De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Haan, Jacob Israël de

Nederlands prozaschrijver en dichter (Smilde 31.12.1881-Jeruzalem 30.6.1924). Uit groot gezin van een joodse godsdienstleraar, broer van de schrijfster Carry van Bruggen. Opleiding voor onderwijzer; breuk met zijn opvoeding. Journalistiek werk in de sfeer van socialisme en vrije gedachte. Als letterkundige debuteerde hij met novellen in naturalistische trant, en met nogal traditionele gedichten (in het maandblad Nederland). De roman Pijpelijntjes (1940) gaf als herkenbaar beeld van intieme vriendenrelaties in het toenmalige Amsterdam veel aanstoot, evenals Pathologieën (1908). Ook in de Libertijnsche liederen (1914) blijkt De Haans homoseksuele aanleg. Inmiddels was de dichter in contact gekomen met Verwey en diens maandblad De Beweging. Hij keerde terug naar het joodse geloof, nu als overtuigd zionist.

Zijn twee bundels Het joodsche lied (1915 en 1921), ofschoon niet uitsluitend aan godsdienstige motieven gewijd, vormen een hoogtepunt van joodse lyriek. Deels ontstaan uit herinneringen aan een vrome jeugd, deels ook uit verlangens en verwachtingen, en soms uit de spanning tussen streng geloof, modern denken en afwijkende erotische aanleg, treft dit werk door persoonlijk pathos, kernachtige beeldspraak en een eigenzinnig ritme.

Intussen was De Haan rechten gaan studeren; in 1916 promoveerde hij op een proefschrift over rechtskundige significa; in datzelfde jaar werd hij privaatdocent aan de universiteit van Amsterdam. Hij behoorde tot de signifische vriendenkring rond Van Eeden. Kort na wo i ging hij als correspondent van Het Handelsblad naar Palestina en schreef daar een reeks scherpzinnige feuilletons, ten dele gebundeld in Palestina (1925). Hij ging noch in politieke, noch in godsdienstige zin akkoord met de heersende opvattingen. De plannen voor zijn terugkeer naar Nederland stonden reeds vast, toen hij werd vermoord.

De bundel Kwatrijnen (1924) bevat ruim 900 gedichten, uiteenlopend van toevallige notities tot gekristalliseerd zelfbesef. De twee bundels Verzamelde gedichten (1952) bevatten behalve zijn niet geheel volledig herdrukte zes bundels een belangrijke groep verspreide en nagelaten verzen; maar het jeugdwerk van voor 1909 ontbreekt. De Haans leven inspireerde Arnold Zweig tot zijn roman De Vriendt kehrt heim (1942).

Uitgaven:

W.J. Simons, Pijpelijntjes (1974); G. van Eekhoud en W.J. Simons, Pathologieën (1975); K. Joosse en J. Meijer, `Kanalje en opstandige liedjes' in Engelbewaarder, 6 (1977); R. Delvigne en L. Ross (ed.), Open brief aan P.L. Tak (1982); Idem, Pijpelijntjes (1982); G. Komrij, Ik ben een jongen te Zaandam geweest, bloemlezing uit zijn gedichten (1982); R. Delvigne en L. Ross, Nerveuze vertellingen (1983).

Literatuur:

M. de Haan, J.I. d. H., mijn broer (1954); A. Saalborn, Brieven aan een jongen (1957); E.L. Israel, J.I. de H., de dichter van Het joodsche lied (1963); G.C.J.J. van den Bergh, `J.I. de H. en de rechtszaal', in Themis (1964); J. Meijer, De zoon van een gazzan (1967); Idem, `J.I. d. H. en K. Wolfskehl', in Nieuwe Taalg., 65 (1972); L.A.M. Giebels, `J.I. de H. in Palestina', in Studia Rosenthaliana, 14 (1980); R. Delvigne en L. Ross, `Het conflict tussen J.I. de H. en P.L. Tak', in Revisor, 7 (1980).

[G. Stuiveling]