sentimentaliteit en heel weinig met taalrealiteit.⁵⁶ M.i. is er geen sprake van verandering in het taalgedrag van de ouders. Daar komt nog bij, dat kinderen zelden het dialect als tweede taal buitenshuis leren; hun vriendjes en vriendinnetjes beheersen die taal immers niet meer. Of jongeren die de school achter de rug hebben later nog dialectsprekers worden via taaleisen van hun collega's, valt te betwijfelen. Dit laatste is echter nog een desideratum van het taalsociologisch onderzoek in het Rijnland.

Al hebben de drie studentes uit Bonn maar een klein aantal inwoners van Posterholt en Karken ondervraagd, toch geven hun cijfers heel duidelijk blijk van een volledig verschillende taalsituatie aan weerszijden van de grens.

55 Zie Gillessen 1992a, p. 295.

56 Zie Gillessen 1992a, p. 295.

Besluit

Behalve lexicale en morfologische veranderingen zou men ook ontwikkelingen van het klankkarakter en de fonetische kenmerken kunnen onderzoeken. Een voorbeeld:⁵⁷ de oude clusters al+dentaal en ol+dentaal verschijnen in de dialecten van Posterholt en Karken gevocaliseerd. De Duitse dialectsprekers laten echter een distinctief verschil horen tussen au (aud ‘oud’, oorspr. al) en oo (hoot ‘hout’, oorspr. ol). In het Posterholts hoor ik in het tweede geval hout, in het eerste geval vertoonde één van de zegslieden nog een duidelijke tendentie naar de monoftong oo (ood ‘oud’, zoot ‘zout’ - hout ‘hout’, sjouer ‘schouder’). De aanpassing aan de standaardtalen ligt ook hier voor de hand:

57 Volgens mijn opnamen in de twee Roerdorpen.

[p. 22]

aud en hoot in het Karkens, alt en Holz in het Duits; ood/oud en hout in het Posterholts, oud en hout in het A.N.

De dialectische diftongen klinken bovendien haast/net zo als hun standaardtalige equivalenten: au (d.) - ou (nl.). Deze fonetische oriëntering van de dialecten wordt ook duidelijk als men bijvoorbeeld het preteritum van hebben vergelijkt: hau (Karkens) - hou (Posterholts). Intonatie en fonetische aanpassing werden echter zover ik weet nog niet grensdialectologisch behandeld.

Wat Schrijnen aan het begin van deze eeuw m.b.t. de verandering en aanpassing van de dialecten in Venlo, Roermond of Maastricht opmerkte werd aan de overkant ook door Frings geconstateerd. Hij schreef in 1926: de politieke grens is ‘im Begriffe, [dialektale] Sprachgrenze zu werden. Am Ende dieser Entwicklung steht eine vertiefte Einlagerung der Rheinlande in die allgemeinen kulturdeutschen Zusammenhänge’ (Frings 1926/1966, p. 188/189). De dialecten langs de Duits-Nederlandse grens groeien volgens de stellingen van Schrijnen en Frings al sinds lange tijd uit elkaar; in mijn lezing heb ik patronen van dit proces willen analyseren en elementen van een onderbroken continuum willen presenteren. En ik moest een behoorlijke linguistische afstand constateren. Het gebrek aan taalcontact of algemeen: het gebrek aan contact überhaupt over de grens heen is een van de belangrijkste voorwaarden van de divergerende taalveranderingen. Wiel Probst uit de grensplaats Tegelen formuleerde de scheidende uitwerking van de rijksgrens heel aanschouwelijk: ‘Jaore kwaamse d'r met gènne poët euver’ (Probst 1993, p. 70).

Zelfs als - nu de Europese grenzen openstaan - het contact tussen Limburgers en Rijnlanders behoorlijk zou toenemen, is er geen vertraging van het uit elkaar groeien, laat staan een convergente taalontwikkeling, te verwachten. De Karkense kinderen zeiden tijdens de enquête aan het begin van dit jaar dat ze in een contactsituatie aan de overkant van de grens gewoon standaard-Duits spreken. Hun leeftijdgenoten in Posterholt gaven op dat zij als ze bijvoorbeeld in het nabije Heinsberg zijn überhaupt niet spreken.⁵⁸ Dat gebeurt, zo moeten we concluderen, omdat ze het standaard-Duits nog niet beheersen en omdat het Posterholts - en het A.N. - in het Rijnland blijkbaar

58 Zie Fußer/Kohl/Straßmann 1993, p. 56.

[p. 23]

niet (meer) te verstaan zijn. De dialecten in de Roerstreek zullen hoe langer hoe minder als grensoverschrijdend communicatiemiddel fungeren. Mensen uit Posterholt en Karken zullen in toekomst dezelfde taalproblemen hebben als mensen uit Heinsberg en Roermond of uit Keulen en Den Bosch.

