Vaderlandartikelen 1939

Bij den dood van Freud

De Weensche arts volgde Koningin Victoria op
Invloed door geestelijke zindelijkheid

Nu de dood weer een collectief voorkomen heeft gekregen, heeft het heengaan van een grijsaard, zelfs van een beroemden grijsaard als Freud, niet de emotie gewekt, die het in vredestijd wellicht zou hebben veroorzaakt. Men realiseert zich de persoonlijke voorvallen minder sterk dan anders. Maar langzamerhand dringt toch het besef door, dat een figuur van uitzonderlijke beteekenis is verdwenen, en dat daarmee een in zekeren zin onvervangbare waarde aan de Europeesche cultuur ontvalt. Immers onvervangbaar was de persoonlijkheid Freud in zoo hooge mate, dat de leerlingen vergeefs getracht hebben zijn invloed als gezaghebbend enkeling te evenaren; het is hun niet gelukt, omdat de meester der psychoanalyse meer was dan alleen een man der wetenschap. Hij vertegenwoordigt een tijdperk en dat in de eerste plaats, omdat hij zich gedurende zijn lange leven steeds strikt gehouden heeft aan de ‘properheid’, die zijn vak van hem eischte. Niet als een wonderdoener of een profeet verscheen Freud in Europa, maar als arts, als natuurwetenschappelijk denker, die voorzichtig tastend zijn weg ging; een fantast genoemd door zijn vijanden, die het genie in de wetenschap moeilijk kunnen verdragen, maar in werkelijkheid veeleer een nuchtere en verantwoordelijke geest zonder andere vooroordeelen dan die van zijn oorspronkelijk beroep. Zoo werd hij de geestelijke heerscher over een tijd.

Twee tijdperken.

Freud vertegenwoordigt een tijdvak; hij is in dit opzicht de gelijke van koningin Victoria. Niemand had dit kunnen voorzien, toen hij zijn eerste onderzoekingen over de hysterie publiceerde, zooals niemand iets overeenkomstig had kunnen voorzien, toen het piepjonge meisje in 1837 den Engelschen troon besteeg. Naar Victoria noemt men een bepaalden vorm van cultuur met veel hypocrisie en pruderie, maar ook met veel ijzeren gezondheid en wilskracht, het victoriaansche tijdperk. Het ging onder in den (vorigen) wereldoorlog, in het ‘staalbad,’ zooals men dat aan zekere zijde pleegt te noemen; niet plotseling natuurlijk, maar toch zeer duidelijk, met zijn corsetten, dansen en hoffelijkheden.

Het victoriaansche tijdperk vloeide geleidelijk aan over in een anderen cultuurvorm (beter gezegd misschien: een andere cultuurnuance), die men later wellicht het Freudiaansche tijdperk zal noemen. Ik wil daarmee geenszins beweren, dat alle verschijnselen, die een reactie beteekenden op het victoriaansche tijdperk, daarom iets met Freud of met zijn werken uitstaande hebben; ook Victoria was zeer onschuldig aan vele verschijnselen die zich voordeden gedurende haar leven, dat bijna even lang geduurd heeft als dat van Freud. Maar het ‘gezicht’ van het tijdperk na den oorlog kan men onmogelijk los denken van Freuds invloed, die zich op velerlei wijze vertolkte, die in sommige gevallen nauwelijks meer den oorsprong uit de psychoanalyse verried. De wetenschappelijke methode van Freud activeerde het cultuurleven, activeerde ook de literatuur, de beeldende kunst, zelfs de muziek, al kan men daar van invloed slechts overdrachtelijk spreken. Met de psychoanalyse staat veel van dit alles nog slechts in verwijderd verband; maar karakteristiek voor de snelle verbreiding van zekere geruchtmakende thesen der psychoanalyse is juist, dat Freud zelf de geïsoleerde onderzoeker bleef, wiens autoriteit gebaseerd was op zijn wetenschappelijken naam. Men kan dezen Weenschen psychiater zien als den voortzetter van het werk der ‘intuïtieve’ psychologen van de achttiende en negentiende eeuw: de Fransche moralisten, Stendhal, Dostojefski, Nietzsche; maar hij heeft hun geen ‘concurrentie aangedaan,’ hij is zeker niet één hunner. Daarvoor was hij te veel man van het systematisch, natuurwetenschappelijk denken (zij het dan ook uitmuntend door groote onbevangenheid en scherpzinnigheid), daarvoor was hij ook te zeer genezer. Hij was evenmin een philosoof, en de philosophie van het vak kan hem gemakkelijk op terminologiefouten betrappen, gevolgen van een natuurwetenschappelijke methode, toegepast op een gebied, dat zich aan alle kanten tegen natuurwetenschappelijke behandeling verzet. De psycho-analyse activeerde echter zooveel, dat anders misschien sluimerende was gebleven, dat men toch ook daar van invloed moet spreken, waar de verschillen evident zijn.

