|
| |
| |
| |
| |
Tegen de dwang
Geert, de potige werkmeid, met 'r koddige stompe mopsneus en 'r groenig-blauwe ogen, rond en grappig-onnozel als van 'n clown, lag in 'r grove, vaalzwarte werkrok op 'r knieën over de vloer en al dweilend galmde ze, met 'r diepe, bassige stem, zwaar beklemtonend de woorden... ‘Ik hèb u lief, mit àl de gloèd... vàn main maagdelaìk gemoed...’ Na iedere paar woorden haalde ze luidruchtig op door d'r neus, want de prille voorjaarsdag en 't natte werk hadden haar verkouwen gemaakt.
'n Emmer met vuil, grijs-bruin beschuimd water, waarin 'n paar onooglijke doeken half-dreven, half waren verzonken naar onder, stond naast 'r en 'n bakje kliederige groene zeep, met langgerekte voren van vingers, die erin gegraaid hadden. 't Effen-bruine vloerzeil was egaal nat-glimmend en de kamer, waarin door 't gordijnloze raam 't volle licht viel, leek ruimer, nu de stoelen er twee aan twee, zitting op zitting, waren uitgedragen en in 't keukentje naastan neergezet.
Als 'n vluchtheuvel in blankstaand land was de vierkante tafel met 't theeblad erop, in 't midden, en 't weerspiegelen der poten in 't glimnatte zeil dee onweerstaanbaar aan overstroming denken.
In 'n hoek stond de kachel nog wel, maar gestookt werd er allang niet meer en de rillerig-kille kamerlucht was doortrokken van scherpe groene-zeepreuk, die 't boenen van zo-straks had achtergelaten.
Geert veegde de natte neus met 'r vlakke hand, haalde nog eris òp met luid gerucht en verstak een haarspeld in 'r strogeel, stug kapsel. Ze wrong, op 'r knieën opgericht de doornatte dweil boven de emmer uit, schroevend zo stevig de bruine lap in 'r harde werkknuisten, dat 't water in 'n straaltje eruit en de emmer inklaterde. De tanden zette ze opeen, en daardoor verbreedden de grof-rode konen aan weerszij van moppige stompneus, vertrok de mond of ze lachte, trok 't voorhoofd in koddige rimpels te zamen. Met 'n klets smeet ze nu de uitgewrongen lap weer over de vloer en opnieuw dweilend, zette ze, ernstigconscientieus afmakend 't eens-begonnen lied, door...:
| |
| |
‘o, jà... f'r ù allèen... fliedt steeds me lefe heèn...’
De moeder zat in 'n hoekje van de kamer op 'n stoel en breide paisibel. Ze had de voeten hoog op de sport getrokken, de punten van haar lakense pantoffels naar omlaag en 't hoofd schuintjes, met kippige ogen, tuurde ze nu en dan door haar bril naar 't werk, zachtjes lippenprevelend, omdat ze zo slecht onthield en bij ieder toertje haast opnieuw haar naadjes moest tellen.
't Dweilwater, dat Geert al kliederend voortstuwde, kwam in groezele tongetjes, met 'n bruinig schuimrandje, tot bij haar stoel, omspoelde de voorste poten. Zachtjes bestrafte ze... ‘Wat maak je weer een keet, Geert... is dat nou nodig?’
‘Kan uwè dwaile sonder water?’ vroeg Geert, vrolijkbrutaal, d'r koddig hondesnuit naar de vrouw opgewend... ‘ikke nie’, ‘oor’.
Ze antwoordde maar niet, keek omhoog naar de klok. Maar die hing juist recht boven haar aan de muur en de wijzerplaat kon ze niet in 't oog krijgen.
‘Het-ie al geslagen?’ vroeg ze.
‘Gos-kristus,’ schrok Geert, nu ook opziend - ‘al bai fière... nou, da's lief... as derzo de jonges komme... en ikke bin nog nie klaar... lopen ze me lekker de boel in, mit derlui vuile pote.’
‘Stt... stt,’ temperde de oude vrouw, hoofdschuddend... ‘as-je nou 'n beetje voortdoet... bê-je ommers mit een kwâtiertje klaar... Eer benne-ze d'r toch niet.
Geert, even uit 'r humeur, zweeg, dweilde met resolute, nijdige bewegingen af. Maar dan had ze weer wat te sputteren...
“Gos-kristus... daar hê-je nou de sòn ook nog... en maar liefs vlak imme oge... jawèl... de hele dag sien-je 'm niet en noù komt-ie voor de dag.”
De zon, door 't gordijnloze achterraam - 't was schoonmaak - glunderde inenen uit de heel de dag bewolkte lucht naar binnen, vrolijk schijnend over de natte vloer, belichtte, warm-goud, ook juist 't hoekje, waar de moeder zat.
“Lèkker,” kneuterde die... “ik mag-et wel, zo'n zonnetje.”
“Nou ja, voor uwes is-et ook een sege, ouwe rimmetie- | |
| |
ke stakker,” schertste de meid, grof goedig.
De vrouw scheen aan haar ruwe gemeenzaamheid gewend.
“Zing nog maar deris,” spoorde ze aan, “da-hoor ik wel graag.”
Geert lachte, gestreeld, haalde nog eens stevig op door haar neus en zag, bedenkend wat ze zingen zou, naar buiten, oogknipperde tegen de zon.
“Van: nimmer sal me liefde wankele?” vroeg ze, schuin-naar-boven de moeder aanziend.
“Nee,” keurde die af... “nou eris niet van de liefde... Liever zo'n schoolversie... dat mag 'k nou altoos zo graag horen en 'k vraag 't de jongens zo dikwels... maar née, hoor...”
“Nou jà, jongens...,” vergoelijkte Geert... die binne dan... hoe sa 'k 't noeme... verlège, mô-je denke... Sâ 'k singe van et “Groene dal”?’
De moeder, alweer met de kippige ogen vlak op haar werk lippenprevelend aan 't naadjes-tellen, knikte toestemmend. En Geert, na eerst de emmer rinkelend te hebben verzet, met zo stoere greep, dat 't water haast over de rand gutste, zette in, 'r zwaar-bassig geluid tot 'n schelkraaiend, vals sopraantje verwrongen.
