De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Vos, Jan

Noordnederlands dichter (Amsterdam 1610-ald. begraven 12.7.1667). Glazenmaker, in 1652 en na 1655 ook wijnroeier. Huwde in 1639 met Grietje Gerrits; na haar dood in 1651 niet hertrouwd. Vanaf 1647 ca twintig jaar een van de zes regenten van de Amsterdamse schouwburg. De nieuwe schouwburg werd op 26 mei 1665 in gebruik genomen o.a. met de opvoering van zijn zinnespel Inwyding van de Schouburg t'Amsterdam. Vos was gematigd katholiek, bevriend met talrijke schilders en dichters en behoorde tijdens Hoofts laatste levensjaren tot de Muiderkring. Hij werd gesteund door de Amsterdamse burgemeester C. de Graeff. Hoewel hij alleen zijn moedertaal kende, moet hij een ontwikkeld en belezen man zijn geweest.

Op 30 september 1641 werd voor het eerst zijn Aran en Titus of Wraak en weerwraak: treurspel gespeeld. De bron van het verhaal heeft wsch. gediend voor een spel dat door Engelse en Nederlandse komedianten werd opgevoerd. Deze stof zou ca 1620 gebruikt kunnen zijn door Adriaen van den Bergh voor een (verloren gegane) Adronicus, een spel dat door Vos zou zijn omgewerkt. Iedereen, volk en elite, was er verrukt over: Caspar van Baerle ging het stuk zeven maal zien. Het beleefde gedurende 85 jaar een groot aantal drukken en opvoeringen en is ook in het Latijn en het Duits vertaald.

In 1642 werd Vos' Klucht van Oene opgevoerd, dat wel veel drukken heeft beleefd maar als spel minder gewaardeerd werd. De intrige van de bedrogen echtgenoot zou ontleend zijn aan Jan Zoets Jochem-Jool ofte Jalourschen-Pekelharingh (1637), wat tot een onderling conflict leidde. In 1667 liet Vos zijn Medea, treurspel `met konst- en vliegh-werken' spelen. Het motief van de bedrogen echtgenote werd door Vos verdubbeld: niet alleen Medea neemt wraak op Jazon vanwege zijn ontrouw (met Kreüza), maar ook Jazons eerste echtgeno-

[p. 617]

te Hypsipyle, de dochter van de koning van Lemnos. Het stuk telt vele metamorfosen, vertoningen en `vliegh-werken'.

Zowel in Medea als in Aran en Titus is wraak het beheersende element, evenwel in Medea gemotiveerd door dubbele trouwbreuk. Belangrijk is de voorrede, waarin met de classicistische theorieën, gebaseerd op Horatius en Aristoteles, wordt afgerekend en waarin natuur en ervaring als enige leidsvrouwen worden erkend: een eerste voorbode van de latere `querelle des anciens et des modernes' in de Nederlanden. Vos is enerzijds voortzetter van de senecaanse toneeltraditie (Coster, Hooft, de jonge Vondel), anderzijds vertegenwoordiger van de heroïsch-pathetische barok op het toneel en heeft in dit genre diverse navolgers gehad (Brandt, Meyer, Asselijn). `Nil volentibus arduum' (opgericht 1669) verzette zich tegen deze stroming. Satires van Langendijk en Rotgans, parodieën van Salomon van Rusting en Jac. Rousseau betekenden de ondergang van Vos' toneelglorie.

Vos had naast zijn toneelwerk een belangrijk aandeel in de organisatie bij openbare vertoningen en optochten, zoals die in verband met de Vrede van Munster (1648). Begeleidende tableaux werden opgenomen in Alle de gedichten (1662). Daarnaast dichtte hij o.a. bijschriften bij schilderijen (Rubens), een leerdicht als Strydt tuschen de doodt en natuur of Zeege der schilderkunst, epische dichtwerken die in de schouwburg werden geacteerd, en ca 750 puntdichten.

Uitgaven:

Alle de gedichten, dl. 2 (1671, herdr. 2 dln., 1726); W.J.C. Buitendijk (ed.), J.V. Toneelwerken: Aran en Titus, Oene, Medea (1975).

Literatuur:

C.N. Wybrands, Het Amsterdamsch tooneel van 1617-1772 (1873); J.A. Worp, J.V. (1879); Idem, De invloed van Seneca's treurspelen op ons tooneel (1893); Idem, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland (1904-1908); E.F. Kossmann, Nieuwe bijdr. tot de geschiedenis van het Nederlandsche tooneel in de 17e en 18e eeuw (1915); A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland (1918); J.A. Worp en J.F.M. Sterck, Geschied. van de Amsterdamschen schouwburg (1920); W.J.C. Buitendijk, Het calvinisme in de spiegel van de Zuidnederl. lit. der contra-reformatie (1942); A. van Duinkerken, Het tweede plan (1945); L.C. Michels, Filologische opstellen, 2 (1958) en 4 (1964); H.J.J. de Leeuwe, `J.V. Medea, een Nederlandse bijdrage tot de Europese toneelgeschiedenis', in Levende Talen (1963); M.J.G. de Jong, `Preromantiek en Medea', in Idem (1964); H.J.J. de Leeuwe, `Een politiek gelegenheidsspel van J.V.: Ontzet van Koppenhaven', in Nieuwe Taalg. (1968); D.P. Snoep, Praal en propaganda. Triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de 16de en 17de eeuw (1975); L. Rens, `Rubens en de literatuur van zijn tijd', in Dietsche Warande & Belfort, 122, 5 (1977); G. van de Louw, Valeurs nationales et classicisme français: le théâtre en Hollande après le siècle d'or 1660-1735 (1979); S.A.C. Dudok van Heel, `J.V. (1610-1667)', in Jaarb. van het genootschap Amstelodamum (1980); S. Melissen, `De heedendaagse Goude-eeuw', in Spektator, 2 (1981).

[E.C.J. Nieuweboer]