Dorp aan de rivier

[p. 227]

Nawoord
door Maarten 't Hart

In de derde klas van de middelbare school vernam ik van een zuchtende vierdeklasser dat je maar liefst vijfentwintig boeken moest lezen voor je eindexamen. Terstond smeekte ik onze leraar Nederlands om ons alvast de namen der schrijvers te onthullen. ‘Zover zijn jullie nog niet,’ zei hij. ‘Toe meneer, een paar namen,’ zei ik. ‘Nou, vooruit,’ zei hij, ‘ik zal jullie bij elke letter van het alfabet één schrijversnaam geven.’ En hij somde op: Jo van Ammers-Küller, Ferdinand Bordewijk, Antoon Coolen...’

Aldus nam bij mij het grote lezen zijn aanvang. Van mevrouw Van Ammers kon ik geen boeken bemachtigen, en de Gereformeerde Evangelisatie-bibliotheek bevatte evenmin boeken van zo'n onchristelijk auteur als Bordewijk. Zo kwam ik vanzelf uit bij Antoon Coolen. Toen ik met De goede moordenaar begon, ging een nieuwe wereld voor mij open. Niets van wat ik ooit had gelezen leek op deze sappige taal, deze weliswaar wijdlopige, maar daardoor veelal uiterst effectieve, beeldende verteltrant. Al wat Coolen vertelde - en het waren vaak hoog dramatische verhalen, met veel schokkend leed en bruut geweld - zag je alsof het voor je werd uitgetekend op een groot doek.

Coolens boeken oogden bovendien anders dan de protes- tants-christelijke werken waaraan ik gewend was. Zowel De schoone voleinding als De goede moordenaar las ik in die eigenaardige, sobere, wat grauwe oorlogsuitgaven van Nijgh & Van Ditmar, net als later De waterman van Van Schendel en Rijshout en rozen van Herman de Man. Peelwerkers en verschillende an-

[p. 228]

dere boeken van Coolen bemachtigde ik in de Nimmer Dralend-reeks, sobere, dunne boekjes met rode omslagen. Maar ik vond zowel die behangselpapieruitgaven als die vroegere Nimmer Dralend-reeks-uitgaven machtig mooi. En ze geurden zo zalig.

Nadat ik vrijwel al het werk van Coolen tot en met De schoone voleinding uit 1932 had gelezen, viel mij een uitgave van Dorp aan de rivier in handen met foto's uit de film. Het was een schok. Gewend als ik geraakt was - en niet alleen gewend, maar ook gesteld als ik geraakt was op die sappige streektaal met woorden als ‘diejen’ en mysterieuze zinnen als ‘hij voer de klot naar het dorp’, moest ik onder ogen zien dat Coolen zich tussen 1932 en 1934 blijkbaar bekeerd had tot algemeen beschaafd Nederlands. Weg was - behalve hier en daar in de dialogen - de streektaal, weg waren de eigenaardige, menigmaal zelfs onbegrijpelijke uitdrukkingen, weg daardoor ook het zangerige ritme van het proza dat De goede moordenaar tot zo'n luisterrijk boek had gemaakt. Coolen had zich onmiskenbaar aangepast, aldus, spijtig genoeg, zijn afkomst verloochenend. Ook zijn landschap was veranderd. Heen was de klot, de aarde, de peel. Landschap was getransformeerd tot waterschap. De Maas speelde nu de hoofdrol. Mijn aanvankelijke teleurstelling transformeerde, naarmate ik vorderde in Dorp aan de rivier, tot groot enthousiasme. Glinsterend water in plaats van brokkelende klot bleek ook zijn voordelen te hebben. Want dat traag vertelde verhaal - het leek alsof Coolen zich door het ritme van de traag stromende Maas had laten inspireren - over dokter Tjerk van Taeke ontpopte zich als een machtig epos over een hoogst zonderlinge, eigenzinnige, koppige, dwaze, wijze, half mesjogge plattelandsarts. Wat een geschiedenis! Wat een prachtige, en ook nooit meer vergeten verhalen, de dokter die bij wijze van wraakneming steeds weer zijn geweer aanlegt op Piet van den Oudendijk zonder ooit een kogel af te schieten, de dokter die af en toe op bezoek gaat bij Mammeke die altijd een theedoek over haar

[p. 229]

hoofd draagt zodat men nooit haar kennelijk door syfilis getekende gezicht te zien krijgt, de dokter die onder barre omstandigheden in de duisternis over kruiend ijs voor een bevalling de rivier oversteekt, de dokter die bevriend is met de verdachte stroper Cis den Dove, de dokter die, dankzij de openliggende schedel van Pale Pie, opmerkelijke experimenten kan uitvoeren.

Ik zie het nog haarscherp voor me alsof ik het gisteren las. Goed, ik heb het boek een paar maal herlezen, en ik heb er op school een spreekbeurt over gehouden, dus het is niet zo vreemd dat ik Dorp aan de rivier ervaar alsof ik het allemaal zelf beleefd heb. En ik heb natuurlijk ook de film van Fons Rademakers gezien, maar die film vond ik, zoals vrijwel alle films naar boeken, een potsierlijke travestie van datgene wat ik voor mij had gezien toen ik het boek zelf las.

