|
| |
| |
| |
Bloem vijftig jaar
J.C. Bloem: De Nederlaag
Jan Engelman: Het Bezegeld Hart
Het verschijnen van de nieuwe gedichtenbundel De Nederlaag van J.C. Bloem valt ongeveer samen met zijn vijftigste verjaardag, die hij morgen zal gedenken. Geen jubileumuit-gave overigens, want men viert zijn verjaardag niet met het bekennen van geleden nederlagen; de coïncidentie blijft echter bestaan. De vijftigjarige bekent geen optimisme meer te kunnen handhaven, en hij doet daarmee eigenlijk niet anders dan de (voorlopig) laatste conclusie trekken van heel zijn dichterlijk reageren op de wereld om hem. De poëzie van Bloem, die voor het eerst in 1921 werd gebundeld in Het Verlangen, heeft altijd met de gedachte aan de nederlaag vertrouwelijk verkeerd; zonder een constant besef van reeds overwonnen te zijn voor de slag zou het dichterschap van Bloem niet zijn wat het in het ensemble der Nederlandse litteratuur is. Hij behoort tot een generatie, die meer onder de hoede van dan onmiddellijk geïnspireerd door Verwey, een hoge opvatting van het dichterschap ‘van huis’ meekreeg, en die bij voorbaat geneigd was de ‘nederlaag’ te erkennen; de asociale geaardheid zet zich gemakkelijk om in een poëtisch ideaal, dat der voorbeschikte eenzaamheid; deze eenzaamheid is dus niet in strijd met het verlangen naar gemeenschap en geluk, want het is pas het verlangen van de eenzame, dat het leven nog een waarde geeft, die het uit zichzelf niet kon verwerven; het is geen compleet isolement dat in de verzen van Bloem wordt ‘bezongen’, het is veeleer een besef van gebondenheid aan het lot der anderen, dat nochtans geen reden is tot luidruchtige verbroedering. De afwisseling van illusie en desillusie is karakteristiek voor het gehele poëtische oeuvre van deze dichter, en ook in de bundel, waarin hij de nederlaag tot absolute inzet maakt, is het element van nieuwe illusie niet te miskennen. Is trouwens het feit van het dichten ‘an sich’ niet reeds de bekentenis dat
één
| |
| |
illusie: die van het vormgeven door taaltekens, nog altijd van kracht is? De allerdiepste en allerongeneeslijkste nederlaag kent ook geen woorden meet, want woorden bedwelmen nog, stichten nog gemeenschap met anderen:
Misschien dat al dit dolen, al dit zwerven,
Al wat ik zóó begeer en niet geniet,
Mij slechts gebeurt om 't eeuwig te verwerven
In rhythme en rijmen van dit eene lied.
Ook dit is illusie, en van deze illusie althans, die in Het Verlangen werd uitgesproken, is Bloem in De Nederlaag evenmin genezen. Gelukkig, want wij danken er een aantal gedichten aan, die tot de klassiekste van de Nederlandse poëzie zullen gaan behoren; De Nederlaag staat bijna overal op het hoge peil van Bloems tweede bundel Media Vita (1931), waarin de dichter voor zijn enige en allesbeheersende levensprobleem een strenge en gezuiverde stijl vond, die in Het Verlangen zich al aankondigt.
Zijn enig en alles beheersend levensprobleem; want er zullen maar weinig dichters in Nederland zijn, die de rechtvaardiging van hun bestaan zo uitsluitend en ook zo subliem hebben gezocht en gevonden in de bekentenis door de poëzie van een negatief, dat door een accent van waarachtigheid tot positief wordt. Bloem heeft critieken geschreven, hij is zelfs buiten de kringen der poëzielezers min of meer vermaard geworden door een destijds zeer gewaagd geachte uitspraak over de ‘ignobele’ Heyermans, hij houdt ervan zo nu en dan een hobby af te reageren, zich als fascist of reactionnair voor te doen; maar zijn critieken zijn, hoeveel waardeerbare opmerkingen men er ook in moge aantreffen, geen manifestatie van een geboren criticus, en zijn afkeer van plebs en Joden heb ik nooit bijzonder au sérieux kunnen nemen, omdat ik er te duidelijk de hobby in voelde van de man, die buiten zijn poëzie om nog behoefte had aan een spel ganzebord met de maatschappij, waaraan hij zich (krachtens zijn poëzie) verder had onttrokken. Er blijft ook in iemand, die de nederlaag heeft geleden, altijd nog een zeker quantum ‘gewoon leven’ aanwezig, dat
| |
| |
dan ondergebracht wordt bij de hobby, zijnde de aangenaamste manier om zicli op een standpunt te plaatsen zonder daarvoor verder enige verantwoordelijkheid te aanvaarden. Bloem is als theoreticus en anti-demoaraat vaak zeer amusant, maar geenszins onvervangbaar zoals zijn dichterschap dat is; hij zou zich al minstens tienmaal onherstelbaar gecompromitteerd hebben door een bepaalde voorliefde voor een bepaald soort ‘volksheid’, als niet iedereen instinctmatig had beseft, dat een dichter van deze grootte zijn hobby wel mag hebben. Bloem is bovendien niet de eerste waarlijk grote dichter, die in een hobby vergoeding zoekt voor de onmaatschappelijkheid. ...
