Over Politicus zonder partij van Menno ter Braak

[p. 14]

2 Biografische schets

Menno ter Braak werd in 1902 geboren in een Achterhoeks doktersgezin. Na zijn gymnasiumjaren in Tiel, waar hij bij familie inwoonde, ging hij in 1921 naar Amsterdam om geschiedenis te studeren - niet naar Leiden, hoewel daar een niet al te ver familielid, Johan Huizinga, als hoogleraar in dat vak schitterde. Tijdens zijn studiejaren was Ter Braak zeer actief betrokken bij het studententijdschrift Propria Cures, terwijl zijn officiële literaire carrière in 1925 begon met zijn medewerking aan De Vrije Bladen, die hij in korte tijd (en voor korte tijd) zou domineren. Ook de filmkunst boeide hem: hij gaf veel tijd aan de Filmliga waarvan hij in 1927 medeoprichter was.

In 1929 - hij is dan tussen de bedrijven door cum laude gepromoveerd op een middeleeuws onderwerp - werd hij leraar aan Het Rotterdams Lyceum. Zijn Rotterdamse periode, die tot december 1933 zou duren, werd al evenzeer gekenmerkt door een rusteloze activiteit als de Amsterdamse studietijd.

Toen hij in de late herfst van 1930 met Du Perron kennis maakte, was zijn Carnaval der burgers zojuist uitgekomen, en hij was bezig met het schrijven van zijn eerste roman, Hampton Court. In die maanden worstelde hij met grote persoonlijke problemen, die op een afstand gezien bijna komisch aandoen, maar waaronder hij zeer heeft geleden: zijn huwelijkspoging met de Berlijnse Gerda Geissel strandde ongeveer op dezelfde manier als Dr. Dumay zijn verlies moet aanvaarden in de iets later geschreven roman. Niettemin maakte hij Hampton Court in snel tempo af, en onmiddellijk daarop begon hij aan het Démasqué der schoonheid. En nauwelijks was het Démasqué af, of Ter Braak zette het autobiografische Dr. Dumay verliest op stapel, terwijl hij in de tussentijd, samen met Du Perron op diens kasteelachtige behuizing in Gistoux ten oosten van Brussel, plannen smeedde voor het tijdschrift Forum, waarvan het eerste nummer in november 1931 verscheen. Dr. Dumay verliest werd in iets langzamer tempo geschreven: deze roman had een ontstaansperiode van bijna precies een jaar, van september 1931 tot augustus 1932.

Tussen Dr. Dumay en het volgende project, Politicus zonder partij, lag alweer een periode van nauwelijks veertien dagen. Het duurde

[p. 15]

weliswaar tot juni 1933 voordat het klaar was, maar gezien Ter Braaks drukke leraarsbetrekking in Rotterdam, die hem als een molensteen om de nek hing, gezien de redactionele werkzaamheden die hij voor Forum moest verrichten, en gezien ook een aantal kortere essays hier tussendoor geschreven, was het een prestatie van de eerste rang om zo veel werk in zo korte tijd gedaan te krijgen. Onze bewondering stijgt nog als we ons realiseren dat hij zich tussen de schakels van de keten Carnaval - Hampton Court - Démasqué - Dr. Dumay - Politicus geen enkele rust heeft gegund.

Enkele maanden na zijn huwelijk in augustus 1933 met Ant Faber - een huwelijk dat kinderloos bleef - aanvaardde Menno ter Braak het redacteurschap voor kunst en letteren aan het liberaal-conservatieve dagblad Het Vaderland in Den Haag. Door de dreigende internationale situatie, ontstaan na Hitlers machtsovername in januari 1933, werd zijn tomeloze activiteit geleidelijk aan in politieke banen geleid. Behalve een aantal indringende politieke geschriften, gericht tegen het nationaal-socialisme, bestond zijn werk van toen af aan bijna uitsluitend uit krante- en tijdschriftartikelen, die meestal literair-kritisch georiënteerd waren. Behalve zijn politieke testament, Van oude en nieuwe christenen, is het niet meer tot grotere ethische of esthetische avonturen gekomen.

Aan het voor het oog toch zo actieve leven van Menno ter Braak waren perioden van diepe neerslachtigheid niet vreemd. In het begin van Hampton Court is zo'n desoriënterende depressie beschreven. Het is in dit licht bezien niet zo verbazingwekkend dat Menno ter Braak in mei 1940 op het bericht van de capitulatie van het grootste deel van het Nederlandse leger niet anders heeft kunnen reageren dan door zich van het leven te beroven.

Het zijn vooral zijn constant, grondig gemotiveerd afwijzen van het nationaal-socialisme en zijn tragische zelfmoord die hem in en na de Tweede Wereldoorlog een uitzonderlijke positie verschaften, als literair criticus, als politiek leidsman, als moralist, als mens. Dat sedert een vijftiental jaren over zijn plaats in de Nederlandse letterkunde genuanceerder wordt gedacht, doet niet af aan zijn diepgravend analytisch vermogen, de ernst van zijn antifascistische gezindheid en de grote invloed die hij op een hele generatie heeft uitgeoefend.