‘In et groe-oene dàl... in 't sti-ille dal...’
‘In 't rooie-witte-blauwe dal,’ rumoerde 't inenen uit de gang.
De moeder zuchtte... ‘daar hê-je ze nou al... zee ik 't niet?’
‘Gos-liefe-kristus,’ vloekte Geert, met 'r gewone verontwaardigingsuitroep... en ùwe zee juist... 't kon nog best klaar...’
De drie jongens, echte buitenklantjes met rode wangen en gebruind vel, maar typische joodjes toch ook, om hun gladde zwarte bolletjes en flikkerende, donkere ogen, om heel hun pittig en levendig doen, waren binnengestoven, liepen op 'r moeder af, groetten en zoenden haar luidruchtig.
Loewietje, de jongste, stevige kerel van zeven, glibberde dan over 't natte zeil naar Geert, besprong haar verraderlijk van achteren en zat dan, de knietjes in haar vlezige lendenen, triomfantelijk de meid op de rug, tongklak- | |
| |
te... greep 'r mennend bij de oren... huup, pèrd...
‘Zâ-je... zâ-je,’ brieste de meid, op-steigerend om Loewietje te doen vallen... ga-je of 'k sâ-je mit de dwàil...’
De anderen sprongen om haar heen, klapten in de handen, spoorden hun broertje aan... ‘houd-er Lewie... houd-er Wietje... hou vast-jòng...’ Dan met een sprong, zat Japie boven op de tafel, dat de dingen op 't theeblad tegenmekaar klakkerden... en Bram, om 'm te plagen, trachtte de tafel te kantelen, dat de poten al wrikten op de natte vloer.
De moeder zuchtte alweer, en daarop vatte Geert vlam...
‘Jullie àpe...,’ raasde ze, ‘lefemakers... wácht... wácht... Gos-liefe-kristus, jònge, ga van me rug... Kom, Japie, set jài nou-eris klaar voor broodje-ete... as-e-jonge... jài bin toch de ouste...’
Jaap wipte van de tafel, maar hij ging eerst naar z'n moeders stoel, leunde ertegen aan, vleide: ‘Magge we dan strakkies vlieger-oplate...? De hele klas gaat...’ En, bedachtzaam oudst-broertje, voegde hij er bij... ‘'k Zal Bram en Wietje wel meenemen, dan ben-u meteen van ze af...’
De moeder hoofdschudde over zoveel onnadenkendheid.
‘En jullie schoòl dan, jònge?’ nadrukte ze... ‘de Rebbe zal jullie zien ankomme...’
‘Hè-god,’ kwam Bram nijdig, geprikkeld... ‘dat lamme Jode-school toch altijd... Nèt kom-je uit et gewone, mot je daar weer heen, na dat hok...’
Lewietje, van Geerts rug afgegleden, kwam er nu ook bijstaan en Japie vleide:
‘Hè, moek... toe-nou... voor één keertje... la-me-nou eris... Wat leer je op dat Jodeschool... Net niks...’
‘De Rebbe moes-jullie hore,’ bestrafte de moeder. ‘Hij màg 't hore,’ kregelde Bram... ‘je leert er ommers niks... nooit eris wat aardigs... as teminste nog op et gewone... altijd maar dat suffe vertale en die dooie gebede...’
‘Nou... en jullie gáat, hoor... 'k ben niet verant- | |
| |
woord voor vader, as-ie thuiskomt...’
‘En 'k heb 't zo moeilijk gehad op school, vemiddag,’ klaaglijk overreedde Japie, jongen van twaalf, ‘de hele tijd maar rekene en van de landkaart...’
‘'t Zal wel loslope,’ meende de moeder, de ogen weer even dicht op 'r breiwerk...
‘Je sel d'r niet dood van gaan,’ plaagde Geert, nog altijd op de vloer.
‘Daar hè-je haar ook,’ bitste de jongen, die altijd met 'r overhoop lag en z'n moeder verzekerde hij:
‘As-u me niet g'looft... vráág 't dan gerust, an alle jonges... an de meester.’
‘'k Zal ze late komme hóór,’ verzekerde de moeder, met goedige spot... ‘Maar naar 't Joodse school gà jullie... daar helpt geen praten tegen...’
‘Flauw,’ morde Bram... ‘we magge nooit wat.’
Lewietje klieterde in de emmer, viste er met de vingertoppen, z'n neusje vies-opgetrokken, een vuile doek uit, liet 'm dan terugplonsen, dat 't troebele, zepige sop 'm in z'n gezicht en over de vloer spatte.
‘Gos-liefe-kristus,’ schreeuwde de meid woedend, bijài bedonderd... za-je... kàik-nou... kàik-nou... me heldere vloer... daar sappel ik me nou kepot op.’
‘Je sel d'r niet dood van gaan,’ bauwde Japie spottend na.
Geert keek even naar 'm, met 'n nijdige blik uit 'r bolronde, verkouwen ogen, dan zag ze op naar de klok... ‘as jullie nou nog lang so sanikt,’ zei ze triomfantelijk, ‘kâ-je helegaar sonder speule naar 't Jode-school.’
‘Maar luister u nou'ris,’ pleitte Japie, z'n moeders breikous beetpakkend, om haar aandacht, die alweer naar 't toertjes-telle afdwaalde, vast te houden, dat de steken haast van de penne wipten... ‘maar luister-u nou is. Wat hebbe wij nou an ons leve... nee, nou moet-u niet lache... nou moet u na me luistere... as de andere jonges uit school komme, benne ze vrij... wij moeten tot zéve úur zitten in dat lamme Jode-school... woensdagmiddag... hebben zùllie vrij... zondag hebben ze vrij... wij moeten m'r altijd na school... nou... is 't waar of niet, Bram.’
