De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Michiels, Ivo

Ps. van Henri Ceuppens, Vlaams roman- en scenarioschrijver (Mortsel 8.1.1923). Eerst corrector, daarna (1951) redacteur voor het Antwerpse Handelsblad; van 1957 tot 1978 werkzaam in het uitgeversbedrijf. Tevens docent filmanalyse aan het Hoger Rijksinstituut voor Toneel en Cultuurverspreiding te Brussel (1966-1978). Vestigde zich in 1979 als full-time schrijver in Frankrijk.

Bij het uitbreken van wo ii vluchtte Michiels naar Zuid-Frankrijk, drie jaar later werd hij in Duitsland als verpleger tewerkgesteld. Deze gebeurtenissen, en een kortstondig verblijf in een Belgisch interneringscentrum na de bevrijding, hebben in grote mate de inhoud van zijn eerste twee romans bepaald: Het vonnis (1949) en Kruistocht der jongelingen (1951). Hierin, maar ook in de verzenbundel Daar tegenover en de novelle Zo, ga dan (beide 1947), gaat Michiels vooral tegen het toen opkomende existentialisme te keer terwijl hij aanleunt bij de katholieke romantraditie. Al deze werken vertonen een sterk autobiografische inslag.

Buitenlandse reizen en talrijke contacten met de wereld van film en beeldende kunsten verruimden vanaf 1956 Michiels' gezichtsveld. Dit is reeds te merken in De Ogenbank (1953) waar het overigens rechtlijnige verhaal door symbolische tussenverhaaltjes wordt onderbroken. Met Het afscheid (1957) vangt een nieuwe periode aan in zijn werk. Waar vroeger de situaties waarin zijn personages verkeerden vooral een anekdotische functie hadden, wordt in Het afscheid een situatie - de bemanningsleden van een schip mogen elke avond aan wal maar moeten zich de volgende morgen telkens weer melden zonder ooit te weten of het schip zal uitvaren - de spil van de romanstructuur. De personages worden uitsluitend vanuit dit basisgegeven belicht en alle bouwstoffen van de roman, van welke aard ook (decor, dialogen enz.) zijn daarvan afhankelijk. In 1958 publiceerde Michiels Journal brut, Ikjes sprokkelen waarin de verteller op zoek gaat naar zijn verleden, naar vroegere `ikjes'. Het verhaal is zo opgebouwd dat de verteller al `sprokkelend' beseft dat zijn enige houvast juist in het schrijven over zijn ervaringen ligt: de schrijver komt hiermee in de buurt van de Franse `nouveau roman' (vgl. het werk van o.a. Michel Butor).

De publikatie van Het boek Alfa (1963) bevestigt de breuk met zijn vroeger werk. Waar in de eerste, autobiografische fase uitdrukkelijk naar wo ii wordt verwezen, die als oorzaak van schuld- en onzekerheidsgevoelens bij de personages werd aangeduid, is de oorlog in Het boek Alfa slechts materiaal om het hoofdthema - alweer de onzekerheid - gestalte te geven in en door

[p. 389]

de taal. Dit betekent dat Michiels de richting uitgaat van de veralgemening, de abstractie (het gaat om het begin van een niet nader te identificeren oorlog en om een naamloze hoofdfiguur) van de directe taalschepping (er is geen verteller meer, althans geen opgedrongen standpunt, geen chronologie, geen intrige, slechts een opeenvolging van situaties die associatief met elkaar zijn verbonden), alsook van een grotere afstand t.o.v. de inhoud van het boek. De vorm is hier de inhoud: een formalisering die tot in de kleinste structuren van de tekst wordt doorgevoerd.

Het boek Alfa is het eerste deel van een vierdelige cyclus. Voordat hij echter deel twee uitgaf, liet Michiels Ikjes sprokkelen samen met een aantal andere verhalen, waaronder twee fragmenten uit het vroeger verschenen De ogenbank, bundelen onder de titel Verhalen uit Journal brut (1966, vermeerderde uitg. 1973). Orchis militaris (1968) vormt het tweede deel van de Alfa-cyclus. Weer gaat het boek over een oorlog, maar een hoofdfiguur is er niet meer, enige samenhang tussen de `personages' die het woord voeren ook niet. Het is een vervolg op Het boek Alfa, voor zover de formele elementen zelf de inhoud van het werk bepalen (bijv. de herhaling van woorden en zinnen die op de beklemmende sfeer van de oorlog wijst). Het derde deel van de cyclus, Exit (1971), is zuivere taalschepping. Het bestaat uit (meestal dialoog-) fragmenten waarbij de woorden zoveel mogelijk van hun betekenis, van het deel van de werkelijkheid waarnaar zij verwijzen, worden losgemaakt. Het resultaat is een originele tekst, die uitsluitend als zodanig moet worden gelezen.

