Vaderlandartikelen 1936

Historische stof

Hoe men haar al dan niet beheerscht
De zestiende eeuw bij twee schrijvers

Maurits Dekker, Oranje. (Em. Querido's Uitg. Mij, Amsterdam 1935).
B. Stroman, Obbe Philips. (Rozenbeek & Venemans, Hilversum 1935).

In de discussies over de ‘vie romanceé’ en den historischen roman, die eenige jaren nogal wat stof hebben doen opwaaien, is één ding wel zeer duidelijk naar voren gekomen: dat het beschrijven van historische personages, historische figuren en historische situaties in het algemeen een uiterst goedkoope bezigheid is. Wonderlijk: want de schijn zou het tegendeel willen bewijzen! Nergens moet men zooveel voorbereidend ‘werk verzetten’ als men romanschrijver is; ieder auteur van een historischen roman laat dan ook nu en dan wel eens doorschemeren, dat hij, alvorens zich tot schrijven te zetten, enkele archieven heeft doorploegd. Dit doorploegen is zelfs een soort ‘ponteneur’ geworden; er zijn romanciers, die met zooveel nadruk verzekeren dat zij studie gemaakt hebben van hun onderwerp, dat zij in de verdenking komen daarmee de superioriteit van hun boek te willen demonstreeren. Soms blijkt dan ten overvloede nog, dat het met de doorploegerij niet zoo'n vaart heeft geloopen, als men het gaarne wil doen voorkomen; maar afgezien daarvan, wat bewijst noeste vlijt voor de voortreffelijkheid van een roman als zoodanig? Hoegenaamd niets. De ijverigste bronnenstudie is geen garantie voor beeldend vermogen, zooals, omgekeerd, beeldend vermogen alleen weer geen garantie is voor een goeden historischen roman. Er moet een zeldzame mengeling van historisch besef en fantasie tot stand komen, wil iemand in staat zijn een historischen roman van beteekenis te schrijven. In de werkelijkheid is het helaas veeleer zoo, dat menig auteur het historische als een gegeven vast punt beschouwt en zich dus aan den historischen roman waagt zonder het geringste besef van de listen en lagen, waarvan hij dupe kan worden. Het geval Ina Boudier-Bakker was wel een exceptioneel voorbeeld van zulk een fundamenteele onvoorbereidheid bij een schrijfster, die op haar gebied toch wel een zekere routine in de vormgeving had bereikt.

De groote vergissing is in dit en soortgelijke andere gevallen, dat men in het verleden waant een ‘ondergrond’ te vinden; een ondergrond, die er in het geheel niet is. Alle menschen zijn toch menschen, aldus ongeveer de redeneering; zij eten, drinken, slapen en hebben lief, zij zijn onder hun verschillende pakjes toch allen gelijk van constructie; wij hebben dus niets anders te doen, dan de pakjes te verwisselen, de ideeën om te schakelen en het ‘algemeenmenschelijke’ op te sporen; de feiten zijn bovendien nog gegeven, wat wil men meer!.... Fatale misrekening! Het ongeluk voor deze soort romanciers(-ières) is, dat het ‘algemeenmenschelijke’ niet te voorschijn springt als een duveltje uit een doosje, maar dat tot het bittere einde toe de algemeene menschelijkheid van een figuur verstrikt blijft met de eigenaardigheden van een tijd. Jacoba van Beieren als modern vrouwspersoon ‘oplichten’ uit haar omgeving, met de bedoeling het ‘algemeen-vrouwelijke’ in haar aan het licht te brengen, leidt tot een hopelooze mislukking, omdat de vrouw, waar wij tengevolge van allerlei na de emancipatie ontstane handleidingen over spreken, ten tijde van Philips van Bourgondië nog niet was uitgevonden. Men moet dus, wil men een beeld geven van Jacoba van Beieren, niet alleen bedacht zijn op de costuums en de vervorming daardoor voor ons oog ontstaan, maar nog veel meer op de vervorming door den tijd, dien achtergrond, waartegen iedere individualiteit zich afteekent zonder er ooit van los te raken. Een historische persoon beschrijven beteekent dus: eerst nagaan, hoe onze collectiviteit, onze maatschappij, onze uitdrukkingswijze, onze stijl kortom, zich verhouden tot collectiviteit, maatschappij, uitdrukkingswijze, stijl van de periode, waarin de beschreven ‘held’ of ‘heldin’ leefde; pas daarna kan men misschien een en ander ontdekken, dat de uit te beelden persoonlijkheid onderscheidt van tijdgenooten.