‘We hê-'t ommers al zo vaak gezeid...,’ bromde die, stug.
| |
| |
‘Noù,’ voortpleitte Japie, hoop puttend uit z'n moeders zwijgen, ‘nou moet-u 's éve rekene... hoeveel ure wij meer hebbe dan zullie... de héle zondag in 't school.’
‘Jullie hebben je Sjabbes,’ verweerde de moeder.
‘Is ook wat,’ smaalde hij, ‘'s morreges sjoel... 's middags sjoel... 's avens sjoel... en je mag nèt niks... niet tolle... niet tekene... niet schepievare... gewoon niks... en met wie moet je spele, as-ze allemaal naar school ben'...’
‘Ik kan 'r niks an doen, hoor!’ onderbrak de moeder, zoekend naar argumenten, maar die niet vindend..., ‘maar één ding blijft, zoas 't is... jullie gaàt naar 't school... 'k mag 't niet lijën... dat verzuime om niks...’
Bram, kleine nijdas van 'n jaar of tien, stootte z'n broertje aan... ‘Nou... en dan gane wij lekker de beest spele... hè Jaap,’ stookte-die ‘en we make ze allemaal an de gang...’
‘Pas op, as-ik klachte krijg,’ dreigde de moeder... Geert, die nu met de Franse slag had afgedweild, ging naar de kast, nam er een dekservetje uit, bordjes, brood, boter. Vlug dekte ze de halve tafel.
‘Snij-je eve, Geert?’ vroeg de moeder... ‘'k Heb 't weer zo beet vedaag. Komt secuur van al die nattigheid.’
‘Hê-je altijd,’ bevestigde de meid deskundig... ‘'k Heb- 't selluf ook lelijk te pakke imme neus.’
‘Ka-je wel hore, zèg!’ spotte Japie. Bram's opstokerij had 'm in enen in 'n betere stemming gebracht. Dat ze strakkies de beest zouën spelen... stond vast. Japie was overtuigd van hun goed-recht in deze en dat de ouwe Rebbe de onschuldige-dupe zou zijn, zag-ie helemaal over 't hoofd. Anders geen kwaad kereltje, maar nu zo innig doordrongen van de mening, dat ze werden verongelijkt... dat ze achterstonden bij andere jongens van 't school, dat 't zich daarover wreken op eigen handje en op eigen manier 'm volkomen geoorloofd toescheen.
‘Ik waarschuw jullie,’ kwam de moeder, strenger dan tevoren, voelend, dat 't plotse staken van 't gesmeek om vrij-van-school niets goeds beduidde... ‘ik waarschuw jullie as-je tekeer gaat. Vader zal 't wete...’
Bram, met z'n rug naar de moeder bij de tafel staand,
| |
| |
waarop Geert brood-snêe, lachte knipogend tegen Japie, maar hij loerde meteen naar de meid ook, zei plots... ‘hè, hè... Géert, niet zo hompe... en asjeblief wat meer boter.’
‘Gos-liefe-kristus,’ begon werktuiglijk de meid, maar de moeder onderbrak.
‘Geert, meid, vloek toch niet zo. 't Ligt je kepleet vooran in je mond. Vandaag-morrege doene ze 't na... D'r vader moes-'t-horen. 'k Hou me hart vast.’
Geert, gepikeerd, dat ze waar de jongens bij waren, beknord werd, mopperde voor zich heen... ‘zukke blage ook...’ Meteen veegde ze, snuffelend met veel lawaai d'r natte stompneus schoon met 'n slip van 'r schort.
‘Lèkker...,’ critiseerde Japie.
‘Lewietje...,’ bedilde Geert... ‘asseblièf hoor... korsies opete... krummels ben ook brood, zeg ikke maar...’
‘Mit suiker dan,’ vroeg Lewietje... z'n bordje naar 't theeblad schuivend. Dat dee Geert inenen aan de thee denken.
‘Gòrs... juffroùw,’ schrok ze op, 't Gos-liefe-kristus haastig verslikkend... ‘je thee mens.’ En toen getroffen door 't feit, dat de moeder niet eens, ziende dat 't drukliep, om 'r kopje thee had gevraagd, vermaande ze de drie jongens om de tafel... ‘as jullie hallef so was as-je moeder...’ doch plots ontwarend dat Lewietje sluiks van de suiker snoepte en Bram de boter 'n vingerdik op z'n boterham lei, onhandig spittend uit 't vlootje, snauwde ze woedend... ‘maar jullie binne allemaal van een boze natuur... as ons' domenie seit...’
Japie lachte luidkeels... ‘Jouw domenee weer er niks van, hoor... onze meester die zeit... de natuur is altoos goed... waar blijf jij nou mit je boze natuur?’
‘Da's krek wat anders,’ debatteerde Geert, in zwakke tegenspraak, voelend dat de jongen haar nàm.
De moeder maakte een eind aan 't gekrakeel...
‘Ga nou na school jonges... was eerst jullie handen en doe je moeder geen verdriet an.’
Bram vertrok koppig-mokkend z'n mond, maar Japie was toch weer even getroffen en hij keerde zich nog eens om naar z'n moeder.
| |
| |
‘La we dan,’ vleide hij, ‘la we dan voor één keertje.’
Doch de moeder schudde van née.
‘Jullie blijft toch ook maar niet zo weg van et gewone, as-je zin heb'...’
‘Da's wat anders,’ protesteerde de jongen.
‘Dat moet 't zèlfde weze,’ bestrafte z'n moeder.
‘D'r mot zoveel,’ kribde Japie, weer vast in z'n boos plan... ‘dan weet ik ook wel wat, dat mot...’
De moeder zuchtte, schouderophalend.
‘Jullie moet 't zelf maar wete,’ zei ze, zich weer kippig bukkend over 'r werk. Even telde ze de toertjes, want met dat gezeur van die jongens was er helemaal geen onthouden meer an... en herhaalde... ‘jullie moet zelf maar wete, wat er van komt. 't Is nou van mijn af... ik heb je gewaarschuwd... Maar às vader wat hoort van de Rebbe...’
Geert had Lewietje mee naar 't keukentje, naast de kamer genomen, wilde z'n glimmend-beboterd snuitje wassen. De jongen spartelde tegen, ‘'k kan 't best allenig.’
