De ziekte der geleerden

[p. 1]

Inleiding.

In 1806 verloor Bilderdijk zyn jongste kind, het tiende waer hy den ontydigen dood van betreurde⁽¹⁾. De vader zelf was ziek en, naer 't schynt, bedlegerig, toen hem die slag trof. Daegs na de begrafenis beproefde hy om, ter vervulling eener aenstaende leesbeurt in de openbare vergadering der Maetschappy van Nederlandsche Letterkunde, een vers te maken op het ontzet van Leyden anno 1574; maer hy bezweek in zyne droefheid, en kon niet geven dan tranen⁽²⁾. Intusschen, die droefheid zelve, veroorzaekt door het wegsterven van zyn zoontje, en zyne eigen ziekte werkten, als 't ware, te samen op Bilderdijks rustlooze verbeeldingskracht, en wekten zynen dichtgeest derwyze op, dat hy dien zelfden dag een Dichtstuk begon van hetgeen hy gevoelde, en nooit sterker in al zynen om vang gevoeld had dan toen⁽³⁾.

(1) Zie Overzicht van het leven en de werken van M^r Willem Bilderdijk, enz. door Isaac Da Costa. Amsterdam, 1844. Bladz. 68. - Zie Bilderdijk zelf in zyn Nabericht op de Ziekte der Geleerden, bl. 3, uitgave van 1807.

(2) Men vindt het stukje, bestaende uit 184 verzen, voorafgegaen door een Berigt van den Dichter, en uitgesproken den 3^den October 1806, in de Verhandelingen van de Maatschappy van Leyden, II^de Deel, I^ste stuk, bl. 285, vlgg.

(3) Zie het Nabericht, loc. cit.

[p. 2]

Zie daer hoe het Dichtstuk de Ziekte der Geleerden tot stand kwam. Bilderdijk moet de zes Zangen zeer spoedig voortgezet en in korten tyd voltooid hebben, als nader blyken zal. Ook zegt hy dat hy ze den lezer aenbiedt gelyk die uit zyne pen zyn gevloten, zonder opschik, zonder schaving of polysting⁽¹⁾, zonder zucht om er meê te schitteren of eer in te leggen, eenvoudig gelyk zy zyn, en gelyk zy, by gebrek van een hoofd dat nog werken kan, blyven moeten.

Hy erkent nogtans⁽²⁾ dat hy zyn werk, van den eersten regel af, tot de uitgave bestemde. Hy achtte het nuttig en troostryk voor anderen, omdat hy er zelf troost in zocht, en dat hy er waerheden in voordroeg die, in vroegere dagen begrepen, hem hadden kunnen behouden. Maer hy bestemde het alleen voor de zulken die door hunnen stand, door hun beroep of door hunne letterzucht, aenleiding verkregen hadden om er het bedoelde nut uit te putten; en meteen wilde hy het, uit dankbaerheid en tot eene laetste gedachtenis (want hy achtte zynen dood aenstaende) der Leydsche Hoogeschool toewyden, in wier schoot hy opgevoed was geworden, en al zyne geleerdheid verkregen had.

Zyne vrienden, die er brokstukken van hoorden, oordeelden dat het algemeener behagen kon, en haelden Bilderdijk over om zyn Gedicht voor te lezen in de Leydsche afdeeling

(1) Zulks mag wonder en ongeloofelyk schynen; doch die weet dat een van Bilderdijks meesterstukken het werk is van éénen nacht, zal hier 's mans eigen getuigenis niet wraken. Zie den School- en Letterbode van 1844, bl. 349-355. - Even zoo verbazend is wat de heer Da Costa getuigt in zyne uitgave van den Ondergang der eerste Wareld, bl. 44, namelyk dat het bewerken en voltooijen eens geheelen Zangs van dat voortreffelyk Heldendicht gewoonelyk aen Bilderdijk niet meer dan veertien dagen arbeids kostte. En dat weet hy uit den mond des dichters zelf.

(2) Nabericht, bl. 4.

