25 jaar boekhandel De Tribune

[p. 57]

Mijn ontmoeting met Marcel Proust
Lou Heynens

Denis Diderot begint zijn roman ‘Jacques le fataliste et son maître’ met de woorden:

Comment s'étaient-ils rencontrés? Par hasard, comme tout le monde.

Moet ik nadrukkelijk verklaren dat ik, gezien de titel van dit hoofdstuk - en het citaat - Marcel Proust nooit heb ontmoet en dat om reden, die met de duur van ons leven samenhangt? Gelukkig, de schrijver, de literatuurliefhebber heeft vele imaginaire vrienden, kent vele imaginaire ontmoetingen.

Het ‘ontmoeten’ geschiedt op verscheidene niveaus, door een boek, een uitspraak, verwanten of vrienden die iets van de ‘geest’ van de auteur overbrengen.

Wat bezielde de kennis, die mij tijdens mijn militaire diensttijd in Bergen-Hohne de Duitse versie van Prousts ‘Journées de lecture’ cadeau deed? Doorzag ze mij? Vielen er (toen al?) vergelijkingen te trekken met de auteur? Ik zal het nooit weten. Het boek bleef meer dan tien jaar ongelezen in mijn boekenkast staan.

Voor ‘A la recherche du temps perdu’ en zijn auteur was ik toen te druk bezig met het leven te vieren. Dat leven voltrok zich weliswaar in het milieu dat Proust zo onnavolgbaar beschreven heeft: het universum van de internationale adel. En altijd weer ontmoette ik een fascinerende persoonlijkheid die mij ‘uitdaagde’ om uit de beker van een verloren gaande Proustiaanse wereld te drinken. Maar er moest nog heel wat rook uit mijn geestelijke hoofdkamer verdwijnen voordat ik het genealogisch-psychologische ‘diepzeeduiken’ van Marcel Proust kon verstaan. Ik had er meer dan een verstoft boek voor nodig. Een gezicht! Niets is zo verbluffend als de simpele werkelijkheid of zoals Marguerite Yourcenar het zo treffend uitdrukt:

Wij delen onderling onze ervaringen en ze worden daardoor waarachtiger. Elk gevoel van sympathie en begrip dat wij voor mensen opbrengen, of zij nu van vroeger zijn of van nu, of ze nu uit onze geest ontstaan of onze levensweg kruisen en ons begeleiden, vermeerdert onze kansen op contact met de werkelijkheid
(‘Les yeux ouverts’)

Het toeval koos voor mij de weg der levenden. In Parijs zette mijn hôtesse, madame Zilly Ruffé, geboren Ricci, mij op het spoor van een der laatst levenden Proust-vrienden, la princesse Marthe Bibesco.

Deze legendarische vrouw liet mij toe in de intimiteit van haar bestaan en werd voor mij tot een levende ‘brug’ naar Marcel Proust. Princesse Bibesco, de laatste uit het Proust-cercle, stond op het punt haar ‘adieu’ uit te spreken om ter ruste gelegd te worden op het kerkhof van Menars.

[p. 59]

Princesse Bibesco was in Frankrijk en haar geboorteland Roemenië al een legende. Maar dat was mij onbekend en ik ging enkel af op wat de Bottin Mondain mij over haar persoon aangaf. Zij stamde uit een Grieks-Roemeense familie van bankiers en politici, haar vader was minister, terwijl haar moeder een telg was uit het beroemde vorstenhuis Mavrocordato. Het was door deze moeder dat princesse Marthe een nicht was van haar man, de diplomaat Georges-Valentin Bibesco en ook van de twee Proust-intimi, de prinsen Emanuel en Antoine Bibesco.

Begin jaren zeventig was ik bezig met een genealogisch onderzoek dat zich ook tot Roemenië en haar adel uitstrekte. Princesse Bibesco zou voor mij enig licht kunnen werpen op een delicaat aspect van mijn onderzoek, dus schreef ik haar met het verzoek om een onderhoud. Zij liet mij weten dat ik op zondag 21 januari 1973, om 18.00 welkom was. Toen ik mijn hotel aan de Avenue George V verliet viel er een koude regen. Ik was nerveus en liet mij zelfs niet door de vriendelijk ogende taxichauffeur tot een gesprek verleiden. Afwezig gingen mijn ogen over het boeket tulpen en in gedachten oefende ik de begroetingfase. Er hing een prozaïsch licht over het Ile Saint Louis en op nummer 45, aan de Quai de Bourbon, sprak de lantaarn nu een verlicht welkom. Nog even gingen mijn gedachten naar de vervelende adellijke welgemanierdheid terwijl op mijn aanbellen werd opengedaan door een dame-de-compagnie die zich voorstelde als Blanche Caniot. Zij leidde mij de salon binnen en... als door de bliksem getroffen bleef ik na de eerste stappen staan.

Onder een schitterend, ten voeten uit geschilderd portret van de gastvrouw (door Boldini) zat een oude dame in taft en zijde gehuld met over haar kapsel een soort cape. Om haar handen, armen en hals parelcolliers. Mijn houding deed haar glimlachen en haar markante Griekse profiel naar Mme Caniot gericht zei ze:

‘Ach, monsieur heeft hetzelfde probleem als Proust. Deze keek altijd eerst hoever het origineel verouderd was aan de hand van het schilderij.’ Proust. Is het niet een enkele noot die een hele symfonie doet inluiden?