Men ziet, dat dit heen-en-weer tusschen de eigen tijd en een historische periode iets veel en veel gecompliceerders is dan alleen maar het opzuigen van wat feiten uit wat handboeken of toevallig gelezen bronnen. Wie de Inquisitie wil beschrijven, moet uiteraard veel over de Inquisitie hebben gelezen, wil hij zich niet belachelijk maken (zooals Maurits Dekker bijkans doet); maar zelfs de grootste dosis feiten waarborgt dan nog geen beeld van de Inquisitie. Het historische beeld kan pas ontstaan, wanneer onder het verzamelen (of voor mijn part in andere gevallen al vaag vòòr of pas definitief nà dat verzamelen) een persoonlijke relatie tusschen de Inquisitie en den romancier is ontstaan; een relatie, die het hem mogelijk maakt de verzamelde feiten te eerbiedigen en ze tòch in een persoonlijk verband te groepeeren. In de meeste gevallen mislukt dat; en in een dergelijk geval realiseert de lezer zich, dat hij òf door een dilettant wordt beetgenomen òf door een veelwetenden wijsneus wordt bedild; beide gevallen geven mij althans een hoogst onbehaaglijk gevoel, en daarom geeft negentig procent van de historische romans mij een onbehaaglijk gevoel. Ik kan mij dan onmogelijk aan den indruk onttrekken, dat, in het eerste geval, de auteur in quaestie er beter aan gedaan had bij zijn eigen tijd te blijven, of dat, in het tweede geval, een zuiver wetenschappelijke historische verhandeling oneindig beter aan het gestelde doel zou hebben beantwoord.

Een en ander komt in hoofdzaak hierop neer, dat ik niet aan den historischen roman als een algemeen procédé geloof. Een goede, een aanvaardbare historische roman zal alleen dan ontstaan, wanneer een toevallige samenloop van omstandigheden een schrijver in persoonlijke verhouding brengt tot een figuur of een episode uit het verleden. Wat aan zulk een roman dan de overtuigingskracht geeft, is niet de ‘objectiviteit’ van de uitbeelding (want die kan men beter aan de historici pur sang overlaten), noch de ‘subjectiviteit’ der fantasie (want die manifesteert zich doorgaans veel zuiverder zonder belasting met historische feiten), maar een ‘dynamisch’ evenwicht van objectiviteit en subjectiviteit, dat slechts bij hooge uitzondering een bevredigenden vorm vindt. Bij hooge uitzondering! Men ga maar eens na, in welke boeken Couperus authentieker, ‘dieper’ is, in zijn Haagsche of in zijn historische romans! Ik aarzel geen oogenblik om de eerste verre boven de laatste te verkiezen; al had Couperus ongetwijfeld een persoonlijke relatie tot het verleden, en met name tot de Antieken, hij bleef toch ‘in zijn diepste wezen’ Hagenaar.

Oranje in het licht der diepte-psychologie.