‘Jònge, maak me niet dòl,’ dreigde de meid... ‘Kàik nou, kaik nou... je smeert je aige hoe langers hoe meer in.’
Lewietje zwaaide woest de doornatte handdoek de kamer binnen, dat-ie met 'n klets neerplofte op de nog vochtige vloer.
‘Lièfe jongetjes,’ ironisch-prees Geert, binnenkomend. Met 'r schort wiste ze zich neus en voorhoofd... ‘ja juffrouw, as-et niet om uwe was, 'k weet werachies nie’, wâ 'k daan...’
Hoofdschuddend liep ze naar 't keukentje terug, begon de stoelen naar binnen te halen en de jongens, ijverig, hielpen daarbij.
In 'n ogenblik stonden ze, proper, op de schone vloer aan kant, ieder op z'n oude, gekende plaats en nu was er niets ongewoons meer in de kamer dan 't kale raam, omdat de gordijnen in de was waren, leek 't vertrek ineens kleiner, maar warmer en huiselijker meteen ook. De zon was toch alweer weg.
‘Nou bin' jullie knappe jonges,’ prees Geert... ‘en nou is-et meteen bai vaife.’
De beide oudste jongens gingen nu in 't keukentje
| |
| |
handen-wassen en Geert, die zich bij de tafel 'n groot kop thee schonk, luisterde, 't bolblozend gelaat met de koddige mopsneus wat schuins daarheen gewend, naar 't in de gootsteen neerplassende water. De jongens lachten zacht.
‘Haì... haì...’ dreigde de meid, ‘fortmake daar hoor... en asseblief geen herrie imme heldere keuken.’
‘Mens, we doene niks,’ schreeuwde Bram terug, gebelgd... ‘wat hê-jij toch altijd een praas.’
‘Nou, gane jullie nou maar,’ ongeduldigde Geert, 'r thee slurpend.
Ze had eigenlijk wel met ze te doen ook, ondanks hun voortdurend gekrakeel, want ze mocht ze alle-drie wel lijen en ze vond, dat ze feitelijk gelijk hadden en dat 't niet te pas kwam, ze zó uit school weer aan 't leren te zetten en dan nog wel zo'n rare, moeilijke taal. Innerlijk beklaagde zij ze dus, maar nooit zou ze dat getoond hebben. Baas was baas, en kinderen moesten gehoorzamen.
De jongens, zonder verdere pogingen om verlof te krijgen, namen nu afscheid, van hun moeder bedaardjes, van Geert - die ze in hun hart óók wel mochten - joviaal, met vriendschappelijke duwen en kloppen in 'r lenden en op haar stevige rug.
‘Gos-liefe-kristus,’ vloekte in geveinsde boosheid zich vergetend, de meid weer, maar de jongens lawaaiden de gang al door met voeten-geglis of 't zeil-lopertje daar een ijsbaan was, en 'n laatste noodkreet van Geert: ‘me heldere saìl,’ ging verloren in 't rinkelbonzen van de buitendeur, met luid naklingelen van de in oproer gebrachte deurbel.
Daarna viel dan de rustige stilte terug, waarin de moeder en de meid verademend achterbleven.
Als de drie jongens, na weinig minuten 't sjoelpleintje bereikt hadden, stond 't hele school - allemaal met mekaar 'n twintig à vijf-en-twintig kinders - verreweg 't meest jongens - daar al bijeen. De school, eigenlijk maar een uitbouwsel van de synagoge, bestond uit 'n enkel lokaal, door 'n lange, kale gang van houten vloer en groezel-witte muren met 'n onooglijk verveloos deurtje als ingang van de straat af te bereiken. De synagoge zelf betekende ook niet veel, een nederig, stijlloos gebouwtje
| |
| |
was 't, de muren vlak weg gewit, met boven de beide ramen een lange Hebreeuwse spreuk in banaal-geornamenteerde lijst en daar schuin-beneden twee eenvoudige deuren vlak naast elkaar, een daarvan vrije-opgang gevend naar de vrouwen-afdeling boven.
Naast de synagoge was 't huis van de Rebbe, betrekkelijk flinke woning, aan de straatkant zonder deur, maar met twee wit-begordijnde ramen, 'n hekje met bloempotjes voor ieder.
Met luid geroep werden de drie jongens ontvangen. Japie behoorde tot de oudsten en alle drie werden ze nogal ontzien om hun stevige knuisten, terwijl ook 't feit, dat ze een aanzienlijker huis bewoonden, beter in de kleren staken dan de meesten, ze een zeker overwicht gaf. In hun eendere, bruine pakjes met een smal helderwit boordrandje boven de kraag uit en ferme schoenen, zagen ze er wèlgedaan, voor hun kringetje deftig uit.
Binnen 't sjoelhekje hielden zich de zes meisjes op, zowat van eendere leeftijd - 'n jaar of acht, negen - allemaal. Tam bikkelden ze op 't blauwe stoepje, twee zittend, de anderen belangstellend eromheen. 't Waren slappe, spichtige Jodenkindertjes, één met zere, rooie ogen, en allemaal vaaltjes in de plunje. Van de Rebbe mochten ze daar kalmpjes spelen, vóór 't school begon, en de jongens hadden verbod, 't hekje binnen te komen en ze te plagen.
‘Is de Rebbe der al?’ vroeg Japie dadelijk en aan z'n toon hoorden ze, dat er wat bijzonders was.
‘Nog niet, hij zit nog thuis bij z'n wijfie.’ Ze waren nu in wijde, woelige groep om 'm heen komen staan.
‘Nou... moet jelui's horen...’ aarzelde de jongen, eigenlijk niet goed wetend, hoe hij de zaak, die hemzelf toch zo duidelijk was, zou inleiden... ‘nou moet jelui éérst eris zegge... hoe vin-je dat nou... dat we maar alle dage na dat lamme school hier moete...’
Er werd, in afwachting, niet geantwoord.
‘Da's toch altijd,’ waagde dan nuchter Izakkie Veltman, met z'n dik Joden-accentje.