[p. 3]

der Maetschappy van Kunsten en Wetenschappen. Zulks geschiedde⁽¹⁾. Twee Zangen werden er van gehoord, en de overige vier zouden in de volgende vergaderingen gelezen worden, wanneer de akademische stad, in het begin des jaers 1807, door het springen van een kruidschip deerlyk geteisterd werd⁽²⁾. Een deel van Leyden werd ten puinhoop, het overige tot een schrikbeeld en treurtooneel gemaekt, waer geheel Holland en inzonderheid diens teergeliefde koning Lodewyk ten zeerste meê begaen was. Onder de liefde-offers, by deze gelegenheid tot verzachting van het lot der ongelukkigen van alle kanten aengebragt, behoorde ook eene gift uit het hart van Bilderdijk, dat hart allenzins waerdig, en den man geheel kenmerkend. De Minister van Binnenlandsche Zaken ontving reeds den 17^den January (vyf dagen na het onheil) een adres in het Fransch van den volgenden inhoud: ‘De ramp der stad Leyden treft my boven alle uitdrukking. Nauwelyks tot de vaderlandsche haerdstede terug gekeerd⁽³⁾, onder het leed vermast, en hebbende schier niets meer dat ik het myne mag noemen, kan ik evenwel geen bloot toeschouwer blyven der edele poogingen van al wat in ons land voor medelyden vatbaer is. Vergun des dat ik, in plaets van goud en zilver, een Dichtstuk in zes Zangen in uwe handen stelle,

(1) Zie het Nabericht, bl. 4, en de Redevoering van Jhr. De Bosch Kemper, in het vierde Deel van de Nieuwe Werken der Hollandsche Maatschappij van fraaije Kunsten en Wetenschappen, bl. 36. Zie ook Bilderdijks Brieven, II, bl. 121.

(2) Zie over die gebeurtenis Bilderdijks Dichtstuk getiteld Leydens Ramp. Amsterdam, by Joh. Allart, enz. 1808, in-8^o. Zie vooral het Historisch Tafereel achter het Dichtstuk geplaetst.

(3) Bilderdijk was in 1795, om zyne getrouwheid aen het huis van Oranje, uit Holland verbannen geworden. Hy week naer Engeland, van daer naer Brunswyk, en zag eerst in het voorjaer van 1806 zyn vaderland weêr.

[p. 4]

zeer onlangs door my afgewerkt, en aen de Hoogeschool van Leyden opgedragen. De opbrengst bied ik aen ten behoeve der ongelukkige stad. Ik heb de eer, enz.⁽¹⁾’

Deze gift werd vereerend aengenomen, en het werk nog dat zelfde jaer uitgegeven by inteekening, waer de koning en al de voornaemsten des lands deel aen namen, zoo dat het voor Leyden eene som opbragt van 1400 gulden.

Dusdanig is de geschiedenis eens werks, dat van meer dan een bevoegd oordeelaer geacht wordt het meesterstuk te zyn van den doorluchtigen schryver, en hetwelk men derhalve houden mag voor het meesterstuk der nederlandsche Litteratuer; want dat Bilderdijk de grootste dichter is dien Holland ooit heeft voortgebragt, wordt haest niet meer tegengesproken, en zal met der tyd nog algemeener erkend worden, als alle partyschap en yverzucht zwygen zal, doch vooral wanneer men door studie en nadenken dieper inzigt zal krygen in 's mans schriften, en aldus beter in staet wezen om er de verdiensten en de schoonheden van te waerdeeren.

Trouwens, onder al de nederlandsche Dichters is er niet een die zoo veel studie vereischt om verstaen te worden, als Bilderdijk. Niet dat zyne tael duister zy, of dat hy opzettelyk woorden gebruike welke thans verouderd zyn, gelyk men er zoo veel vindt by Hooft en Huygens die, zonder ophelderingen, bykans niet meer te lezen zyn. Neen, de moeijelykheid welke Bilderdijk in zyne voornaemste werken vertoont, komt grootendeels voort uit de verbazende geleerdheid des schryvers, uit de verhevenheid en de afgetrokkenheid der onderwerpen die hy behandelt, en uit zyne oneindige kunst van met

(1) Zie Da Costa, Overzicht, enz. bl. 70. - De oorspronkelyke tekst van het adres bevindt zich mede achter de Aanteekeningen op de Ziekte der Geleerden, in de beide uitgaven.

[p. 5]

de tael te doen wat er nooit iemand meê gedaen had. Wenken op de Oudheid, toepassingen der Geschiedenis, voorbeelden uit de heidensche Fabelleer, verwyzingen naer de oudere en nieuwere Aerdrykskunde, spreuken van grieksche en romeinsche dichters, zinspelingen op wysgeerige stelsels van vroegeren en lateren dag, ontleening van denkbeelden uit allerlei kunsten en wetenschappen: zie daer wat men gedurig aentreft in de groote stukken en dichtwerken van Bilderdijk⁽¹⁾. En indien men in al die vakken van geleerdheid niet geoefend is, indien men zelfs, door een alledaegsch verkeer met de Oudheid, niet gemeenzaem is met hare veelvoudige letterkunde, zoo wordt het onmogelyk menige plaetsen van onzen Dichter te verstaen, ten zy men door studie de ontbrekende kennis verwerve en zich aldus bekwaem make om zyne schriften te lezen.