In De Nederlaag is de inzet niet veranderd; de uitwisseling van verlangen naar volmaaktheid tegen als fatum aanvaarde onvolmaaktheid is ook hier de theoretische grondslag van Bloems poëzie. Maar de theoretische grondslag zou ons niet boeien, wanneer de dichter niet bij machte was alle gedachte aan theoretische ‘uiteenzetting’ van een ‘problem’ te doen verdwijnen. Het ‘probleem’ immers van Bloems poëzie lijkt, hier meer dan ooit, tamelijk veel op het probleem van tekort en ongestild verlangen, dat in talloze damesromans uitvoerig wordt behandeld; maar men behoeft slechts gedichten als de Opdracht of De Hinderlaag te lezen om te begrijpen, dat een probleem in de poëzie niets is zonder de vorm, waarin het probleem wordt; door de vorm krijgt het zijn niveau; door de afwezigheid van rancuneus zelfbeklag ontstijgt het aan de familjariteit, waarin het onderwerp het zou kunnen terugdrijven. De poëzie van Bloem zou men zeker bekentenis-poëzie kunnen noemen, en in De Nederlaag is de diep-persoonlijke aanleiding tot menig gedicht duidelijker te onderkennen dan in welke vorige bundel ook; maar het persoonlijke wordt hier pas navrant, doordat het zich sublimeert tot het wisselspel van illusie en desillusie, de atmosfeer, waarin deze dichter altijd de vorm vond voor het ‘gemengd bericht’ van zijn leven. Zo zijn b.v. de twee gedichten, opgedragen aan W., voor mijn gevoel zo bijzonder aangrijpend juist door de zonder enig voorwendsel gebiechte berooidheid, die (toch weer!) grijpt naar een mensenhand - ditmaal een kinderhand -, de gemeenschap met het onbereikbare en onhoudbare:
| |
| |
De heillooze euvelmoed van weer en wind,
Het woedende verkeer, dood, ziekte, 't eigen
Bestel der wereld zelve - zij bedreigen
Het eenige wat mij aan 't leven bindt.
Hierdoor is 't, dat het hart zijn maatslag mist
Bij de gedachte, in de opgeschrikte nachten,
Aan 't kind, dat me elken dood zou doen verachten,
Wanneer ik hem daardoor geborgen wist.
Wat zou het duister van verraad en pijn
Tegen dien onbetogen zegen wegen?
Als ik zijn handje in mijn hand voel gelegen
Kan ik niets dan volmaakt gelukkig zijn.
O onmacht van het diepste, vooze spijt,
Dat hem mijn liefde steeds niet kan omringen
De engelen met flonkerende klingen
Tot lijfwacht stellen om zijn weerloosheid.
De desillusie, die uit een hardnekkige verbondenheid aan de illusie voortkomt, kiest bij Bloem geen ‘hemelse’ wegen; zijn vers blijft op aarde, met al zijn heimwee is de dichter geen illusionist van een paradijs of een Elysium. Het eigene en onvervangbare van Bloems poëzie is juist, dat zij door en door aards verantwoord is en niet probeert te ontsnappen aan het eigen drama; zij dankt haar superioriteit aan de aanvaarding van het drama en zij put er zelfs een weemoedige vreugde uit; dat was altijd zo, sedert Het Verlangen, dat is, nu de neder-laag volledig erkend is, wederom het geval. Ook de zinnelijke wereld lijkt volkomen verstild in deze visie; de beelden bewaren (dat bewijst hun authenticiteit) de herinnering aan de persoonlijke confrontatie waaruit zij geboren werden, maar iedere te opzettelijke nadruk door het arrogante woord is vermeden; het woord dient slechts, het is op zijn plaats en anders niet:
| |
| |
Een man
Een rood raam aan een oude gracht,
Een deur, die open schrijnt,
Eer hij in den nacht verdwijnt.