Een tamelijk drastisch voorbeeld van de onderschatting der moeilijkheden, aan het schrijven van een historischen roman verbonden, levert Maurits Dekker in zijn Oranje, dat eenige jaren van het ‘voorspel’ van den Tachtigjarigen Oorlog behandelt. Een aan het boek toegevoegd prospectus spreekt in dit verband van ‘het licht der diepte-psychologie’, waarmee Willem van Oranje en zijn tijdgenooten hier overgoten zouden zijn en drukt zich zelfs nog sterker uit; ‘als herboren’, zoo decreteert het, ‘ontdaan van de franje, waarmede overlevering en geschiedschrijving onze voorouders hebben omhangen en waardoor zij tot onwezenlijke mythologische halfgoden of tot doode poppen gedegradeerd werden, treden mannen als Oranje en Egmont, Marnix en Brederode en vele anderen ons uit dit werk tegemoet’. Het zal wel zoo zijn, al lijken vele van die personages toch weer erg veel op de traditie van het Lager en Middelbaar Onderwijs. Heel braaf is b.v. het laatste woord, dat Oranje spreekt: ‘Gestadig groeit het twijgje en eens zal het een boom worden’ (tandem fit surculus arbor); en de beschrijving van Philips II, die men op pag. 32 vindt, kon zoo zijn weggeloopen uit de traditioneelste les van den traditioneelsten docent in de vaderlandsche geschiedenis. Maar aangenomen even, dat Dekker een en ander van franje heeft ontdaan: hij heeft er dan niet veel voor in de plaats gegeven dan historische ledepoppen, die misschien geen mythologische halfgoden zijn, maar toch zeker niet minder vervelend en onbeduidend. Dekker, die een veelschrijver is, en dientengevolge in zijn boeken groote sprongen heeft gemaakt van het banaal-melodramatische naar het werkelijk-geïnspireerde, heeft nog geen boek geschreven, dat zoo onpersoonlijk en langdradig is als dit Oranje; persoonlijk wordt hij eigenlijk alleen, waar hij uit zijn andere romans de bekende erotische gedurfdheden overhevelt (alsof die speciaal het algemeen-menschelijke zouden weergeven!), om aldus waarschijnlijk den indruk te vestigen, dat hij wel wis en drie achter die schijnheilige historische coulissen van Pik en Louwerse heeft gespeurd en zich nu ook nix meer laat wijsmaken. Zoo kan men in gezelschap van Dekkers helden Vincent en Jan een ietwat stoutmoedig bezoek brengen aan een gedepraveerd nonnenklooster, waar het vroolijk toegaat, waarop wij een aantal pagina's verder te hooren krijgen: ‘Deze knaap (Vincent) had hem (genoemden Jan Calberg) na hun nachtelijke kloosterbezoeken niet alleen er van weten te overtuigen, dat het vereeren van geestelijke zusters, die zich in de veeren als aardsche vrouwtjes gedroegen, een dwaasheid was, maar hij was er ook in geslaagd hem tot het Calvinisme te bekeeren’. Hoe staat er niet bij, en uit niets blijkt ook, dat Dekker eenig idee heeft van de theologische disputen tusschen katholieken en protestanten uit die dagen; waarschijnlijk behooren die uiterlijkheden voor hem tot de afgerukte franje. Maar als men niet de moeite neemt om zich in dit soort uiterlijkheden in te leven, komt men ook tot caricaturale scènes als Dekkers beschrijving van een foltering door de Inquisitie, die precies de griezelvoorstellingen suggereert van een slechte film, terwijl toch minstens had moeten blijken, op grond van welke speciale hypocrisie een en ander geschiedde. Gezegden van den inquisiteur tot den beul als ‘even opfrisschen’ of ‘maak de ijzertjes maar heet’ geven nu niet bepaald een groot denkbeeld van Dekkers kennis van soortgelijke procedures! Om van de diepte-psychologie maar te zwijgen....

Ook uit dezen historischen roman blijkt dus weer, dat de schrijver zijn aanloop veel te kort nam. Of hij niet genoeg gestudeerd heeft? Misschien toch wel, misschien had hij zelfs met minder studie uitgekund, wanneer hij meer begrip had gehad van de risico van het genre en van de gecompliceerdheid eener historische periode. Als Dekker schrijft, dat het ‘één kracht was, die duizenden en duizenden samenbond: het verlangen naar vrijheid’ (aan het begin van den Tachtigjarigen Oorlog dus) en dat men opkwam voor ‘het simpelste recht, waarop de mensch aanspraak kan maken: het recht te denken wat men wil, toe te geven aan de onweerstaanbare, door niets te beteugelen drang van de rede, die onderzoeken, onderscheiden en vergelijken wil’, dan zal hij zich wellicht vleien met de illusie, hier nu eens de franje-looze diepte-psychologische ontmaskering van het tijdvak te hebben geleverd; maar zelfs de oppervlakkigste beschouwer kan aantoonen, dat de ‘drang van de rede’ en het ‘verlangen naar vrijheid’ mythen zijn van de Verlichting en de Fransche revolutie en dat deze en soortgelijke woorden dus hoegenaamd niets zeggen over de motieven van onze voorouders in die dagen. Integendeel: ook ‘het’ recht, waarop ‘de’ mensch aanspraak kan maken, was nog niet uitgevonden, en wie weet, met welken enormen tegenstand een humanist als Coornhert te kampen had, die althans iets in dien geest voorstond, zal over het ‘verlangen naar vrijheid’ van de ‘duizenden en duizenden’ waarschijnlijk liever zwijgen. Het ging in dien tijd om minder abstracte doeleinden, zoowel in het metaphysische als in het aardsche.

