De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Wagenaar, Jan

Noordnederlands geschiedschrijver (Amsterdam 28.10.1709-ald. 1.3.1773). Werd opgeleid voor de handel en studeerde in zijn vrije tijd. Aanvankelijk leerde hij Frans, later ook klassieke talen, enig Hebreeuws en Engels. Hij legde voorts belangstelling aan de dag voor de natuurwetenschappen. In 1730 werd hij doopsgezind herdoopt; hij heeft naderhand een belangrijke rol gespeeld in doopsgezind Amsterdam, onder meer als godsdienstonderwijzer en als auteur van verdedigingsgeschriften tegen antidoopsgezinde aanvallen. In de jaren 1756-1760 was hij redacteur van de in Amsterdam verschijnende Nederduitsche Stadscourant. In deze tijd had hij zijn grote naam als geschiedschrijver reeds gemaakt; de stad Amsterdam stelde hem aan tot stadshistorieschrijver (1758), waardoor hij toegang kreeg tot de normaliter niet opengestelde stadsarchieven. Hij verleende enige malen medewerking aan het tijdschrift Vaderlandsche Letter-oefeningen dat in 1761 werd opgericht. In 1766 werd hij lid van de jonge Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden.

Tot zijn vroegste werken behoren vertalingen uit het Frans, Engels en Latijn. De staatkundige toestand van 1747 en 1748 was aanleiding tot de uitgave van een wekelijks blaadje dat grotendeels door Wagenaar werd verzorgd, nl. De patriot, of politike bedenkingen over den staat der Vereenigde Nederlanden in 't jaar mdccxlvii. Toen de republiek in 1756 in de zevenjarige oorlog betrokken dreigde te worden, verdedigde Wagenaar de politiek van onthouding, o.a. in de Brief van een koopman te R. aan een zyner vrienden te A. Tegenover een zeer partijdig pamflet van Pieter le Clercq waarin de persoon van Johan de Witt werd belasterd, stelde Wagenaar zijn visie in Het egt en waar karakter van den heere raadspensionaris Johan de Witt (1757). Beide geschriften ontketenden een felle pennestrijd, de zgn. Wittenoorlog, waarin extreme partijhaat tot uitdrukking kwam - die Wagenaar overigens vreemd was.

Zijn belangrijkste werk is ongetwijfeld zijn historiewerk, waartoe hij via de studie van de middeleeuwse taal en geschiedenis was gekomen. Wagenaar werkte anoniem mee aan Tirions uitgave (grotendeels uit het Engels vertaald) van de Tegenwoordige staat van alle volkeren (dl. 10: 1738), en aan de Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden (dl. 1-5: 1739-1744; dl. 21: 1758; dl. 23: 1785). Bekend gebleven, zij het ook vooral als object van verzamelaars, zijn zijn Vaderlandsche historie en Amsterdam in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen [...] beschreeven. Wagenaar, die gematigde staatkundige ideeën aanhing, heeft gestreefd naar een zo onpartijdig mogelijke geschiedschrijving.

Het eerste werk, waarvan de volledige titel luidt: Vaderlandsche historie, vervattende de geschiedenissen der nu Vereenigde

[p. 631]

Nederlanden, verscheen anoniem van 1749-1759 (21 dln.). Het gaf weliswaar aanleiding tot kritiek - vooral op de beschrijving van het twaalfjarig bestand -, maar men erkende tevens de kwaliteiten. Twee herdrukken verschenen weldra; het werk werd bovendien in het Frans en Duits vertaald. Versch. aanvullingen en vervolgen werden uitgegeven, zoals het 48-delige door P. Loosjes Azn., en het `Keezenvervolg' (patriots) door J. Munniks (17 dln.). Een verkorte versie, bestemd voor scholen en huisgezinnen, verscheen in 1758 (Vaderlandsche historie verkort, en by vraagen en antwoorden voorgesteld). Deze kreeg een Franse vertaling en beleefde enige Nederlandse herdrukken. De overwegend gunstige naam van het werk werd naderhand door Bilderdijk aangevallen, doch door Siegenbeek verdedigd. Het gedeelte over de geschiedenis van de republiek heeft de toets der kritiek langer kunnen doorstaan dan dat over de me. Centaal staat voor Wagenaar het denkbeeld dat het verleden van de republiek een ontwikkeling naar vrijheid te zien geeft. De landprovincies krijgen bij hem de aandacht die zij verdienen.

Het tweede werk, over de geschiedenis van Amsterdam, is door Wagenaar geschreven in zijn functie als stadsgeschiedschrijver. Het verscheen van 1760 tot 1767 in een 3-delige folio-uitgave (daarnaast verscheen er ook een uitgave in octavo, 23 dln., 1760-1801). Door betrouwbaar bronnenonderzoek kon dit werk lange tijd de grondslag vormen voor de bestudering van Amsterdams verleden.

Werken:

Onderzoek over de oudheid en schriftmaatigheid van den kinderdoop (1740); 'T Verheugd Amsterdam ter gelegenheid van het plegtig bezoek van Willem [...] en zyne gemaalinne (1768); Toets van de egtheid der Rymchronyke die op den naam van Klaas Kolyn uitgegeven is (1771); Zeven lessen over het verhandelen der H. Schrift in de godsdienstige byeenkomsten (1771); De geschiedenissen der christelyke kerke in de eerste eeuwe (1773); Berigt wegens de Rymkroniek van Melis Stoke (1773).

Uitgaven:

Verzameling van historische en politieke tractaaten, 2 dln. (1776-1780); Het leven en de leer van Jezus Christus (1777); Schets van het leeven, den aart en het gedrag van den heer mr. Hermannus Noordkerk (1780); Historische verhandeling over de natuur, uitneemendheid en paalen der waardigheid van Stadhouder in de Vereenigde Provinciën (1787).

Literatuur:

P. Huisinga Bakker, Het leeven van J.W. benevens eenige brieven van en aan denzelven (1776); R.L. Castendijk, J.W. en zijn `Vaderlandsche historie' (1927), met bibl.

[A.N. Paasman]