De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Kloos, Willem Johannes Theodorus

Nederlands dichter (Amsterdam 6.5.1859-'s-Gravenhage 31.3.1928). Zoon van de kleermaker Johannes Kloos, zijn moeder overleed in september 1860, kort na de geboorte van een tweede zoon; de vader hertrouwde eind 1861. Kloos bezocht de hbs in Amsterdam, waar hij o.a. les had van de bekende literator W. Doorenbos. Ging in 1879, twee jaar na zijn eindexamen, klassieke letteren studeren, maar brak deze studie na kandidaatsexamen in 1884 af.

Als criticus had hij zijn debuut gemaakt in het weekblad De Nederlandsche Spectator (1879) onder ps. Q.N.; als dichter in het maandblad Nederland (1880) met het dramatische fragment Rhodopis, tevoren door De Gids geweigerd. Vanaf deze tijd tot april 1881 was hij intiem bevriend met Jacques Perk; samen maakten zij zomer 1880 een reis naar Brussel en Laroche. Na Perks dood werd Kloos via Vosmaer betrokken bij de uitgave der nagelaten Gedichten (1882). De inleiding daarvan geldt als het manifest der Beweging van '80. Als lid van de literaire vereniging `Flanor' te Amsterdam breidde Kloos zijn contacten verder uit; hij verbeef echter ook veel in Brussel, waar het gezin Doorenbos - met dochter Martha - zich had gevestigd.

O.a. door de slechte ervaringen met bestaande periodieken (breuk van Vosmaer na het weigeren van een felle kritiek op Louis Couperus), kregen de plannen voor een eigen orgaan vaster vorm. Oktober 1885 verscheen De Nieuwe Gids onder redactie van Frederik van Eeden, Frank van der Goes, Willem Kloos, Willem Paap en Albert Verwey, een tweemaandelijks orgaan met afleveringen van elk ongeveer 160 pagina's. Kloos werd redactiesecretaris en verzorgde de kritische kroniek, die aanvankelijk geregeld verscheen. Beïnvloed door Keats en Shelley pleitte hij voor een zintuiglijker beeldspraak en een persoonlijk ritme; naar Frans voorbeeld voorstander van l'art pour l'art, wees hij de huiselijke en stichtelijke dichtwerken van zijn retorische oudere tijdgenoten af. Na de mystificatie met het lyrische epos Julia door Guido (1885) - in werkelijkheid door Kloos, Verwey en Veth in elkaar geflanst - konden Verwey en hij De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek aantonen (brochure, mei 1886).

In 1890 noemde Kloos de poëzie, n.a.v. Gorters Verzen: `de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie'. Ten aanzien van het proza, met name het opkomend naturalisme, nam hij een minder principieel standpunt in. Aan de vriendschap met Verwey kwam een einde, toen deze zich in 1888 verloofde. Uit deze crisis ontstond de gepassioneerde sonnettenreeks Het boek van kind en God. Kort na 1890 werd zijn melancholie pathologisch. Hij leefde als een verlopen bohémien en raakte aan de drank. Vrienden, zoals de schilder Witsen, waren hem tot steun, Van Eeden als psychiater behandelde hem. Het besef dat anderen hem als dichter voorbij-

[p. 320]

streefden en ook maatschappelijk slaagden, uitte zich in rancune. Zijn `scheldsonnetten' (De Nieuwe Gids, ix) en zijn gedragingen in 1893-1894, toen hij wederrechtelijk de gehele De Nieuwe Gids aan zich trok, zijn alleen zó te verklaren. In 1894 verscheen de bundel Verzen, niet chronologisch geordend, een jaar later gevolgd door Nieuwe verzen. De in 1896 in twee bundels verschenen kritieken, Veertien jaar literatuur-geschiedenis, 1880-1893 betekenen een standaardwerk voor de kennis van de Beweging van '80 en De Nieuwe Gids-tijd.

Mede door de opkomst van nieuwe literaire stromingen, in eigen tijdschriften belichaamd, heeft De Nieuwe Gids nooit meer een leidende positie heroverd, al hebben vooraanstaande auteurs eraan meegewerkt (Leopold, Van Looy, Van Deyssel, Streuvels, Timmermans). De sonnetten en kritieken van Kloos, maandelijks gepubliceerd en van tijd tot tijd gebundeld, bereikten zelden het oude peil en zakten dikwijls af tot berijmd of onberijmd geredeneer.