Voordat hij het laatste deel van de cyclus publiceerde, gaf Michiels nog een `deel 3½' uit, nl. Samuel, o Samuel (1973), waarin vier `teksten voor stemmen' voorkomen, die voor een deel als hoorspel zijn bedoeld. Dixi(t) (1981) ten slotte sluit de cyclus af. Zoals de titel laat vermoeden, zijn hier eigenlijk twee teksten te onderscheiden, nl. een relaas in de ik-vorm over de dood van Michiels' moeder, en een aantal formalistische variaties op dit thema.

Scenario's schreef Michiels o.a. voor De meeuwen sterven in de haven (1955) en voor de verfilming van zijn roman Het afscheid (1966), waaraan hijzelf meewerkte. Ook schreef hij een aantal scenario's voor films over kunst, o.a. Met Dieric Bouts van André Delvaux, waarvan hij de tekst als `verslag' publiceerde in 1975. De samenwerking met Delvaux was aanleiding tot het schrijven van een scenario voor Een vrouw tussen hond en wolf, dat Michiels onder de titel Een tuin tussen hond en wolf bewerkte en in 1977 in boekvorm liet verschijnen.

De plaats van Michiels in de Westeuropese literatuur wordt vooral bepaald door zijn produktie vanaf 1957. De eerste romans wortelen in het katholieke verleden van de auteur; met Het afscheid wordt een `existentialistische' periode ingeluid, en vooral vanaf Het boek Alfa kan Michiels worden beschouwd als een formalistisch schrijver. In ieder volgend boek rekent hij met de voornaamste kenmerken van het traditionele verhaal steeds duidelijker af, om geleidelijk tot een tekst te komen die als een rechtstreeks contact met de lezer is bedoeld. Hierdoor is enige verwantschap aanwijsbaar met gelijksoortige stromingen in Frankrijk (nouveau roman, Tel Quel enz.) en in Duitsland (o.a. Peter Handke). Michiels' werk werd in het Frans, het Pools en vooral in het Duits vertaald.

Werken:

Begrensde verten (1946), p.; Spaans capriccio (1952), verh.; Albisola Mare, Savona. Journal Brut (1959), verh.; Dertien Vlamingen (1961), bloeml.; Frans Dille (1963), essay; Alechinsky (1973), essay; Itinerarium (1979), essay; Luister hoe dit beeld hoe die lijn hoe die kleur hoe dit vlak luister (1979), essay; De vrouwen van de aartsengel (1983), r.

Literatuur:

P. de Wispelaere, `Van belijdenis tot creatie', in Het Perzische tapijt (1966); M. Janssens, `de heer Niemand Alleman', in Tachtig jaar na tachtig (1969); W. Martin, Analyse van een vocabularium met behulp van een computer (1970); J. Weisgerber, `Het boek Alfa', in Proefvlucht in de romanruimte (1972); H. Speliers, `De schrijver als technocraat', in Restant, ii, 4 (1972); G. Ade, `I.M.: Orchis militaris', in Literair Lustrum, 2 (1973); S. Govaert, `M.' Exit: Spe(ling)', in Spiegel der letteren 17, 1 (1975); J.M. Maes, I.M. (1978); L. de Vos, J. Louage en J.M. Maes (ed.), I.M.: een letterwerker aan het woord (1980); J. Weisgerber, in J. Hoogteijling e.a. (ed.), Over verhalen gesproken (1982); J.J. Wesselo, in Vlaamse wegen. Het vernieuwende proza in Vlaanderen tussen 1960 en 1980 (1983); C. Offermans, in De kracht van het ongrijpbare (1983); M. Janssens, `I.M.', in Kritisch lexicon van de Nederlandstalige lit. na 1945 (1984).

[S. Govaert]