[p. 24]

Bibliografie

Ongepubliceerd materiaal

Bakkes 1993 Bakkes, Pierre: Lijst van werkwoordsvormen van het Roermonds (Amt für rheinische Landeskunde Bonn).

Gillessen 1993 Gillessen, Leo: Lijst van werkwoordsvormen van het dialect van Heinsberg-Dremmen (Amt für rheinische Landeskunde Bonn).

Kremers 1886 Kremer, Johann Heinrich: Door J.H. Kremers in 1886 voor het Karkens ingevulde vragenlijst van de enquête Willems.

Literatuur

Atlas z.j Kleine atlas voor de geschiedenis van beide Limburgen. Samengesteld door een redactiecommissie onder leiding van J.H.M. Wieland. 2e druk. Leeuwarden/Maastricht z.j.

Bakkes 1981 Bakkes, Pierre: Talen, dialekten, Limburgse dialekten, dialekten in de Roerstreek. In: Jaarboek Heemkundevereniging ‘Roerstreek’ 13, 1981, p. 129-140.

Bakkes 1987 Bakkes, Pierre: Taalvariatie binnen de gemeente Echt. In: Echter Landj 1, 1987, p. 156-176.

Bakkes 1989 Bakkes, Pierre: Het Posterholts: een apart dialekt. In: Jaarboek Heemkundevereniging ‘Roerstreek’ 21, 1989, p. 162-166.

Boonen/van Wijck 1992 Boonen, Martin/van Wijck, Tony: De Kleine Mezeiker Grammaer. Maaseik 1992.

[p. 25]

Cajot 1989 Cajot, José: Neue Sprachschranken im ‘Land ohne Grenzen’? Zum Einfluß politischer Grenzen auf die germanischen Mundarten in der belgisch-niederländisch-deutsch-luxemburgischen Euregio. Band I: Text, Band II: Karten und Tabellen. (= Rheinisches Archiv 121/I, II). Köln, Wien 1989.

Cornelissen 1991 Cornelissen, Georg: Over de invloed van de standaardtalen op de woordenschat van de Limburgse en Rijnlandse dialecten. In: Veldeke 66, 1991, nr. 3/4, p. 88-97.

Cornelissen 1994 Cornelissen, Georg: Deutsch-niederländische Grenzdialektologie. Eine forschungsgeschichtliche Skizze für das Gebiet Aachen-Nimwegen-Enschede. In: Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik 61, 1994, p. 298-307 (en 62, 1995: kaarten).

Crompvoets 1991 Crompvoets, Herman: [De regionale toptiens van dialectwoorden en -begrippen]. Limburg. In: Het dialectenboek. Kroesels op de bozzem. Onder redactie van Herman Crompvoets en Ad Dams. Waalre 1991, p. 122-136.

Dialekt à la carte 1993 Dialekt à la carte: Dialektatlas Westmünsterland - Achterhoek - Liemers -Niederrhein. Unter Mitarbeit von/met medewerking van Christa Hinrichs hg. von/uitg. door Georg Cornelissen/Alexander Schaars/Timothy Sodmann. (= Rheinische Mundarten 5; Westmünsterland. Quellen und Studien 3). Doetinchem/Köln/Vreden 1993.

Frings 1913 Frings, Theodor: Studien zur Dialektgeographie des Niederrheins zwischen Düsseldorf und Aachen. (= Deutsche Dialektgeographie 5). Marburg 1913.

Frings 1926/1966 Frings, Theodor: Sprache. In: Hermann Aubin/Theodor Frings/Josef Müller: Kulturströmungen und Kulturprovinzen in den Rheinlanden. Geschichte, Sprache, Volkskunde. Bonn 1926/Darmstadt 1966, p. 94-189.

[p. 26]

Fußer/Kohl/Straßmann 1993 Fußer, Marika/Kohl, Katharina/Straßmann, Birgit: Zur Situation des Dialekts in Posterholt (NL) und Karken (D). In: Volkskultur an Rhein und Maas 12, 1993, nr. 3, p. 55/56.

Gerritsen 1991 Gerritsen, Marinel: Mechanisms of standardization. An investigation of changes in three similar dialects under influence of three different standard languages. In: Roeland van Hout/Erica Huls (edd.): Artikelen van de eerste sociolinguistische conferentie. Delft 1991, p. 169-190.

Geurts 1988 Geurts, R.: Seppig wiej ein smawtpaer. Woorden en uitdrukkingen in het Echter dialekt. Echt 1988.

Gillessen 1992a Gillessen, Leo: Wandel in Dialekt und Dialektgebrauch. Untersuchungsergebnisse aus einem ländlichen Sprachmilieu. Mit 6 Tabellen. In: Rheinische Vierteljahrsblätter 56, 1992, p. 278-300.

Gillessen 1992b Gillessen, Leo: Kreis Heinsberg - Ein historischer Überblick. (= Museumsschriften des Kreises Heinsberg 13). Tweede druk. Heinsberg 1992.

van Ginneken/Endepols 1917 Ginneken, Jac. van/Endepols J.: De regenboogkleuren van Nederlands taal. (= Leergang der Nederlandsche taal 3). Nijmegen 1917.

Goossens 1965 Goossens, Jan: Die Gliederung des Südniederfränkischen. Mit 2 Karten. In: Rheinische Vierteljahrsblätter 30, 1965, p. 79-94.

Goossens 1980a Goossens, J.: Inleiding tot de Nederlandse Dialectologie. Tweede druk. Groningen 1980.

Goossens 1980b Goossens, Jan: Dialektologie im Zeitalter der Variablenforschung. Mit drei Karten. In: Joachim Göschel/Palve Ivi? /Kurt Kehr (edd.): Dialekt und Dia-

[p. 27]

lektologie. Mit 6 Karten, 4 Abbildungen und 56 Bildern. (= Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik, Beiheft N.F. 26). Wiesbaden 1980, p. 43-57.

Goossens 1988 Goossens, Jan: Sprachatlas des nördlichen Rheinlands und des südöstlichen Niederlands. ‘Fränkischer Sprachatlas’. Erste Lieferung, Textband und Karten 1-10. Marburg 1988.

Hagen 1986 Hagen, Anton M.: Dialekt und Standardsprache. Zur heutigen Situation im niederländischen Grenzgebiet. In: Rheinische Vierteljahrsblätter 50, 1986, p. 287-297.

Herrgen 1986 Herrgen, Joachim: Koronalisierung und Hyperkorrektion. Das palatale Allophon des /ch/-Phonems und seine Variation im Westmitteldeutschen. (= Mainzer Studien zur Sprach- und Volksforschung 9). Stuttgart 1986.

Honderd jaar enquête Willems Honderd jaar enquête Willems. Red.: J. Goossens, J. Taeldeman, A.A. Weijnen. (= Taal en Tongval, Themanummer 2). 1989.

Kats 1985 Kats, J.C.P.: Remunjs Waordebook. Roermond 1985.

Kremer 1979 Kremer, Ludger: Grenzmundarten und Mundartgrenzen. Untersuchungen zur wortgeographischen Funktion der Staatsgrenze im niederländisch-westfälischen Grenzgebiet. Teil 1: Text, Teil 2: Tabellen und Karten. (= Niederdeutsche Studien 28, 1/2). Köln, Wien 1979.

Macha 1986 Macha, Jürgen: Dialekt und Standardsprache. Zur heutigen Situation im deutschen Grenzgebiet. In: Rheinische Vierteljahrsblätter 50, 1986, p. 298-308.

Macha 1993 Macha, Jürgen: ‘Wie die Alten sungen...?’ Generation und Sprache im Rheinland. In: Klaus J. Mattheier e.a. (edd.): Vielfalt des Deutschen.

[p. 28]

Festschrift für Werner Besch. Frankfurt am Main, Berlin, Bern, New York, Paris, Wien 1993, p. 601-618.

Probst 1993 Probst, Wiel: Grenze-loos. In: Veldeke 68, 1993, nr. 3, p. 70/71.

Rheinisches Wörterbuch Rheinisches Wörterbuch [...]. Bewerkt en uitgegeven door Josef Müller [e.a.]. 9 delen. Bonn, Berlin 1928-1971.

Roncken/Roncken-Wieffer 1993 Roncken, H.F.G./Roncken-Wieffer, D.D.F.: Situatie en aanzien van het dialect in Landgraaf (L) en Hengelo (O). Een enquête onder brugklassers. In: Ludger Kremer (ed.): Diglosssiestudien. Dialekt und Standardsprache im niederländisch-deutschen Grenzland. (= Westmünsterland. Quellen und Studien 1). Vreden 1993, p. 149-174.

Roukens 1937 Roukens, Win.: Wort- und Sachgeographie Südost-Niederlands und der umliegenden Gebiete. Teil 1A: Text, Teil IB: Atlas. Nijmegen 1937.

Schirmunski 1962 Schirmunski, V.M.: Deutsche Mundartkunde. Vergleichende Laut- und Formenlehre der deutschen Mundarten. (= Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Sprache und Literatur 25). Berlin 1962.

Schrijnen 1907 Schrijnen, Jos.: Limburgsche Dialekten. Overdruk uit: Limburg's Jaarboek 13, 1907, p. 229-246.

Simons 1889 Simons, L.: Het Roermondsch dialect getoetst aan het Oud-Saksisch en Oud-Nederfrankisch. Gent 1889.

Vousten 1991 Vousten, Rob: Dialekt und Standardsprache im Raum Venray. In: Volkskultur an Rhein und Maas 10, 1991, nr. 1 (VRM-Spezial ‘Nachbarland Niederland’), p. 23-32.

[p. 29]

WNT 21 Woordenboek der Nederlandsche Taal. 21ste deel. Bewerkt door C.H.A. Kruyskamp. 's-Gravenhage, Leiden 1971.