Lexicon van de jeugdliteratuur

Peter Härtling

door Maurice Bogaers

Peter Härtling werd op 13 november 1933 geboren in Chemnitz (thans Karl-Marx-Stadt, DDR). Van 1942 tot 1945 woonde hij in Olmütz (Tsjechoslowakije). In 1945 vluchtte hij naar Zwettl in Oostenrijk en in 1946 naar Nürtingen bij Stuttgart, waar hij tot 1952 het gymnasium bezocht. Hij was een tijd lang journalist en van 1967 tot 1973 lector bij uitgeverij Fischer in Frankfurt. Sinds 1974 is hij zelfstandig auteur. Hij woont in Walldorf bij Frankfurt.

Härtling ontving vele literaire prijzen, onder andere in 1971 de Gerhard-Hauptmannpreis en in 1976 de Deutscher Jugendbuchpreis.

Werk

Naast zijn werk als journalist hield Härtling zich van meet af aan met de literatuur bezig. Hij begon als lyricus. Zijn eerste bundel verscheen in 1953. Een van de inspiratiebronnen voor zijn vroege gedichten is de kindsheid als een wereld van mogelijkheden die voor de volwassene verloren zijn gegaan. Ook in zijn latere gedichten is het kind een belangrijk thema.

Voor zijn verhalend proza put Härtling eveneens uit de herinnering. Persoonlijke belevenissen verwerkte hij in enkele autobiografische boeken, zoals Nachgetragene Liebe (1980). Daarnaast schreef hij een aantal historische romans. Soms gaat hij uit van historische figuren, bijvoorbeeld in Hölderlin (1976), een andere keer levert een episode uit het nabije of verre verleden de stof voor het verhaal, zoals in Hubert oder die Rückkehr nach Casablanca (1978). In Das Windrad (1983) kondigt zich een wending naar de hedendaagse realiteit aan.

In 1970, tien jaar na zijn romandebuut, publiceerde Härtling zijn eerste jeugdboek. Sindsdien verschijnen er regelmatig jeugdromans van zijn hand. Zowel stilistisch als thematisch

slaat hij binnen de jeugdliteratuur nieuwe wegen in.

Zijn stijl is duidelijk op jonge lezers gericht: eenvoudig van woordkeus en zinsbouw, zonder evenwel in een versimpeling te vervallen. Hij hanteert verteltechnieken als flash-back, reflectie en innerlijke monoloog, waarmee de bewustzijnsstroom van de personages wordt weergegeven, Härtling tracht op directe wijze de werkelijkheid van jonge mensen te schilderen, ook hun dromen en fantasieën.

In zijn jeugdboeken vindt men een scala aan sociale en persoonlijke thema's: een ontluikende liefde in Ben liebt Anna (Ben gaat met Anna), de belevingswereld van een gehandicapt kind in Das war der Hirbel (En dat was Iebel), de ontmoeting van de generaties in Oma, van huis weglopen in Theo haut ab (Theo smeert 'm), vereenzaming, ouderdom en sterven. Daarbij vermijdt Härtling krampachtige problematisering evenzeer als luchthartig amusement. Het uitgangspunt van zijn schrijven voor de jeugd is dat jonge mensen in dezelfde realiteit leven als volwassenen, maar dat zij die onder een andere invalshoek waarnemen. Zijn eigenlijke thema is niet zozeer de sociale problematiek als wel de invloed van de uiterlijke omstandigheden op de psyche van kinderen (en volwassenen). In zijn werk worden volwassenen niet vertekend of gekarikaturiseerd; ook als ze in een gespannen verhouding staan tot de jeugdige personages, maken ze een levensechte en realistische indruk.

Härtling neemt zijn jeugdige publiek serieus. Waarschijnlijk is dat de reden dat ook ouderen zijn jeugdboeken graag lezen. De Duitse kritiek is soms verdeeld over de literaire kwaliteit van zijn werk voor volwassenen, maar over Härtlings jeugdboeken is het oordeel vrijwel unaniem positief. Dat geldt ook voor de ontvangst van zijn werk in Nederland, waar vertalingen van zijn jeugdromans in ras tempo verschijnen.

En dat was Iebel

Iebel heeft bij zijn geboorte een hersenbeschadiging opgelopen en dat terwijl hij toch al een ongewenst kind was. Hij komt van het ene pleeggezin in het andere en belandt ten slotte in een tehuis. Hij voelt zich door iedereen afgewezen, ook door mensen die het goed met hem voor hebben. Hij trekt zich terug of loopt weg, omdat hij zich door niemand echt begrepen voelt. Het is hem maar al te duidelijk dat hij als een ‘geval’ wordt beschouwd en hij weigert om zich als zo'n geval te laten behandelen door mensen die hem ‘beter willen maken’. Juist omdat het verhaal niet goed afloopt - Iebel komt in een inrichting terecht - laat het een diepe, bijna schrijnende indruk achter.

Door de afstandelijkheid waarmee hij het gehandicapt-zijn benadert, heeft Härtling elke sentimentaliteit weten te vermijden. De betrokkenheid bij de persoon van Iebel - waarbij

spanning en humor niet ontbreken - maakt het verhaal boeiend en ontroerend.

Oma

Als de vijfjarige Kalle door een verkeersongeluk zijn ouders verliest, komt hij bij zijn grootmoeder in huis. Dat vergt van hen beiden de nodige aanpassingen. In een sfeer van wederzijdse genegenheid ontwikkelt zich een proces van elkaar ontdekken, waarbij oma niet minder leert dan de jongen.

Het verhaal is gesitueerd in de zeer herkenbare wereld van het sociale minimum. Oma moet er dikwijls op uit om bij allerlei instanties haar en Kalles recht te halen. Verder zijn er problemen met de school en is er sprake van ziekte en van oma's naderende dood. Toch is de teneur van het verhaal optimistisch.

Interessant is de verteltechniek die Härtling hier bezigt. Na elk hoofdstuk waarin de gebeurtenissen meestal vanuit het perspectief van Kalle worden weergegeven, volgt een kort bespiegelend hoofdstukje waarin oma in de ik-vorm het voorafgaande overdenkt.

Ben gaat met Anna

Anna is met haar ouders uit Polen naar het Westen gekomen en zit nu bij Ben in de klas. Ze ontdekken dat ze elkaar heel erg lief vinden, wat hen aanvankelijk wat onzeker en angstig maakt. Hun onderwijzer ziet dat en helpt hen. Ook de ouders van de twee reageren heel positief op de vriendschap. Zo kan de prille erotiek, die in een vanzelfsprekende tederheid tegenover elkaar tot uitdrukking komt, zich in een intieme sfeer ontplooien zonder achterbaks en stiekem te worden.

Omdat ze nog erg jong zijn voor een bestendige relatie, moet het verhaal wel een open einde hebben: Anna's vader vindt werk in een andere stad, zodat ze van elkaar afscheid moeten nemen, maar ze beloven elkaar nog vaak te schrijven.

Bibliografie

5 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1984