De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Koolhaas, Anton

Nederlands prozaschrijver, criticus en scenarist (Utrecht 16.11.1912). In 1958 werd hij benoemd als docent aan de pas opgerichte Amsterdamse Filmacademie, waarvan hij in 1968 directeur zou worden. Werd vooral bekend om de verhalen waarin dieren een dominante rol spelen. Enkele verhalen werden voor het eerst geplaatst door de nrc in 1936, maar hij debuteerde in 1956 met de bundel dierenverhalen Poging tot instinct. Mensen hebben daarin nauwelijks een eigen identiteit en worden vrijwel uitsluitend geschilderd als de doder van het dier. Koolhaas' dieren kunnen het best worden beschouwd als surrogaten voor de mens, als diergeworden mensen. Het dier is in staat zich te verbazen en te respecteren; de mens daarentegen kan alleen beheersen en vernietigen. Zoals ook later in zijn `mensenverhalen' beschouwt de schrijver het lijfelijk leven als een sta-in-de-weg, als onvolledig en vooral als een voortdurende strijd tegen de eenzaamheid die verlamt en deformeert. Geestelijk en lichamelijk sterven zijn aan elkaar identiek.

Na de bundel Vergeet niet de leeuwen te aaien (1957) werd hem voor de verhalen van Er zit geen spek in de val (1958) in 1959 de Van der Hoogtprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde toegekend.

Hoewel Koolhaas sinds 1969 (Ten koste

[p. 329]

van een hagedis) `mensenverhalen' schrijft, spelen ook daarin dieren een niet onaanzienlijke rol. Diezelfde motieven komen erin aan de orde: de ondeelbaarheid van alle leven en dood en de wedergeboorte door de liefde. Ze kenmerken zich in stijl door de veelvuldig wisselende lokaties, die een grote levendigheid en een bijna filmisch karakter aan de romans verlenen. Ze hebben een prelogische sfeer die, gekoppeld aan een grote dosis humor en een markante stijl, tegelijkertijd distantie en deelneming bewerkstelligt. Het gebruik van luchtige symboliek tilt de gebeurtenissen boven zichzelf uit. Zijn personages zijn zonder uitzondering op zoek naar liefde in het lijden, leven in de nood en `vol-ledigheid' van zijn. In die zin vormen ze een natuurlijke eenheid met de dierenverhalen.

Een aantal van zijn romans werd door Bert Haanstra met wisselend succes verfilmd: De nagel achter het behang (als Dokter Pulder zaait papavers, 1975) en Een pak slaag (1978). Koolhaas werkte mee aan scenario's van enkele van Haanstra's meest succesvolle documentaires en speelfilms (Bij de beesten af, Alleman en De stem van het water). Al geruime tijd schrijft Koolhaas toneelkritieken. Ook schreef hij zelf toneelstukken: Niet doen, Sneeuwwitje (1966) en Noach (1970).

Werken:

Stiemer en Stalma (1939), stripverh. met tekeningen van L. Vroman; Gekke Witte (1959), nov.; Een gat in het plafond (1960), nov.; Weg met de vlinders (1961), nov.; Een pak slaag (1963), r.; Een geur van heiligheid (1964), nov.; De hond in het lege huis (1964), nov.; Vleugels voor een rat (1967), verh.; Andermans huid (1968), nov.; Corsetten voor een libel (1970), nov.; Mijn vader inspecteerde iedere avond de Nijl (1970), nov.; De nagel achter het behang (1971), r.; Blaffen zonder onraad (1972), r.; Vanwege een tere huid (1973), r.; Een punaise in de voet (1974), r.; De geluiden van de eerste dag (1975), r.; Tot waar zal ik je brengen? (1976), r.; De laatste goendroen (1977), r.; Een kind in de toren (1977), r.; Nieuwe maan (1978), r.; Raadpleeg de meerval (1980), nov.; Een aanzienlijke vertraging (1981), r.

Literatuur:

J. Boyens, Jeugd en Cultuur, 14 (1964); K. Fens, `Holen, vijvers en nesten van Damocles', in De eigenzinnigheid van de literatuur (1972<sup>3</sup>); H.S. Haasse, `A.K. Prijs het slijk', in Literair Lustrum, 2 (1974³); J. Hanlo, `Een armpje door het gaas', in Mijn Benul (1975); W.M. Roggeman, `Gesprek met A.K.', in De Vlaamsche Gids, 59, 3 (1975); J. Kruithof, `De monomane maker', in Vertellen is menselijk (1976); F. de Swert, `A.K.', in Zes auteurs in beeld (1977); J.C. van Aart, in Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige lit. na 1945 (1980); Idem, `Als dieren kunnen spreken...', in Spiegel der Letteren, 24 (1982); J.W. Veerman, in Uitgelezen, dl. 7 (1983).

[G.W.F. Janssen]