Naest deze eerste zwarigheid doet zich eene andere op, voortkomende uit den aert zelf der onderwerpen die Bilderdijk met eene soort van voorliefde behandelt. Voor hem is de beschryvende poëzy een spel, waerby hy nu eens de dichters van Roomen of Griekenland navolgt, ja en meermaels overtreft; dan weêr zyne eigen verbeeldingskracht bot viert en den lezer betoovert door den rykdom zyner tafereelen. In de Ode, in het Epos, in den Krygszang, roert hy zyne snaren met eene onvergelykelyke kunst, en haelt er toonen uit die ten eeuwigen dage zullen bewonderd worden. Maer het is vooral in zyne wysgeerige gedichten dat Bilderdijks vernuft boven alles uitschittert. Daer vertoont zich zyn genie in al zyne oorspronkelykheid; daer verheft hy zich op de vleugelen der Poëzy tot

(1) Zie wat Bilderdijk zelf zegt over de geleerdheid in den Dichter vereischt, in de vroegere Werken van de Maetschappy van Leyden, in-4^to VI, bl. 172.

[p. 6]

eene hoogte die zelden, misschien nooit, door eenigen dichter bereikt is geworden; daer voert hy den lezer, die hem verstaen en gevoelen kan, in zynen geestdrift meê; daer verspreidt hy schoonheden die zoodanig bekoren en innemen, dat men weldra in andere dichters geen behagen meer kan scheppen.

Het is zoo; maer hoe veel zyn er die Bilderdijk in zyne dichterlyke vlugt volgen kunnen? Wie durft zeggen dat hy hem in de Geestenwareld, in het Waarachtig Goed en in andere meesterstukken van dien aert⁽¹⁾ zonder inspanning, zonder ernstige studie verstaet? Welke lezer wordt soms het spoor niet byster en verliest niet den samenhang en de eenheid uit het oog, wanneer de Dichter hem zonder voorbereiding tot hooge bespiegelingen of in schitterende epizoden meêsleept die, meesterlyk genoeg, uit het onderwerp zelf ontwikkeld zyn en daermeê verbonden blyven, doch waer de leiddraed te zoek raekt voor alwie aen de tael der Poëzy en haer stoute afwykingen van de gewoone rede niet gewend is? Ik zeg de tael der Poëzy; maer deze is nog gansch onderscheiden in de werken van Bilderdijk, en levert eene derde moeijelykheid op voor den onervaren lezer. Waer andere dichters eene reeks van verzen toe behoeven, dat zegt hy in één; by hem is niets overbodig; wat met enkele aendacht by het uitgedrukte verstaen kan worden, blyft dikwyls weg; de woorden krygen, uit de plaets die zy in het vers bekleeden, eene bepaelde beteekenis of eene byzondere klem; allerlei kunstgrepen weet hy aen te wenden om de levendigheid der voordragt te ver-

(1) Als daer zyn De Hoop, Schilderkunst, en meest al de stukken voorgelezen in de maetschappy Felix meritis of in de Amsterdamsche Afdeeling der Hollandsche Maetschappy van Kunsten en Wetenschappen. Zy zyn gedeeltelyk gedrukt in de Affodillen en de Winterbloemen van onzen Dichter.

[p. 7]

meerderen, om de gedachten op te luisteren, om de beelden treffend te maken: en altyd plooit en gehoorzaemt de tael, en zonder dat hare wetten verwrikt of geschonden worden, neemt zy vormen aen welke men vergeefs by andere schryvers zoeken zou.