Na zijn huwelijk met Jeanne Reyneke van Stuwe (4 januari 1900) vestigde Kloos zich in 's-Gravenhage, waar hij een omvangrijke bibliotheek bijeenbracht en talrijke vrienden en bewonderaars ontving. In zijn roem, die feitelijk op werk van voor zijn 30ste jaar berustte, koesterde hij zich tot zijn dood, bij elk kroonjaar opnieuw gehuldigd, o.a. op 3 maart 1935 met een eredoctoraat der universiteit van Amsterdam. Na zijn dood is, op grond van documentaire publikaties, zijn literaire betekenis en vooral ook zijn morele integriteit een punt van discussie geworden; daarbij werd zijn homoseksuele aanleg, blijkens de verhoudingen met zijn jeugdvrienden al lang voor velen duidelijk, nu openlijk erkend. Indien men echter De Nieuwe Gids in de jaren 1885-1893 een `geestelijk brandpunt' acht, volgt daaruit tevens de erkenning van de onvervangbare betekenis van Kloos, aangezien hij tien jaar lang de centrale figuur van de literaire jongeren is geweest.

Werken:

Verzen II (1902); Honderd verzen en Okeanos (1909); Jacques Perk en zijn beteekenis in de historie der Nederlandsche literatuur (1909); Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid (1909); Verzen III (1913); Letterkundige inzichten en vergezichten, 23 dln. (1916-1938); Liefdesbrieven (1927); Verzen, definitieve tekst (1932).

Uitgaven:

W.K. 1859-1938 (1965, 1975²), bloeml., ingel. en samengest. door H. Michaël; A.P. Verburg en H.G.M. Prick (ed.), Okeanos-fragmenten (1971); Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten (1980), bloeml., samengest. door H.G.M. Prick; De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek (1980³), met een naw. door B. Luger.

Literatuur:

G. Stuiveling, Versbouw en ritme in de tijd van '80 (1934); K.H. de Raaf, W.K. De mensch, de dichter, de kriticus (1934); M. Kijzer, W.K. Zijn binnengedachten (1934); G. Stuiveling, De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt (1935, 1981³); F. Erens, Vervlogen jaren (1938, 1958²); G. Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Perk (1938); Idem, De briefwisseling Vosmaer-Kloos (1939); Khouw Bian Tie, W.K. en de dichtkunst (1941); J. Kloos-Reyneke van Stuwe, Het menschelijk beeld van W.K. (z.j.); G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids (1955); Idem, Supplement (1961); H.J. Michaël, `Willem Kloos temidden der Doorenbossen', in Nieuwe Taalgids, 54 (1961); Idem, `Martha Doorenbos', in Idem, 55 (1962); P. van Eeten, Dichterlijk labirint (1963), met bibl.; H.J. Michaël, `Abel en Eva', in Spiegel der Letteren, 8 (1964); M. Nijland-Verwey, `Verwey en K.', in Nieuwe Taalgids, 58 (1965) en 59 (1966); P. van Eeten, `K. en Beckering', in Idem, 59 (1966); E. d'Oliveira, '80 en '90 aan het woord (1966, 1977<sup>2</sup>); H.G.M. Prick, `Ik scheen hem geenszins 't ware', in Meded. Fred. v. Eedengenootschap (1971); J. Meijer, Jacques Perk en W.K. 1881 (1972); Horus, 1 (1973), speciaal W.K.-nummer; J. Meijer, The only begetter (1975); P. Kralt, `W.K. en de Griekse levensbeschouwing', in Nieuwe Taalgids, 71 (1978); Idem, `De cyclische structuur van Het boek van Kind en God', in Idem 72 (1979); Idem, `K. Charaxes aan Rhodopis: een eerste interpretatie', in Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterk., 95 (1979); Idem, `Afscheid van het heelal', in S.A.J. van Faassen (ed.), Was ik er ooit eerder? (1980); Idem, `Liefde en dood: bij een publicatie van W.K. uit 1882', in Spektator, 10 (1980-1981); Idem, `W.K. en "De Amsterdammer"', in Maatstaf, 30 (1982); Idem, `De dichter, zijn geliefde en zijn muze', in Idem, 30 (1982); R.J. van der Paardt, `Tachtig tegen vijftig over tachtig: Lucebert en de grazende vrede', in De Revisor, 9 (1982); P. Kralt, `Maria en Martha: W.K., november 1883', in Spektator, 12 (1982-1983); Idem, `De twee gestalten der liefde: W.K. november 1883-april 1884', in De Revisor, 10 (1983); M.J.G. de Jong, `Dichterschap of meesterschap', in Nieuw Vl. Tijdschr., 36 (1983); H.G.M. Prick, `W.K. als verzamelaar van boeken', in Boeken verzamelen (1983).

[G. Stuiveling]