‘Da's óók een rede,’ smaalde Bram.
Enkele kleintjes, Lewietje erbij, hadden zich afgewend, smoesden onderling over een grote klit stopverf,
| |
| |
die schele Sammie had, en waar ze allemaal een stukkie van wouë hebben, - kópe natuurlijk - en 't werd daar een gezellig sjaggeren met inenen te voorschijn gebrachte griffies en versmoezelde reclameplaatjes en 'n halleve wortel, onder veel gekakel en met druk handgebaar, soms overslaand tot duwen en eris effetjes plukharen.
Maar Japie, in 't groepje van de groteren, was op gang gekomen nu en de anderen luisterden met belangstelling, gaven tekenen van goedkeuring.
‘Da's 't nou nèt,’ riep de jongen, opgewonden... ‘Jode-jonges hébbe geen leve... zee'k niet an moeder strakkies, Bram?’
...Weer telde hij op z'n vingers... ‘Da's alle gewone dage van vijve tot zevene... en na zevene magge we niet meer buite-spele... da's woensdag van drieë tot zesse... da's zondag de hele dag... da's in de vakantie van et gewone school... da's as de kriste feest hebbe... we hebbe nou nooit eris helemaal vrij... nooit eris een dag, da-we baas benne over ons-eige... noù... is et waar of niet!’
Ieder was 't ermee eens, en enkelen brachten ook nog persoonlijke grieven bij. Jozef, met z'n rooie haar, had die middag moeten nablijven op school, omdat-ie de meester had uitgetekend... En hij woonde 'n heel eind ver... had nou niet eens 'n boterham gehad... vader had 'm zó weggejaagd naar 't Jodeschool. Z'n broertje Daan bevestigde. Z'n handen maakten gebaartjes, zoals hij 't op de veemart z'n vader wel zag doen en grote-manachtig zei-die ‘òch... òch... 'n schande is et.’
‘Maar we zalle de beest spele... vedaag,’ smakelijk verzekerde Bram, ‘net zolang, tot ie ons wegstuurt.’
‘Is-et eerelijk òf niet?’ verdedigde Japie nog, ‘zeg et nou zellef.’
De anderen stemden in, luidruchtig, met nadruk verzekerend, dat 't eerlijk was.
‘Nou gane-we éérst,’ detailleerde Bram, boosaardig... ‘nou gane we eerst allemaal net doen, offe-we niks hore... offe-we doof benne... as-ie nou zegt... brogesboekies vóór... neme wij onze tefilles... en zo doene we alles verkeerd-om.’
‘Daar heb je-'n-'m,’ waarschuwde rooie Jozef, 'n lange lummel met bleek sproetengezicht.
| |
| |
De oude Rebbe, met z'n lange, grijze baard, stond, achterom binnen-gekomen, in de ingang van 't schooltje, klapte in de handen, trok zich dan wat terug, om de jongens door te laten.
Ze traden nu een voor een binnen, gaven, naar oude gewoonte, allemaal hun meester 'n hand... ‘dàg Rebbe, dàg Rebbe.’ Hij, met z'n vriendelijk, oud gezicht, stond maar groetend te hoofdknikken, zei nu en dan zachtmoedig... ‘dàg kindere... dàg jonges... dàg meissies.’ 't Zeerogig meiske nam-ie even apart... ‘hoe is-et met de oogies, vrouwtje?’ informeerde z'n zachte stem... ‘bé-je nou nog bij de dokter gewees'?’
't Lokaal, waar ze nu door de zware, krakerige deur binnenkwamen, was klein en kaal, en 't rook er dufvochtig. 't Enige raam gaf uitzicht op 'n dor bleekveldje, met 'n regenbak en 'n privaat, afgesloten door hoge, molmige schutting. 't Poortje dáárin gaf op de weg en als 't openstond zag je er de voorbijgangers lopen, maar niet helemaal, net of ze geen hoofd hadden. Meestal was 't poortje dicht en dan viel er niets te zien dan de bovenstukken van bomen en de toppen van telegraaf-palen met de bovenste witte isoleerpotjes. In 't lokaal stonden enkel vier lange ouwerwetse schoolbanken, verveloos zwart-grijs, met gaten voor de inktkokers, die er niet waren, 'n roestig potkacheltje, dat voor 't gemak nooit werd weggenomen, en in een hoek 't wiebelige tafeltje met leunstoel van de Rebbe. 'n Afgeschilferd schoolbord besloeg 'n plek aan de ene muur, tussen een oud blikken fonteintje voor handenwassen - waarin nooit meer was dan enkele schaarse druppels, om naar de letter te kunnen voldoen aan 't ritueel voorschrift - en 'n houten lat met knoppen voor 't kleren-ophangen.
Bram, een van de eersten binnen, liep naar de kapstokken, hing er brutaalweg z'n pet op.
Dat gaf van de anderen verbaasde, ontstelde uitroepen; van sommigen, die 't wat heel erg vonden, zelfs protest. Van jongsaf was ze immers geleerd, dat in sjoel of school, op alle heilige plaatsen, ook in de open lucht, een Jood 't hoofd behoorde gedekt te houden, en ze vonden er iets griezeligs in, hier, vlak bij de sjoel, en onder 't oog van de Rebbe, tegen dat gebod te doen.
| |
| |
Maar hun jongens-natuur, hun oproerige stemming, verhoogd door Brams prikkelend-brutaal voorbeeld hielden de overhand en allemaal liepen ze nu naar de kapstokken, hingen er hun petten op, de kleintjes ook, omdat de groten voorgingen.
Wat onrustig waren ze nu toch wel en vreemdvoelend als iets bijzonders 't ongedekt zijn van hun hoofden op 'n plaats, waar de ritus het tegendeel wilde, wachtten ze nu de komst van de Rebbe, die na 't sluiten van de buitendeur in de kerkekamer z'n handen wies vóór 't binnenkomen.
Nu hoorden ze 'm met de zachte stap van z'n vilten pantoffels aankomen en dan was hij binnen.