Een van de mooiste verhalen uit het boek blijft voor mij dat over de vervanger van dokter Tjerk van Taeke, dokter De Pater, die met zijn parabellum naast zich schaakproblemen oplost. Hoort hij een ritseling achter het behang, dan schiet hij met zijn parabellum trefzeker het knaagdier dood dat zijn concentratie verstoort. Vervanger dokter De Pater wordt evenwel nog overtroffen door vervanger dokter Rits, die met zijn schilderijen van Breitner en zijn Stradivarius in het dorp arriveert. Onderweg naar een patiënt wordt hij, een klein mannetje, op de Maasdijk overvallen door drie kerels. Hoe hij dan vervolgens in zeven nooit meer door Coolen geëvenaarde pagina's met die drie mannen afrekent - dat blijft voor mij een van de grootste scènes uit de Nederlandse literatuur. De kracht van die scène schuilt voor een niet gering deel in de onderkoelde, Maastrage verteltrant. Coolen minimaliseert het schouwspel, hij blaast het niet op tot een drama, nee, hij verkleint dit sterke verhaal tot een Madurodam-gebeuren, het is alsof je het met een verrekijker op grote afstand waarneemt. Juist daardoor grift het zich in je geheugen, en het verbaasde mij dan ook niet dat Henk Hofland in een zijner ar-

[p. 230]

tikelen aan dit grootse, maar ogenschijnlijk kleinschalige gebeuren op de dijk refereerde.

Dorp aan de rivier is een scharnier- en ijkpunt in het oeuvre van Coolen. Na Dorp aan de rivier bleek hij een andere schrijver. Het vervolg op Dorp aan de rivier, De drie gebroeders, stelde enigszins teleur. Daarin heeft hij een restgroep sterke verhalen over zijn dokter opgenomen waarvoor hij in Dorp aan de rivier geen ruimte had, maar Herberg in 't misverstand, De vrouw met de zes slapers en De grote voltige zijn prachtige, eigenlijk nooit op hun waarde geschatte prozawerken, met het skurriele A.F.Th. van der Heijden-achtige begin van De grote voltige als sublieme uitschieter. Van der Heijden is uit dezelfde contreien afkomstig als Coolen en praktiseert dezelfde wijdlopige, maar daardoor ook beeldende verteltrant. Het is zeer wel denkbaar dat Van der Heijden nooit een groot Coolen-lezer is geweest, maar de verwantschap is onmiskenbaar, en dat heeft stellig te maken met het feit dat ze nu eenmaal hun wortels hebben in Oost Brabant.

Op het einde van zijn leven deed Coolen Dorp aan de rivier als het ware over. Toen publiceerde hij nog Stad aan de Maas, als een echo van Dorp aan de rivier. Het is een fraaie en leesbare roman, zoals al het werk van Coolen, maar juist de zoveel herfstiger grijstinten van deze roman en de zoveel beheerstere toon van het proza doen je beseffen wat teloorging, en wat juist volop aanwezig is in Dorp aan de rivier: die ongemeen kleurrijke, levendige, overrompelende, onstuimige verteltrant.

Streekromanschrijvers staan in de Nederlandse literatuur in een kwade reuk. Ook Coolen heeft er van toonaangevende critici flink van langs gekregen. Tot aan Dorp aan de rivier sabelde Ter Braak het hele oeuvre neer en Du Perron had er ook nauwelijks een goed woord voor over. Ter Braak bleek warempel tevreden over Dorp aan de rivier, maar in zijn ogen, en ook in die van Du Perron, bleef Coolen toch tweederangs, een streekromanschrijver net als Herman de Man.

[p. 231]

Was Coolen echter een streekromanschrijver? Je hoeft de werken maar open te slaan van de onvervalste streekromanschrijvers met wie ik ben opgegroeid, de romans van W. Schippers, Barend de Graaf, K. Norel, H.J. Nijnatten-Doffegnies, P.J. Risseeuw, en de ultieme favoriet van mijn vader, C. Baardman, om terstond in te zien dat Coolens werk met dat type proza niets gemeen heeft. Voor mij was de overstap van Nijnatten-Doffegnies naar Coolen vergelijkbaar met de overstap die iemand maakt van een zwart-wittelevisie naar een kleurentelevisie. Plotseling bleek de wereld veel luisterrijker te kunnen ogen.

Coolen heeft niets gemeen met echte streekromanschrijvers. Coolen is ons Nederlandse equivalent van al die ‘streek’romanschrijvers uit de Verenigde Staten van wie de werken in the Deep South spelen: William Faulkner, Eudora Welty, Carson McCullers, Sherwood Anderson. Met name Dorp aan de rivier staat met zijn skurriele inslag dicht bij de wereld van Faulkner, waarin net zulke oerhelden als dokter Van Taeke - denk aan kolonel John Sartoris - als protagonisten hun opwachting maken.

Van Coolens werken, die in de eerste helft van de vorige eeuw vanuit the Deep South van Nederland tot ons gekomen zijn, heeft geen enkele roman zich beter kunnen handhaven dan Dorp aan de rivier. Het moge zeventig jaar na verschijning ervan duidelijk zijn dat het een van de klassieken is uit de Nederlandse letterkunde, zoals het ook duidelijk moge zijn dat betutteling of geringschatting in geval van Coolen volledig misplaatst is.