Uit het leven van een denkende vrouw

[p. 5]

Inleiding

‘...Ik heb meer geschreven dan iemand of ikzelf had kunnen denken. Ik heb dagelijks een uur lesgegeven in onze school en de kinderen elke avond twee uur voorgelezen. De kinderen krijgen Engelse geschiedenis op school en ik lees Scotts historische romans in de juiste volgorde (...). Toch word ik voortdurend opgejaagd door het gevoel dat ik niets doe. Sinds ik aan deze brief begon, ben ik wel tien keer weggeroepen: een keer voor de visboer om een kabeljauw te kopen, een keer voor een man die een paar vaten appelen bracht, vervolgens voor mevrouw Upham om af te spreken voor een tekening die ik beloofd had voor haar te maken; daarna moest ik de baby voeden, vervolgens naar de keuken om visragoût te maken voor het eten, en nu zit ik dus weer aan mijn brief, want alleen met onwrikbare vasthoudendheid kom ik ooit tot schrijven; het is oproeien tegen de stroom...’

Aldus Harriet Beecher-Stowe, auteur van Uncle Tom's Cabin, in 1815 aan een familielid. Als een somberder, verbetener echo stijgen de klachten van Carry van Bruggens Marianne Edema omhoog uit de pagina's van het voor ons liggende boek: ‘Altijd door bleef ze bezig, woelden in haar hoofd gedachten, problemen, formules, duistere plekken, verwarde knopen (...) woelden dooreen met zorgen voor Fransjes repetitiewerk, voor Jaapjes gezondheid, voor Harry's sokken, met wat-vandaag-eten en hóe met de was, alles te zamen tot een ondraaglijke, afmattende warboel, waaruit zelfs de nacht geen ontkomen bracht!’

Uit het leven van een denkende vrouw verscheen (onder het pseudoniem Justine Abbing) in 1920, zeventig jaar nadat Harriet Beecher-Stowe haar brief schreef, en nu, in 1985, kan men nog geregeld verwante klachten horen van vrouwen die niet au sérieux worden genomen als het om hun werk gaat, die geen begrip ontmoeten voor hun behoefte aan privacy - allemaal din-

[p. 6]

gen die hun partner als vanzelfsprekend ten deel vallen. Niemand minder dan Virginia Woolf heeft de schrijfsters er echter voor gewaarschuwd, hun gerechtvaardigde boosheid over dit onbegrip van de omgeving in hun boeken tot uiting te brengen:

‘Het is noodlottig voor een vrouw, ook maar de minste nadruk te leggen op welke grief dan ook, een bepaalde zaak te bepleiten, hoe gerechtvaardigd ook, kortom: als vrouw te spreken. (...) Alles wat vanuit dat bewuste standpunt wordt geschreven, is ten ondergang gedoemd - het kan niet uitgroeien in de geest van anderen.’ Carry van Bruggen, haar tijdgenote, dacht daar heel anders over, zoals blijkt uit het enige interview dat zij ooit heeft gegeven (in Den Gulden Winckel van 15 juli 1915):

‘...Een mens spreekt maar goed als hij over zichzelf spreekt. Ik belijd mezelf altijd. Maar dit mag niet over het hoofd gezien: dat ik van mezelf slechts vertel wat ik algemeen menselijk in me vind...’