En op eenmaal verdween van z'n vredig, oud gezicht de vriendelijk-zachtmoedige uitdrukking..., ontsteld staarden de ietwat doffe, als omsluierde ogen naar de jongens, opende zich in uiterste verbazing de mond en van de kinderen gleed z'n blik naar de petten aan de houten knoppen.
En hij stamelde wat, verwarde klanken van ontzetting over dat zó ongehoorde... z'n bevende, bruine hand schoof zenuwachtig 't zwart-fluwelen kalotje op de kale kruin naar achter, dan vroeg hij... niet vertoornd... alleen hevig-ontdaan:
‘... Wat moet dat... wat betekent dat?’ Er was even een angstige stilte, die niemand durfde te verbreken met een antwoord en niemand ook lachte. Tot Bram, brutaal, riep:
‘Nou... 't is hier toch een school... en in 't school zet-je je pet af.’
Zegevierend zag-ie rond. En Jaap, rooie Jozef, Daantje vielen nu bij, trachtten hun verlegenheid te maskeren onder brutaliteit: ‘Wel-ja... 't Is hier een school... we moeten hier lere... noù... dan zette we ook onze pette af.’
Maar zonder 't bevel daartoe af te wachten, stonden ze toch al op om ze weer terug te nemen, eigenlijk blij, omdat ze dàt wel wat heel erg vonden; in hun brutaal roepen van daareven had al 'n ondertoontje van spijt geklonken.
‘Wat 'n jonges... wat 'n jonges...’ mompelde de Rebbe in zichzelf, hoofdschuddend... ‘wat 'n neweire
| |
| |
voor God, blooshoofs in school te komme... God zal 't ze vergeve... omein-wie-omein.’
De jongens, na rumoerig uit en in de banken klauteren, zaten weer, hun petten nu op, en 't was of nu eigenlijk pas goed hun oproerige stemming naar bovenleefde, of ze nu pas bereid waren tot de uitvoering van hun boosaardige afspraak.
In de voorste bank zaten de meisjes. Ze hadden van 't jongens-gedoe niets begrepen en keken verbaasd rond en mekaar aan. 't Zusje van Izakkie keerde zich naar haar broer om, vroeg, met sissende fluisterstem... ‘wat-is-er, wat doe-jullie...?’
‘Ach, niks meid,’ snauwde de jongen, hoog... ‘jullie hebbe d'r niet mee te make, de jonges enkeld.’
Op de andere banken was gegiechel, gefluister, werden afspraakjes gemaakt, streekjes beraamd tegen de Rebbe. De jongens, zichzelf en mekaar opwindend, lachten overhad... sprongen half overeind in de banken, trokken mekaar bij de buisjes, bij de haren, kietelden mekaar in de hals. Lewietje, die óók wat doen wou, kneedde een balletje stopverf, mikte 't tegen Sammie z'n neus en dat gaf een uitbarsting van luid, zenuwachtig lachen. De tegenwoordigheid van de Rebbe schenen ze vergeten te hebben.
Verwezen, telkens maar frommelend aan z'n fluwelen kalotje, stond die naast de leunstoel. 'n Paar maal deedie 'n stap of wat vooruit naar de banken met tierende jongens, week besluiteloos, prevelend in zichzelf, weer terug. Maar dan greep hij met resoluut gebaar naar een dikke, bruine knoeststok, op de tafel en hevig 't wrakke blad ermee bebeukend, krijste hij, helemaal uit z'n zelfbeheersing... ‘stilte... stilte.’
Er kwam even rust. De jongens vielen terug in hun banken... na 't lawaai van even te voren was 't betrekkelijk stil.
‘Bê-jullie gèk... bê-jullie gèk,’ stamelde de Rebbe buiten zichzelf... ‘is dàt 'n gedrag in school.’
Jaap mompelde wat.
‘Hê... hè...,’ driftigde de oude... ‘wàt heb-je, zeg òp...’
‘Ik zèg,’ antwoordde de jongen, wat schuw om 't on- | |
| |
gewone van z'n brutaliteit - ‘ik zèg... dâ-we de hele dag op school gezete hebbe... 't is nou speeltijd...’
‘Praatjes... praatjes,’ schreeuwde de Rebbe... ‘ik heb met dat andere school niks te maken... hièr zal je lere... hier zal je stil zijn...
En nou, voor jullie straf, de hele avend feest-en-vastedagen... 'k zal jullie lere...’
De laatste woorden verwekten 'n boos, rebellisch gemompel. ‘Feest en Vastendagen’ betekende 't opdreunen van ‘alle bijzondere dagen des jaars’ met de oorzaken en gronden van hun belangrijkheid of wijding. Onder 't vele geestloze en duffe, dat ze in 't naargeestig schoolhok dag aan dag een paar uur achtereen te slikken kregen, hadden ze dááraan, aan dat machinale, stomme opdreunen, speciaal 't land.
Ook was er geen een, die niet welleris de vijf oorzaken voor de vastendag van Ab met de zes voor die van Tammoez dooreenwarde, en dat gaf dan altijd gehaspel en narigheid met zoveel keer overschrijven op de lei -, niet als straf, maar omdat de Rebbe bang was voor standjes als de jongens op de jaarlijkse inspectie door de opperrabbijn op die en dergelijke vragen 't antwoord moesten schuldig blijven.
De meisjes toonden zich nu ook beledigd, trokken pruilmondjes, de grootste ging aan 't zeuren... ‘Hè... Rebbe... wij hebbe toch niks gedaan... late wij nou tenminste wat anders... magge wìj dan vertale... of een opstel... hè-ja, Rebbe... late wij nou een opstel...’
‘Neè, nèe,’ wees de oude man af, nu niet meer voor rede vatbaar. 't Klamme voorhoofd bewreef hij zenuwachtig met de grote, rode zakdoek... z'n lippen beefden... en moe viel hij in z'n leunstoel. De meisjes mopperden in 't geniep, met valse blikjes naar de oude Rebbe... ‘noù, lekker... dan zalle wij ook wel...’