De invloed van Freud zal men dus moeten verklaren uit zeer verschillende factoren, die echter allen samenhangen met zijn integriteit als denker. Dikwijls wordt iemand het slachtoffer van zijn roem; Freud werd dat niet, hij bleef wie hij was, hij werd geen charlatan, zooals velen, die van psychoanalyse den mond vol hebben en eigenlijk slechts een reeks van termen bedoelen, waarmee men sommige raadselen handig kan oplossen. De stijl van Freud is een wetenschappelijke stijl, maar van de allerbeste, allerhelderste soort; men mist er de verbale opstoppingen, de lust aan het redekavelen, te eenenmale in, men voelt de behoefte aan geestelijke zindelijkheid, die Freud moet hebben bezield. Kan men trouwens anders dan door hygiënisch denken de resultaten bereiken, die Freud bereikte? En berust de superioriteit van den meester boven velen zijner ‘afgevallen’ discipelen niet juist op dien ‘hygiënischen’ stijl?

Freuds strijd voor zijn waarheden.

Een baanbrekend denker als Freud moet strijden voor zijn waarheden, en hij heeft dien strijd dan ook niet kunnen en willen vermijden. Men kan zich nu niet precies meer voorstellen, hoe revolutionnair Freud geweest moet zijn voor de onvervalschte ‘Victorianen’, die vooral in het sexueele geleerd hadden het ontoelaatbare (of beperkt toelaatbare) te zien. Een leer, die de sexualiteit in het centrum plaatste, moest stuiten op hardnekkige weerstanden; en juist dit deel van Freuds theorieën, dat tot zijn oorspronkelijkste ideeën gerekend moet worden, heeft hem veel meer vijanden bezorgd dan zijn ongetwijfeld aanvechtbare natuurwetenschappelijke methode. Begrijpelijk trouwens, en in zekeren zin een bewijs van kracht van het Victoriaansche tijdvak, dat destijds ook zijn veroveringen had gemaakt en zijn geestelijk bezit wenschte te verdedigen; maar met dat al stond veel critiek op Freud op laag niveau. Ook thans nog heeft Freud zulke vijanden; en het viel mij op, dat iemand als Roel Houwink zelfs in een artikel bij den dood van den beroemden ouden man (Utrechtsch Nieuwsbl. van 25 Sept.) nog niet kan nalaten om zijn nagedachtenis door allerlei bakerpraatjes te bekladden.

‘Indien Freud’, lezen wij daar, ‘zich had weten te bepalen tot het medisch gebied en zich niet door eerzucht en de vleierijen van zijn aanhangers had laten verleiden om van zijn psycho-analytische leer een soort van wereldbeschouwing en universeele wetenschap te maken (Freud zelf geloofde heilig aan een toekomstige dictatuur van het intellect in het menschelijke zieleleven), doch integendeel zijn psycho-analytische theorie en methodiek aan een grondige, critische herziening had onderworpen, zou hij tot de grootste figuren in de medische wetenschap moeten worden gerekend.

‘Dit heeft evenwel niet zoo mogen zijn. Freud heeft zich van psychiater tot “philosooph” en cultuur-criticus ontwikkeld en als zoodanig het Europeesche cultuurleven ongetwijfeld meer kwaad dan goed gedaan, terwijl hij als psychiater in een zekere eenzijdigheid van opvattingen bevangen is gebleven, die een “orthodoxe” toepassing van zijn beginselen zeker niet ongevaarlijk voor de geanalyseerden doet zijn en in vele gevallen zelfs een ernstige belemmering oplevert voor hun genezing’.

Dit schrijft Roel Houwink, anno 1939, en dat nog wel naar aanleiding van Freuds overlijden! ‘Eerzucht en vleierijen’ zouden Freud ‘verleid’ hebben om van zijn psycho-analytische leer een soort wereldbeschouwing te maken! Met zulke argumenten heeft men een man van genie altijd bestreden, en blijkbaar zit de wrok zoo diep, dat men er zelfs in het sterfhuis niet over zwijgen kan. Een critische houding jegens de werken van Freud en de psychoanalyse in het algemeen kan niemand meer toejuichen dan schrijver dezes; maar wie nu nog de geniale eigenschappen van den ‘vader’ der psycho-analyse tracht te verkleinen door critiek van slechte qualiteit, vonnist vooral zichzelf.

Wij staan aan het begin van een nieuwen oorlog. Misschien is daarmee het ‘Freudiaansche tijdperk’ ten einde, en zal een andere cultuurnuance het ‘gezicht’ van Europa bepalen Misschien.... maar aan onze dankbaarheid jegens Freud zal het niets afdoen Er is een groot man gestorven.

M.t.B.