De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Bloem, Jakobus Cornelis

Nederlands dichter (Oudshoorn 10.5.1887-Kalenberg 10.8.1966). Na hbs-tijd in Leiden (1899-1905) en Amersfoort (1905-1906) legde hij het staatsexamen gymnasium A af (1909). Studeerde rechten aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, waar hij 30.11.1916 op stellingen promoveerde. Was aanvankelijk werkzaam bij de gemeenteadministratie. Na een periode als redacteur van de nrc werd hij opnieuw ambtenaar, eerst als griffier bij het kantongerecht in Lemmer en Breukelen, vervolgens in een functie bij het departement van sociale zaken en ten slotte opnieuw als griffier bij het kantongerecht, maar toen in Zutphen. Sindsdien leefde hij ambteloos. Het `zwerfziek hart' was meer dan een dichterlijke realiteit: hij woonde in versch. steden, o.a. in Amsterdam. In 1948 maakte hij een reis naar Zuid-Afrika. Voor zijn poëzie ontving hij in 1949 de Constantijn Huygensprijs en in 1953 de P.C. Hooftprijs.

Hoewel hij pas na wo i zijn gedichten bundelde, behoort hij tot de generatie van Geerten Gossaert, P.N. van Eyck, A. Roland Holst en J.I. de Haan. Dit blijkt vooral uit de die generatie kenmerkende spanning tussen ziel en zinnen. Van Eyck spreekt van een `ingeschapen ontgoocheling' als bron voor genoemde spanning. Bloem neemt een positie in tussen Roland Holst en Van Eyck, van wie de eerste zich in en door zijn poëzie een mythische wereld als wijkplaats schiep, terwijl de laatste probeerde door middel van een eenheidscheppende visie de spanning als zinvol te interpreteren. Bloem rest de aanvaarding van het levenslot, dat door zijn onbevredigdheid het verlangen naar bevrijding en daarmee onafwendbare ontgoocheling oproept. Een vicieuze cirkel die in de gedichten vastgelegd en door het dichten tijdelijk verbroken wordt.

Aanvankelijk werd zijn poëzie gekenmerkt door een breed golvend ritme en een enigszins archaïserende woordkeus en zinsbouw. Ook hierin toonde hij zich een generatiegenoot van Gossaert en van Van Eyck, aan wier discussie over de retoriek hij deelnam door een artikel in De Beweging van 1913. Bewust wilde hij in een traditie staan, maar daarin de eigen stem zo zuiver mogelijk laten klinken. De op Het verlangen volgende bundels tonen een versobering van de versvorm, voornamelijk door verkorting, waarschijnlijk door de dichter zelf als een zuivering ervaren, getuige zijn aforisme: `Dichten is afleren'. Is er als men het geheel overziet reden om de verstrakking als een verbetering te waarderen, in elke bundel van Bloem staan verzen die het kenmerk van zijn dichterschap dragen. In 1921 verscheen Het verlangen dat in de titel het levensgevoel formuleert, waarvan feitelijk alle bundels getuigen. In deze eerste verzameling krijgt het vorm in de gestalten en stemmingen waarvan de tweedeling spreekt. Ook de `gestalten' zijn echter door een `stemming' gekleurd. Kenmerkend is een hunkering naar levensvolheid (`Het baanwachtershuisje' in Verzamelde gedichten, 1947) alsof de dichter aan een aarde wilde ontvluchten, die hem ondanks ontgoochelingen bleef boeien. Het was juist dit `verlangen' dat zijn leven intensiveerde en hem aanleiding gaf het te prijzen als `goddelijke onvervuldheid'. Dan was het leven een `koningsmaal', waarvan de `luister niet te dooven' viel (`October' eveneens in Verzamelde gedichten) en waarvan heen te gaan bitter verdriet bracht (`Euthanasia'). Zodra hij evenwel vormen looft, wegens de mogelijkheid der vervulling, verzwakt het verlangen. Wat hij zoëven prees, wordt een beklemming, omdat het een beperking is van een streven dat zich juist op dat onbegrensde richt. Zo kan hij steden bejubelen en vervloeken, het leven als verrukking én als een last ervaren.

Media vita (1931) ontleent zijn titel aan een befaamde middeleeuwse antifoon: `Media vita in morte sumus'. Het vervoerende verlangen verzwakt niet zozeer, maar de beklemming om het onherroepelijke van `de onsterfelijke dood' snijdt de dichter de brede adem af: de verzen zijn korter, waarbij de zo begeerde zuiverheid toeneemt. Als een Nederlaag, titel van een bundel uit 1937, wordt het bestaan in de schaduw der overmachtige dreiging ervaren. Men leest hierin de helderste belijdenis van één die `wereldvlucht' noch `hemelrucht' aanvaardend, slechts `lucht' zocht in de poëtische schepping zelf. Steeds sterker wordt de toon van berusting: de eigen dichterlijke bloei heeft geen bewijskracht meer voor een bestaan dat tot Sintels (1945) verbrand is. `Quiet though Sad' (1947) aanvaardt hij in een gelatenheid die meer met moed ver-

[p. 80]

want is dan het woord suggereert, de situatie waarin hij gekomen is. Wanneer hij zo ontgoocheld is, dat het leven als één lang derven wordt geproefd, blijkt dat `Alles veel [is] voor wie niet veel verwacht'. Bij dit nulpunt der verwachting blijft de `dapperheid die domweg gelukkig wil zijn'.

De plaquette Avond (1950) en het bundeltje Afscheid (1957) bevestigen een levensliefde, die elke morgen weer ontwaakt, hoewel het hart zich voortdurend door `najaar en ouderdom, winter en dood' bedreigd weet. Wat blijft is de fierheid het `onaanvaardbare te aanvaarden'.

Verzamelde beschouwingen (1950) bevat een aantal artikelen over dichter en gedichten en over de kwestie van de retoriek in de poëzie. Zij zijn kenmerkend voor zijn visie op grootheid en zuiverheid, twee elementen die voor hem principiële waarde hebben bij de beoordeling van literatuur. Om zijn eigen bijdrage over de retoriek te situeren en om het belang van de kwestie zelf nam de dichter de artikelen van Verwey, Van Eyck en Van Ameide in een `Appendix' op.

Werken:

Aforismen (1952); Terugblik op de afgelegde weg (1954), pr.; Doorschenen wolkenranden (1958), inl. met keuze uit eigen werk; Persoonlijke voorkeur (1958), met comm.

Uitgaven:

Verzamelde gedichten (1976⁵); S. van Faassen (ed.), Ongewild archief (1977); A. Kets-Vree (ed.), De brieven van J.C.B. aan Aart van der Leeuw (Achter het boek, 1979); A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet (ed.), Gedichten (1979), met comm.; G.J. Dorleijn, A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet (ed.), Brieven aan P.N. van Eyck (1980).

Literatuur:

J.A. Rispens, Richtingen en figuren in de Nederl. Letterk. na 1880 (1938); P.N. van Eyck, in Verzameld werk, dl. 4; A.L. Sötemann, `Over de dichter J.C.B.', in Jaarb. Mij der Nederl. Letterk. 1971-1972 (afzonderlijke herdr. 1976, 1979²); Idem, Vier opstellen over J.C.B. (1979); C. Eggink, Leven met J.C.B. (1979); J.C. Kamerbeek, De poëzie van J.C.B. in Europees perspectief (1979²).

[H.A. Wage]