Er heerste nu een verslagen stilte en de Rebbe, denkend, dat-ie 't al gewonnen had, nam een klein boekje met bleek-rose omslag van 'n stapeltje voor zich, bladerde er even in...
‘Rebbe,’ gillachte plots rooie Jozef. ‘Lewietje kriebelt me... verbiedt-u 'm?’
Lewietje protesteerde luidruchtig... ‘nie-waar, nie- | |
| |
waar... hij doet-et zellef...’
‘Zal-'k me eige kriebele?’ nijdigde Jozef, meteen uitproestend om 't idee.
‘Stilte,’ bulderde opnieuw de Rebbe en dreigde met de knoeststok. ‘De eerste de beste, die een woord zegt...’
Dan op wat bedaarder toon weer, kondigde hij aan: ‘'k Begin bij de kleintjes.’ Hij zag de banken langs en z'n oog bleef rusten op 'n klein, idiotig kereltje, die alleen maar aan 't tumult had meegedaan en onnozel meegetierd, omdat-ie 't de anderen ook zag doen, en die al weer heel zoet, met gevouwen handjes, op 'n punt van een der lange banken zat.
‘Meiertje,’ schrok 'm de Rebbe op... ‘jij.’ 't Sullig ventje zag op, de blauw-omkringde ogen in ziekelijk-bol gezichtje ontsteld naar de oude man.
Langzaam vroeg die... ‘wat is de betekenis van... van...’ even bedacht hij zich, de ogen op 't blikken fonteintje aan de muur... voltooide dan z'n vraag... ‘van Jom-Kippoer?’
‘Weit-niet’ zei 't ventje met 'n onnozele grijns. En hij wist 't ook niet, 't stumperige ventje, had in z'n schrik nauwelijks de vraag begrepen, maar de Rebbe, geprikkeld, denkend, dat ie weer opnieuw voor de gek gehouden werd, stoof woedend op, schreeuwde... ‘er uìt... in de kast.’
Hevig ontdaan begon 't kereltje, dat haast nooit iets wist en gewoonlijk daarover niet erg hard gevallen werd, te grienen, dreinde met luid gebrul en gesnuif. ‘Boe... boe,’ bauwden de anderen na. De Rebbe sprong op, wit van toorn, greep 't arme idiootje bij de arm, sleurde 'm de grote, duf-donkere muurkast met dubbele deur in... smeet de deur in 't slot.
De klas - of eigenlijk waren 't er zès verschillende - bulderde... als te voren tierden ze dooreen en 't huilen van 't jongetje in de kast accompagneerden ze met 'n geweldig koor van ‘boe... boe.’
En weer beukte de stok op 't tafelblad, krijste de oude man, z'n stem bevend van zenuwachtige woede... ‘stil, stil.’
Maar er was voor 't ogenblik geen houden aan.
Izakkie zwaaide zich over de bank, stopte z'n zusje op
| |
| |
de voorste 'n klit stopverf in de mond ‘Vuìlik,’ schold 't kind, vinnig-boos... 'n vies gezicht trekkend om de raze olie-smaak... 'k zeg-et an moeder.’
Doch als de Rebbe maar hameren en ‘stilte’-roepen bleef, kwam er na 'n moment weer wat bedaren. 't Kind in de kast zweeg, enkele snikjes rilden door de gesloten deuren.
‘Lewietje, jij,’ begon weer de Rebbe... ‘wat is de betekenis van Jom-Kippoer. Zeg eerst eris... wat beduidt 't woord.’
‘Grote-Verzoendag,’ riep er een.
‘Niet voor je beurt’ bestrafte de Rebbe, maar zachtmoediger al, om 't goede antwoord. En hij wendde zich weer naar Lewietje...
‘En wat betekent de Grote-Verzoendag?’
De jongen keek even naar z'n broer, die 'm toelachte, beet zich, 't gezicht vertrekkend, op de lip en zei, z'n brutaal jongenssnuit nu volmaakt rustig...
‘Op Grote-Verzoendag eten we ongezuurde broden.’
‘En matseklijs,’ schreeuwde Bram...
‘En jontof-balletjes,’ snerkte 'n brutaal meisje van de voorste bank.
Het was een ongehoorde heiligschennis en de Rebbe zat voor een ogenblik paf. Dan nam-ie de stok en begon, opgesprongen, buiten zichzelf, die in 't wilde weg tussen de jongens in de banken heen en weer te zwaaien. Ze wipten op en rommelden dooreen, om de slagen te ontgaan, dat de door hun knieën opgestoten leien tegen de vloer kletterden. Was er een slag raak, dan riep 't slachtoffer 'n pijnlijk au, griende even en de anderen lachten, door 't dolle heen.
Na 'n ogenblik wierp de oude z'n stok weer weg en hij wankelde naar z'n stoel, viel erop neer... 'n Meisje huilde, wreef zich, 't gezicht voorover op de bank, 't achterhoofd van vettige kroeskrulletjes... ‘nèt tege me kop... nèt tege me kop...’ klaagde ze ‘en ik daan niks... helegaar niks...’
Lewietje zoog met z'n pijnlijk gezicht op z'n duim, die 'n gevoelige tik had ontvangen, maar hij gaf geen kik, verbeet dapper de pijn, al drongen 'm de tranen in z'n ogen.
| |
| |
Nu klonk er zacht geslof in de gang en de Rebbe herademde. Z'n gezicht ontspande in de blije verwachting van iets prettigs, dat-ie op komst wist:... 't kop koffie, dat 'm z'n vrouw brengen kwam. Hij was bek-af, voelde hij, en wat warm drinken zou 'm goed doen.
Maar zodra de oude vrouw 't lokaal inkwam, begon 't getier van nieuws af... ‘Rebbetzeente... Rebbetzeente...’ blerden de kinderen.
‘Breng-u ons ook 'n koppie leut...’ riep Jozef met 't sproetengezicht.
‘Met 'n lekker gevuld boterkoekie,’ schreeuwde Bram erachter, 't dik-Joods accent van Jozef nadoend.