De sleetsche rug was krom
Naar de geul van een gore straat.
In het duister, dat hem omving,
Ging hij teloor als een huis,
Hij werd minder dan een ding,
Hij verging als een geruisch.
Het hart is maar een vod,
Het wordt nog niet eens verkwist;
Bezit van een grijzen mist.
Er staan in De Nederlaag eigenlijk geen overbodige gedichten; ieder gedicht heeft een eigen accent, is, hoewel het steeds weer uit hetzelfde levensgevoel voortkomt, een zelfstandige mikrokosmos. Van ‘verbitterde eenzaamheid.’ tot ‘halcyonisch geluk’ is de afstand bij Bloem niet groot, omdat in de grijze tussensfeer de uitersten ‘teloor gaan als een huis’; de onvervangbaarheid van zijn dichterschap, dat wij bij zijn vijftigste verjaardag als een der essentieelste momenten in de litteratuur van zijn generatie willen gedenken, hebben wij uit de nuances van die tussensfeer te herleiden.
In het Naschrift bij Het Verlangen, waarin Bloem de samenstelling van die bundel rechtvaardigt, spreekt hij o.a. ook over ‘dat zekere behagen in de woorden om de woorden zelf, dat welhaast niet één jong dichter schijnt te kunnen vermijden’. Aan dat behagen moet ik onwillekeurig steeds weer denken, als ik de poëzie van Jan Engelman lees, zoals die thans in Het
| |
| |
Bezegeld Hart is bijeengebracht. Terwijl Bloem ten volle ontkomen is aan deze grote verleiding van de dichter door het talent ‘pur’, is Engelman na De Tuin van Eros eer gehoorzamer dan sceptischer geworden jegens de woorden om de woorden zelf. Dat blijkt al direct uit de opdracht aan H. Marsman, waarin ik slechts een vorm van sierlijke rhetoriek vermag te zien, voortvloeiend uit een ‘ernstigen toeleg tot begrip van wereld en leven, echter altijd op de wijze der poëzie, die hem (Engelman) voor alles gaat’, zoals het in het prospectus heet.
Zie toe, o Schoonheid, want ik wil niet wanklen!
Knoop mij den blinddoek voor 't verbijsterde gezicht.
Ellende wijkt, ook bij uw flauwste spranklen:
't wordt stiller om mij heen, en hier is binnenlicht.
Na Perk is er, geloof ik, niet zo principieel tot de Schoonheid gebeden als Engelman het hier doet; maar de Schoonheid verschijnt bij Engelman, anders dan bij Perk, in het zeer speciale gewaad der poëtische associatie. Engelman is een zeer reëel talent, dat blijkt ook weer duidelijk genoeg uit de beste verzen uit Het Bezegeld Hart; maar zijn dogmatische voorkeur voor de Poëzie met een hoofdletter, die de Schoonheid met een hoofdletter vergezelt, doet hem naar mijn smaak te lang verwijlen bij een genre, dat hij langzamerhand rijkelijk heeft uitgeput. Het oproepen van een wereld-in-beeld door het associatieve vermogen der taal wordt door deze dichter blijkbaar vereenzelvigd met een soort particuliere eredienst aan de Poëzie; daarom proef ik in Engelman thans meer dan vroeger de smaak van het woord om het woord zelf, volgens de definitie van Bloem, en vooral, wanneer hij het hem zeer vertrouwde gebied der zuiver visuele associatie verlaat. Zoals de laatste bundel van Bloem mij juist als geheel overtuigt door de persoonlijkheid, die eruit spreekt, zo is het precies ook Het Bezegeld Hart als geheel, dat mij aan de persoonlijkheid van Jan Engelman betrekkelijk onverschillig voorbij doet gaan. Ik zou verschillende gedichten uit dit boekje kunnen overschrijven, die voor Engelmans talent een voortreffelijk pleidooi zouden leveren, maar al voortlezende word ik door zijn poëtische vir-
| |
| |
tüositeit niet vastgehouden. Voor deze Schoonheid althans ontbreekt mij het eigenlijke orgaan (of beter gezegd: het orgaan voor het Hogere in deze materie ontbreekt mij) en ik laat de poëzie ‘kenners’, waartoe ik niet behoor, volkomen vrij mij daarvan een verwijt te maken.