Algemeen menselijk? De beschreven fragmenten van Marianne Edema's levensgeschiedenis laten het beeld zien van een vrouw die aan de ene kant trekken vertoont die heel herkenbaar zijn, omdat ze overeenkomen met wat we zien bij andere schrijvende vrouwen, voor wie lange tijd de pen het enige actiemiddel was, voor wie de literatuur uitingsmogelijkheden als kansel, spreekgestoelte, academie en comité moest vervangen en die zelfs bij die stille, bescheiden bezigheid tientallen keren per dag werden gestoord. Aan de andere kant maakt Carry van Bruggen ons met grote nadruk duidelijk dat in die groep van tegen de stroom oproeienden haar Marianne Edema een unieke verschijning is: zij schrijft niet alleen, zij denkt ook, zij houdt zich bezig met wijsbegeerte, zij het niet in de schoolse betekenis van het woord. Waar zij naar streeft is dit: ‘voor de schijn van objectieve waarheid, van lang-gestorven inzicht, de levende subjectieve waarachtigheid in de plaats te stellen.’ Zij wil begrijpen: ‘De verschijnselen en feiten van heden en verleden zich zien richten onder de magische macht van een Centrale Gedachte, creatie van haar geest, werking van Geest in geest.’ Zij ondergaat dit denken als een ‘wellustig geluk’, als een haar ‘voor alles schadeloos stellende’ rijkdom.

[p. 7]

Carry van Bruggen poogt ons via haar alter ego Marianne Edema te doen delen in de vervoering die zij heeft gesmaakt bij het werken aan haar omvangrijke filosofische studie Prometheus, waarin zij een beeld laat zien van de nooit aflatende strijd tussen individu en collectief zoals die wordt weerspiegeld in de literatuur der eeuwen. Zij beschrijft ook in dat grote werk zichzelf als een schakel in de keten van de eenzaam en vertwijfeld zoekenden die door de hen omringende minder gedreven naturen niet worden begrepen, maar die als compensatie voor hun wanhoop en voor de haat van de collectiviteit de ‘pure verrukking van het begrip’ smaken.

Dat deze extase van het inzicht op een heel complex van verschijnselen moet worden bevochten, maakt de schrijfster zichtbaar in de vier hoofdstukken waarin zij via het leven van een ‘denkende vrouw’ in vele opzichten haar eigen leven heeft blootgelegd. In vele opzichten - niet in alle. Zoals bij alle vormen van fictie zijn ook hier mensen en voorvallen uit de bestaande werkelijkheid in de geest van de auteur door een reeks van transformaties heengegaan om als nieuwe gedaanten op het plan van die herschapen realiteit te verschijnen. Zo is Marianne Edema afkomstig uit een maatschappelijk milieu dat sterk verschilt van Carry's joodse achtergrond, die gekenmerkt was door armoede, solidariteit en oeroude rituelen. Marianne, duidelijk niet-joods, vroeg wees geworden, is opgegroeid bij gegoede familie waar het traditie is dat de mannen studeren. Evenals andere niet-joodse vrouwen in het oeuvre van Carry van Bruggen (Heleen in Heleen, een vroege winter, Ina in Een coquette vrouw) wordt de figuur van Marianne gekenmerkt door een merkwaardige wortelloosheid, zij heeft geen verleden om uit te putten of zich tegen te verzetten, zij is en blijft een vreemdelinge in elke omgeving en heeft geen enkel houvast behalve de haar ingeboren waarheidsdrang. Van haar omgeving in enge en ruimere zin heeft ze geen steun te verwachten, hoezeer ze daar ook naar blijft hunkeren. Als ze al niet onverbloemd wordt tegengewerkt, wordt ze uitgelachen of op zijn best met vriendelijk-superieure schouderklopjes terzijde geschoven, en daar waar ze genegenheid ondervindt, mag ze op waarachtig begrip toch nooit reke-

[p. 8]