De beste fragmenten uit Oranje zijn nog de beschrijvingen van volksoploopen en dergelijke tafereelen, waarbij de historie slechts een heel geringe rol speelt en Dekker zich wat meer kan laten gaan; een heel boek zouden zij echter niet kunnen redden, ook al waren zij tienmaal genialer.

Een lyrisch geconcipieerde Dooper.

Veel minder pretentieus door zwaarlijvigheid en volledigheid, en eigenlijk meer een lyrische ontboezeming dan een analyseerende roman is het historische verhaal Obbe Philips van B. Stroman. Obbe Philips is met zijn broer Dirk en den pastoor van Witmarsum, den meer bekend geworden Menno Simonsz., de vertegenwoordiger van de gematigde, ‘realistische’ richting onder de ‘Bondgenooten’ of Anabaptisten, die den grondslag heeft gelegd voor de Doopsgezinde gemeenten. Hun optreden valt ongeveer in dien tijd van de fanatieke verkondiging van het ‘Koninkrijk Sion’ te Munster onder leiding van Jan van Leiden (1534/35); een beweging, die, na een voor de toenmalige maatschappelijke orde hoogst gevaarlijk centrum van apocalyptische verwachtingen te zijn geweest, te vuur en te zwaard door de overheden werd uitgeroeid. Een periode van de dolzinnigste excessen en de schrilste tegenstellingen, waarvan Stromans boekje slechts een flauwe silhouet laat zien. Het drama te Munster blijft op den achtergrond en is hoogstens pittoresk aanwezig; maar ook de figuur van Obbe Philips is meer een romantische verbeelding dan een scherp omlijnde gestalte met een duidelijken ‘inhoud’. Omdat Stroman zich echter veel meer bewust is van de gevaren, die de uitbeelding van dit tijdvak aankleven, dan Dekker, heeft hij zijn opzet ook bescheidener gehouden, zoodat hij zelfs (het verbrokkelt de compositie, maar verhoogt den authenticiteitsgraad) teksten uit dien tijd in de oorspronkelijke taal heeft opgenomen, die op zichzelf genomen echter en concreter getuigenissen zijn van den verbitterden geloofsstrijd dan Stromans eigen, wat vage en schimmige, maar niet onzuivere fantasie.

De fraaie houtsneden van Jozef Cantré maken het boekje uiterlijk tot een goed typographisch geheel.

Menno ter Braak.

Korte inhoud van de besproken boeken

Maurits Dekker heeft in zijn roman ‘Oranje’ den grondlegger van de Nederlandsche vrijheid als middelpunt gekozen van de eerste jaren van het conflict met Spanje. Het zijn de jaren, die den Tachtigjarigen Oorlog inluiden en die dus te begrenzen zijn door de belegering en verwoesting van St. Quentin eenerzijds en de komst van den hertog van Alva anderzijds. Zooals de schrijver zelf zegt, is ‘Oranje’ niet het boek van een mensch, maar bedoeld als een epos van een lijdend en heldhaftig worstelend volk.

B. Stroman beschrijft een historische periode, die onmiddellijk aan die van ‘Oranje’ voorafgaat in zijn boek ‘Obbe Philips’. Hij geeft hier een blik op den verwarden geloofsstrijd omstreeks de stichting van het ‘Koninkrijk Sion’ te Munster, voornamelijk in de Nederlanden. In de figuur van Obbe Philips teekent Stroman den stillen, mystiek aangelegden Oudste der Doopers, die met Menno Simons de reactie tegen de excessen van Munster heeft geleid.