Een persoonlijk woord:
In het overigens voortreftelijke artikel, dat Ter Braak in het Ochtendblad van gisteren aan mijn nieuwen bundel heeft gewijd, komt een passage voor, waarin over mijn politieke meeningen wordt gesproken. Op zich zelf vind ik het reeds onjuist, dergelijke dingen, die met het onderwerp, waar het over gaat: mijn gedichten, niets te maken hebben, erbij te halen, maar ik moet er nu bepaaldelijk tegen protesteeren, omdat van die meeningen een volmaakt valsch beeld wordt gegeven.
Ter Braak schrijft mij in die bewuste passage ‘afkeer van plebs en Joden’ toe. Dit is geheel en al onjuist. Als er één stand is, die mij als zoodanig sympathiek is, is het juist het plebs. Wat ik verfoei, is precies niet het plebs; het zijn de roode arbeiders, de bonzen, de A.J.C. ers, enz.
Ook ben ik niet tegen ‘de Joden’, evenmin als ik tegen ‘de negers’, of tegen ‘de Eskimo's’ ben. Ik verzet mij alleen tegen de leugenachtige voorstellingen, die in Nederland over het anti-semitisme opgeld doen.
Het fascisme heeft zich, hier nòg meer dan elders, een mislukking betoond. Dat heeft mij in het minst niet verbaasd, gezien de mentaliteit van ons volk en het feit, dat politici krachtens hun beroep nu eenmaal niet anders kunnen doen dan de denkbeelden verkrachten, die zij zeggen voor te staan. Tegen de juistheid dier denkbeelden zegt dit echter niets. En waarom zou het anti-democraat zijn een hobby zijn? Anderhalve eeuw van steeds voortschrijdende democratic hebben de wereld gemaakt tot het zootje, dat zij nu is. Ik zou eerder zeggen, dat de democraten, die nog steeds dit volmaakt ondeugdelijk gebleken middel als een panacee voor alle kwalen der samenleving aanbevelen, een stokpaardje berijden.
J.C. Bloem
| |
| |
Het ingezonden stuk, dat Bloem als ‘amendement’ op mijn Zondagsartikel indient, lijkt mij de beste documentatie van mijn these, dat hij buiten de poëzie een man van hobbies is. Ik heb er dus verder maar weinig aan toe te voegen. Deze vorm van dichterlijke hybris, die eigenlijk de mentaliteit vertegenwoordigt van de pure reactionnair, is even karakteristiek voor een kant van Bloem, blijkens deze verdediging, als zijn zo voortreffelijke poëzie voor een andere kant; Bloem zet zijn afkeer van de loop der dingen eenvoudig om in een anti-democratische levensbeschouwing. Dat is precies het tegengestelde van de ‘amor fati’, die in Bloems poë
zie dikwijls zo prachtig wordt verwoord, en daarom meen ik, dat de hobby bij Bloem werkelijk niet meer dan hobby is. Zijn ingezonden stuk bewijst dus ook, dat ik wel degelijk het recht had ‘dergelijke dingen’ erbij te halen, aangezien men de persoonlijkheid van de dichter, behalve uit zijn poëzie, ook leert kennen uit zijn uitingen in proza, of beter gezegd: in hobby.
In mijn zoeven verschenen brochure Het Nationaal-Socialisme als Rancuneleer heb ik uiteengezet, waarom ik mij, tegenover romantische reactionnairen, democraat noem, en zelfs geestdriftig democraat. Bloem verwart de naam democratie (het stelsel dus) met onze democratische ‘gewordenheid’, waarvan, buiten de reactie om, geen appèl meer is.
Tegenover zijn hybris vereenzelvig ik mij dan ook dolgraag met het ‘zootje’, waar hij zich boven verheft; en de z.g. ‘leugenachtige voorstellingen, die in Nederland over het anti-semitisme opgeld doen’ ben ik bereid ieder uur van de dag te propageren als waarheid, met het prentenboek van de Stürmer-Verlag als eerste bewijsstuk.
M.t.B.
Deze gedachtenwisseling is hier opgenomen met toestemming van mr J.C. Bloem, die verzocht daarbij de volgende aantekening te plaatsen:
‘De loop der gebeurtenissen van de laatste jar en hebben gemaakt, dat het bovenstaande niet meer geheel mijn tegen-woordige mening weergeeft. Ik zou in dit verband willen verwijzen naar de voorrede tot mijn Verzamelde Beschouwingen (A.A.M. Stols, 's-Gravenhage 1950).’
|
|
Auteursrecht onbekend