nen. De academisch gevormden die zij op haar weg ontmoethaar broer Evert en haar oom Everard in de hoofdstukken ‘De familie’ en ‘Het huwelijk’, dr. Uhland in ‘De vreemden’ en dr. Merckelbach in ‘De kinderen’ zijn er een paar voorbeelden vanspelen de ‘bevoegdheidstroef’ tegen haar uit: zij heeft niets dan een akte voor lager onderwijs en daar is ze nog een keer voor gezakt ook. Ze kent geen Grieks maar houdt zich toch met Plato bezig; ze heeft in een interview gezegd dat zij, die langzamerhand als schrijfster bekendheid heeft gekregen, zich meer denker voelt dan artiest - een bewering die door ‘bevoegde intellectuelen’ uit het verband gerukt wordt en zo aanleiding geeft tot openlijke hilariteit. De studenten (uit het hoofdstuk ‘De vreemden’) voor wie zij een lezing komt houden, zijn teleurgesteld als zij in uiterlijk en houding zo helemaal niet beantwoordt aan hun verwachtingspatroon: ze is geen elegant kwijnende, veeleisende artieste en tijdens het etentje vooraf krijgt ze het furieus met hen aan de stok over de gangbare opvattingen omtrent christendom boven Griekendom. Kortom, ze vindt geen plaats daar waar ze meent thuis te horen, terwijl ze krachtens haar innerlijke gedrevenheid diezelfde figuren toch ook als ver beneden zich voelt.

Niet lang nadat ze (in het hoofdstuk ‘De familie’) om principiële redenen een veelbelovende relatie heeft verbroken, is ze getrouwd met een zachtaardige, verfijnde maar trage en verwende kunstschilder. Ze krijgt twee kinderen maar blijft doorwerken; ze maakt naam als schrijfster van romans en verhalen en verdiept zich steeds meer in wijsgerige studies. Hoezeer ze ook haar best doet een goede huisvrouw en moeder te zijn, uit de reactie van haar schoonmoeder en haar aanstaand schoonzusje (in het hoofdstuk ‘Het huwelijk’) blijkt maar al te duidelijk hoezeer ze ook op dat terrein als een buitenbeentje wordt beschouwd: ze maakt niet eens groente voor de winter in en toont geen belangstelling voor een gesprek over de wasserij. Hoewel ze personeel heeft, wordt ze voortdurend uit haar concentratie gehaald. Nu eens staat het dienstmeisje in de deuropening met een vraag om schoon beddegoed of een mededeling over bedorven vis, dan weer zeurt het zoontje om een onderbroek zonder scheur of komt het dochtertje jammeren over een jurk die door

[p. 9]

de naaister is verknipt. De situatie doet denken aan die in het huis van Harriet Beecher-Stowe, alleen ontbreekt bij Marianne Edema alle zelfspot; je zou als lezer eerder geneigd zijn haar van zelfbeklag te betichten.

Wie haar echter zou willen voorhouden dat ze, in plaats van zo pathetisch te klagen, liever haar zegeningen moest tellen: een vriendelijke man, aanhankelijke kinderen, geen echte geldzorgen, altijd huishoudelijke hulp, succes in haar literaire loopbaan - zou het essentiële punt toch over het hoofd zien: Marianne heeft geen keus, ze wordt gedragen én voortgejaagd door haar bestemming: het ‘grote visioen, de arbeid van haar komende jaren (...) het afbreken en weerleggen, het neerslaan van ongegronde stelligheden (...), de hete, zware strijd tegen de fratsenmakerij, de kamp tegen de leugen’: het uitputtende, illusieloze en toch enigzaligmakende graven naar de verborgen Werkelijkheid onder de verwarrende veelheid van verschijnselen, naar de wortels van menselijke drijfveren onder de woekering der dogma's. Uit die onontkoombare drang, die de ‘hartstreng’ is van haar leven, ontspruit ook haar verbittering tegen het lot, dat haar geen bestaan heeft toebedeeld in overeenstemming met haar aard en aanleg. De weerzin tegen het leven van alledag is geen uiting van kinderachtigheid, maar een volwassen vorm van wanhoop: de vertwijfeling van een vrouw die machteloos tussen tegenstrijdige verschijnselen van realiteit beklemd zit.

Carry van Bruggens persoonlijke worsteling om zich te bevrijden vindt een neerslag in dit sterk autobiografisch getinte boek, dat bij zijn verschijnen te weinig aandacht kreeg. Wellicht is nu de tijd pas rijp genoeg om het pathos doorzichtig en de wezenlijke elementen voor ons herkenbaar te maken.

Ruth Wolf