De oude vrouw, met 'r bol-geel gezicht met ronde lichtbruine ogen onder gladde bandeau, glimlachte eerst. 't Gebeurde wel meer, dat de jongens 'r wat toeriepen bij 't binnenkomen en ze merkte niet zo dadelijk 't verschil tussen 't onschuldig plagen van anders en de boosaardige bandeloosheid van vandaag.
Doch dan zag ze haar oude man bij z'n tafeltje zitten, bleek, 't hoofd in de hand... de ogen half-gesloten en ze wilde haastig naar 'm toelopen. Maar Bram hield haar vast bij de band van haar bont schort... ‘nou, krijge we een koppie... en 'n koekie?’ Boos keerde ze zich om.
‘Aap van een jongen,’ schold ze... ‘laat-je me los... brutale rakker... mag jij 'n ouwe vrouw koejenere?’
‘Zal 'k u paardenere?’ uiïgde de jongen, steeds de band vasthoudend.
‘Lòs zeg ik,’ herhaalde de oude. En dan, inenen, kantelde de volle kom op et schoteltje, 'n onwillekeurige handbeweging van de oude vrouw deed 'm omtuimelen en neerkletteren op de houten vloer.
De Rebbe keek nu op en Bram liet haastig 't schortband los. De oude keek naar z'n vrouw, die halfhuilend de grote koffieplek in 'r schone schort beschouwde... naar de witte scherven en de traag-vervloeiende bruine plas op de vloer. En werktuiglijk greep hij weer naar de stok... maar moedeloos zonk z'n hand neer en z'n hoofd liet hij tegen de stoelleuning vallen, sloot de ogen in 't magere gezicht.
De oude vrouw liep terug ‘wacht maar effetjes’ troostte ze... 'k bin zo weerom... en met 'n boze blik op de
| |
| |
jongens en 'n ‘pertale rakkers’ verdween ze snel de gang in.
Doodstil bleef 't na haar heengaan. En de Rebbe, na 'n ogenblik dat ook weer wantrouwend, richtte zich in z'n krakende leunstoel op en keek de banken langs. Dikke tranen rolden hem over de wangen, door de diepe voren terzij van z'n neus, glipten weg in de grijze baard.
En de jongens 't dichtst bij hem zagen dat. ‘De Rebbe huilt,’ fluisterde er een en schuw, getroffen, met verstolen blikken op de oude man, herhaalden ze 't tegen elkaar... ‘De Rebbe huilt.’
Hij merkte 't niet, staarde voor zich uit en de tranen, een voor een, parelden uit z'n doffe, als omsluierde ogen, verdwenen in 't grijze kroes van z'n baard.
'n Huiver, 'n vreemde malaise beving de kinderen, ze voelden zich onrustig, vermeden 't elkaar aan te zien... de stilte begon ze te drukken... hier en daar kuchte er een, schuifelde heen en weer in de bank.
Maar Japie klom z'n bank uit, ging voorzichtig de scherven van de vloer zamelen, smeet ze in de asla... Daarop liep hij zacht, aarzelend op de Rebbe toe, die nog in z'n zelfde houding zat, raakte even, verlegen, links, z'n schouder aan...
‘Rebbe... hoor-u is.’
‘Wat is-et, jònge?’ vroeg de oude man.
Hij sprak weer met z'n gewone, z'n natuurlijke zachtmoedigheid. Hij keek Japie aan en de jongen zag z'n ogen vol tranen.
‘Rebbe,’ fluisterde hij, zelf nu ook vechtend met z'n tranen... ‘we zijn erg gemeen geweest... we hebben er spijt van.’
Hij vond 't natuurlijk, dat hij voor allen sprak en de anderen, doodstil, luisterden.
‘Da's goed... da's goed, jongetje,’ antwoordde de Rebbe dof, mat. Even zweeg hij en vroeg dan met wat meer belangstelling... ‘Waarom dee-jij toch zo... 'k Ben-et van joù niet gewoon.’
‘'t Was afgesproken,’ bekende de knaap zacht, de ogen neer, plukkend aan de knopen van z'n bruin buisje. ‘Wat-afgesproke... waarom afgesproke?’ vroeg de Rebbe...
| |
| |
De jongen aarzelde toen... zag de bankenrijen langs en dan begon hij uitteleggen, wat haperend.
‘Nou, ziet-u eris... 't kwam zó... we wou we vemiddag eris vrij hebbe... maar moeder wou 't niet geve... We moete ook altijd naar school... zó komme we uit et gewone... dadelijk hier na toe en zondags... en woensdag en in de vakantie,’ verdedigde hij nu warmer... ‘is et waar of niet Rebbe?’
‘Wat wil je der an doen?’ vroeg de oude... ‘'t is altijd zo geweest.’ En geresigneerd zei hij erachter... ‘wat moet... dat moet... nou...?’
‘Maar dan kanne we ook niet altijd stilzitte,’ herhaalde Japie, ‘we benne pas uit school, moet-u denke.’
De oude man scheen er nu wat van te begrijpen. Hij sprak nog niet, bewoog nadenkend 't hoofd op en neer.
‘'t Is toch niet anders,’ kwam hij dan zacht, gelaten en hij tikte de jongen op 't hoofd... ‘we moete allemaal drage, wat ons is opgelegd.’
‘Kan 'k gaan zitte, Rebbe?’ vroeg de jongen, niet overtuigd, maar voelend, dat er toch niets aan te doen viel, dat ook de Rebbe 't niet veranderen kon.
‘Ga jij maar zitte, ja,’ toestemde de oude. ‘En as me vrouw me dan me koffie hêt gebracht, dan ga 'k nog een beetje geschiedenis-vertellen.’
Maar ze reageerden niet op de prettige mededeling. Vreemd-moe, bedrukt na de opwinding van straks zaten ze stilletjes bij elkaar in 't kale schoollokaal, waar 't al schemeren ging, de kleine Jodenkindertjes.
En vaag voelden ze dit al wel: 't Was dom geweest, wat ze begonnen waren. Er was niets aan te doen. Wat je opgelegd was, dat moest je dragen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd