Genoveva van Brabant

[p. 5]

Inleiding

Een stille kapel in de diepe woudeenzaamheid gewijd aan de poëzie, de trouw en het dulden, zó noemt J. Görris in zijn studie over de oude Duitse volksboeken de Genoveva-legende, en hij behoort tot de talrijken, die er de diepe bekoring van ondergingen. Verschillende malen opgeschreven, van dat versierende bijwerk voorzien wat Perrault in zijn sprookjesbewerkingen ‘broderie’ noemt, heeft het verhaal zijn zuiversten, natuurlijksten vorm gevonden in het oude Nederlandse volksboek, dat met de Duitse overlevering der geschiedenis van de uit Brabant afkomstige paltzgravin aan den Rijn de grondstof vormt voor de niet meer te tellen dramatische bewerkingen. Misschien van Duitsen, misschien van latijnsen oorsprong, is de vertelling toch reeds vroeg na haar ontstaan door de toen reeds algemeen als meesterlijk geprezen Nederlandse bewerking tot den schat van vaderlandse volksverhalen gaan behoren. En zonder dat daarmee de geschiedenis gelocaliseerd wordt zinspeelt de toevoeging ‘van Brabant’ genoegzaam op die in de legende steeds vermelde Zuidnederlandse afkomst van Genoveva.

Deze omstandigheid hield voor mij slechts te meer aantrekkelijkheid in, om de stof opnieuw te dramatiseren. De vele oude zogenaamde Jezuïtendrama's, die de Genoveva-stof behandelden en waarvan de meeste in handschrift bleven en andere slechts van de programma's der opvoeringen bekend zijn, zijn voor het huidige toneel volkomen onbruikbaar. Ook de dikwijls drakerige volksstukken zijn geheel en al overleefd. In de dramatische litteratuur zijn er o.a. de vorig-eeuwse Duitse Genoveva-treurspelen van Maler Müller, Tieck, Hebbel, het onvoltooide van Otto Ludwig

[p. 6]

en het op het Duitse toneel langen tijd populaire stuk van Raupach. In geen van deze stukken wordt van Genoveva's Brabantse afkomst gewag gemaakt. Maler Müller's stuk heet: Golo und Genoveva, dat van Tieck: Leben und Tod der heiligen Genoveva, dat van Hebbel en dat van Raupach zijn zonder meer ‘Genoveva’ getiteld.

Maler Müller maakt van de stof een heel levendig spel in den stijl van de romantiek met veel verzonnen bijfiguren, die aan de hoofdhandeling geen deel hebben, met heksen, gifbrouwsels, toverspiegels, moorden op het toneel en nachtelijke scènes. Hij hanteert de stof naar believen en naar de mode van zijn tijd, en hij behoedt er zich voor, van Genoveva een vrome of heilige te maken, al legt hij den vollen nadruk op haar trouw en haar duldzaamheid. Bij Tieck wordt Genoveva geheel en al de heilige, zoals hij ook al in den titel van zijn stuk aangeeft. Hij heeft een poëtisch gevoel voor de gegevens van het oude verhaal, maar zijn werk is veel meer een ononderbroken voortgaand dramatisch gedicht dan een stuk en is onspeelbaar ook reeds door zijn enorme lengte; het is trouwens ook nooit tot opvoering gekomen. Hebbel eerbiedigt zonder twijfel de Genoveva-figuur, maar vóór alles is zijn stuk het noodlotsdrama van den gespleten Golo, die, bezwijkend onder de rampzaligheid waartoe zijn ongelukkige liefde hem leidt, als Oedipus verpletterd onder zijn noodlot, zich de ogen uitsteekt en gedood wordt vóór de in een naspel behandelde redding van Genoveva. Aangrijpend als leesdrama bleek het voor opvoeringen te somber en te zwaar. Emil Kuh past er Hebbels eigen woorden op toe, die tragisch slaan op de hele figuur van den dichter Hebbel: Der Mittelpunkt der Hitze ist der Frost. Ludwig's Genoveva bleef in het ontwerp steken. Van het stuk van Raupach, dat een zegetocht maakte over het Duitse toneel, valt geen goeds te zeggen. Genoveva is er onherkenbaar in. Ze is een wereldse, lichtzinnige burchtvrouwe, die na Siegfrieds vertrek met Golo coquet-

[p. 7]

teert, een slechte moeder, - ze heeft reeds een zoontje - die zich van de ziekte van haar kind geen steek aantrekt, en dan, na haar drama, van haar schuldig dwalen bekeert tot een toegewijde moeder en echtgenote. Een tijdgenoot schreef in een brief aan Tieck: Wieviel Ehrfurcht hegten wir für die nicht unempfindliche und doch heilige Genoveva und wie trat alles dies mahnend auf mich zu, als ich in Weimar das Skandal erlebte, die Raupachische aufführen zu sehen.

Naast deze onrechtstreekse aanleidingen prikkelde het boeiende en blijvend aantrekkelijke van de stof mij tot het schrijven van een Nederlands Genoveva-drama, dat het Nederlandse volksboek tot punt van uitgang nam. Ik situeerde het in de achtste eeuw, in den tijd der Saracenenbedreiging van Europa en laste het aanschouwelijk ceremonieel in bij het afscheid van den kruistochtvaarder, als Siegfried zijn leenheer Karel volgt om de Moren te verslaan. Ter vergemakkelijking van de opvoeringen, in het bijzonder ook van die in het openluchttheater, streefde ik naar eenheid van plaats. De opvoeringen van het theater du Risquons-tout, die het volksspel van Genoveva nog in 1929 gaven met telkens de mondelinge aanduidingen van den spelleider: ‘Nu zijn we op den burcht’; ‘Nu zijn we in het woud’, om daarmee de anders nodige achtenvijftig scènewisselingen te vermijden, hadden ongetwijfeld een oplossing van een zekere naieve bevalligheid, maar deze oplossing lijkt mij als zovele onderbrekingen van de spanning en de suggestie van het stuk weinig navolgenswaardig. Liever eenheid van plaats: Siegfried's en Genoveva's burcht aan de Moezel, en dus géén Morenslagveld, geen torenkerker en zelfs geen scène in het Ardennenwoud. Het spel heeft in de eerste acte en in het laatste deel van de vierde acte, dat als kort naspel daaraan is toegevoegd, den burcht tot achtergrond. De bedrijven II en III en het lange eerste gedeelte van het vierde bedrijf spelen bij opvoeringen in de theaterzaal in het interieur van den burcht. Interieur en exterieur

[p. 8]

zijn wellicht in één décorbouw samen te brengen. Bij opvoeringen in de openlucht kunnen alle bedrijven tegen den burchtachtergrond worden gespeeld, en de spelleider zal dan gemakkelijk een kleine wijziging toepassen, zoals bv. in de vierde acte het doen vervallen der aankondiging door een bediende van de beide teruggekeerde jagermeesters.

De Jezuitendrama's en de volksstukken vereenvoudigen het gegeven van het volksboek graag tot de tegenstelling: de slechte Golo en de triomf van Genoveva's onschuldig lijden en hebben dat laatste ook dikwijls als ondertitel. Tegen den achtergrond van het ridderstuk zal Golo een figuur moeten zijn, die in zijn dualisme, in het meegesleurd worden door zijn hartstocht, in zijn verzet, zijn zonde en zijn schuld ook ons moderne toeschouwers aanspreekt in dien eeuwigen strijd tussen goedheid en boosheid, waarvan hij het slagveld is, in een veel samengestelder verschijning dus dan die van alleen maar het slechte sujet.

Siegfried's lichtvaardig geloof in de belastering van Genoveva is de grote moeilijkheid, waarvoor de sage plaatst; het is haar zwakke punt, dat ze dit geheel onbehandeld laat. Het heeft Hebbel blijkens de inleiding tot zijn spel geprikkeld en gehinderd: Golo de beklagenswaardigheid van Oedipus gevend, laadt hij op Siegfried de vòlle schuld en verantwoordelijkheid. Ik heb de schuldige lichtvaardigheid van Siegfried niet ontweken en ze in de handeling ingevoegd, zowel in Siegfrieds eigen besef bij zijn terugkeer als bij Golo, wien het tot uitvlucht wordt zonder zijn schuldigheid te verminderen en, voor alles, zonder Genoveva te verzwakken. Genoveva is in genen dele de weeklagende vrouw van het onschuldig lijden; de volle nadruk ligt op haar kracht in haar huwelijkstrouw en de hoge opvatting van haar huwelijksliefde, die de diepste beproevingen weerstaan in de verankering in Gods liefde.

Op Golo's plan staat naar de gegevens van het volksverhaal, ook in de stukken van de genoemde Duitse dichters,

[p. 9]

een vrouw, de voedster of tante, die Golo's boze geest is en meermalen het karakter krijgt van een heks, die het lot der heksen ondergaat. Het leek mij een aantrekkelijke opgave, deze figuur heel anders op te vatten: van Golo's plan gaat zij in de ontwikkeling van de handeling naar dat van Genoveva over en heeft een zelfverworven deel in de loutering.

In mijn voorafgaande Genoveva litteratuur stel ik Streuvel's Genoveva-epos op de eerste plaats. Toen hij in den eersten wereldoorlog het volksboek zou herschrijven bracht de omvangrijke voorbereiding tot het plan hem tot de Genovevageschiedenis tegen een gedetailleerden cultuurhistorischen achtergrond. Genoveva's jeugd, opvoeding, huwelijk beslaan drie kwart van het werk, het meest grootse Genovevaverhaal dat wij in onze litteratuur bezitten. Genoveva's eigenlijke drama is het kleinste deel van het werk met een schildering van het sterk ingeleefde verblijf in het woud. Een van de neven aantrekkelijkheden in de figuur is Genoveva's heimwee naar het oord van haar afkomst. Den geliefden titel van het volksverhaal getrouw heb ik evenals Streuvels den draad, die het verhaal aan Brabant verbindt, onderhouden in Genoveva's afkomst uit Landen en Nijvel, waar ook Geerten, de dochter van Pepijn van Landen verbleef.

A.C.