Uit dit alles volgt dat Bilderdijk, om verstaen, om gevoeld, om naer waerde geschat te worden, althans in zyne voorname dichtwerken verklaring vordert. Duizend schoonheden gaen verloren, als men hem niet volkomen begrypt, als men zyne kunst niet nagaet, als men den rykdom en het vermogen van zyn genie niet leert kennen. Het was in die overtuiging dat een van Bilderdijks grootste bewonderaers, de heer Da Costa, die met den dichter geleefd had, en zoo wel door vriendschappelyk verkeer als door eigen kundigheid meest bevoegd was om 's mans werken en verdiensten te waerdeeren, in 1845 ondernam zyn Epos, namelyk de vyf bestaende Zangen van den Ondergang der eerste Wareld uit te geven met eene inleiding, varianten, aenteekeningen en verhandelingen⁽¹⁾. Een groot gedeelte van dit aenzienlyk bywerk is ingerigt om uit de voltooide zangen, door Bilderdijk zelf in het licht gegeven, geheel het samenstel, den loop en de ontknooping van het afgebroken Heldendicht op te maken, eene taek welke de heer Da Costa met zoo veel scherpzin als yver voor den roem zyns vriends vervuld heeft. In de aenteekeningen, welke den tekst vergezellen en zeer menigvuldig zyn, verklaert de schryver de uitdrukkingen die, onder het tael- of spraekkundig opzigt, eenige moeijelykheid aenbieden; of wel hy doet er de buitengewoone kracht, den wyzen keus, den byzonderen vorm van opmerken. Elders dringt hy aen op de wondere

(1) Leeuwarden, by Suringar, 1845 en volgende jaren. In octavo, 533 bladz.

[p. 8]

toon- en maetschakering die de verzen van Bilderdijk onderscheidt; of hy stelt de verborgen schoonheden, de verhevenheid der gedachten, hare zedelyke en godsdienstige strekking voor oogen; of hy vergelykt treffende plaetsen met de voorbeelden der Oudheid: kortom, zyn doel is steeds om door ophelderingen, aenmerkingen en vlugtige wenken het Dichtstuk te helpen lezen, verstaen, waerdeeren.

Dit was insgelyks ons doel toen wy reeds vroeger, in 1842, de Geestenwareld met commentariën uitgaven⁽¹⁾, en het jaer daerna er nog het Waarachtig Goed in eene tweede editie byvoegden⁽²⁾. Wy wilden ook die onvergelykelyke lettervruchten van den grooten Dichter helpen verstaen en naer waerde schatten. Maer ons inzigt was tevens om, by het ontleden van Bilderdijks werken en het aenwyzen zyner schoonheden, de aendacht onzer landgenooten te vestigen op de grondige studie der moedertael en op de ware beginselen van letterkunde, zonder welke wy nimmer iets goeds in die tael zullen voortbrengen. Volgens die beginselen, welke op de natuer van het menschelyk verstand gegrond zynde noodwendig altyd dezelfde blyven, moet ieder letterkundig opstel geëvenredigd wezen in zyne deelen, éénheid vertoonen, zyn onderwerp aenhoudend voortzetten, op een zekeren toon gestemd zyn naer den eisch van het onderwerp zelf, enz. Deze voorschriften, door de latynsche schryvers der eeuw van Augustus waergenomen, vindt men insgelyks onderhouden by de fransche schryvers in die van Lodewyk XIV, en Bilderdijk ook heeft er geene andere gekend in zyne onsterfelyke werken.

Sommigen beelden zich in dat die voorschriften verouderd zyn, weshalve men daer thans geen rekening meer van houden

(1) Zie het maendschrift de Middelaer, II, bl. 469-538.

(2) Leuven, by Vanlinthout en Vandenzande, in-8^o, 180 bladz.

[p. 9]

moet, nu de litteratuer zich naer het klassicismus van Grieken of Latynen niet meer voegen wil. Doch zulk voorgeven verraedt louter onwetendheid of dwaesheid; want het is alsof men beweerde dat de vormen van een hedendaegsch standbeeld niets gemeen moeten hebben met die der meesterstukken uit de Oudheid, wat iedereen voor onzin zou uitkryten. Het is even zoo met de letterkunde. Alles wat op de natuer gegrond is, verandert niet in den loop der eeuwen; bare wetten blyven dezelfde, de toepassing alleen op andere voorwerpen kan onderscheiden zyn; maer in de kleinste fabel, in het geringste puntdicht, in het beknoptst verhael moet men, heden zoo wel als voor twee duizend jaren, de regels der kunst door de natuer voorgelicht in acht nemen, zal men iets anders voortbrengen dan wildzang in de Poëzy en brodwerk in de Proza.

Hetzelfde geldt van de tael. Zy ook heeft hare eigenschap, hare wetten, zoo wel in de woordvorming als in de woordvoeging: die wetten schenden is de tael verbasteren, en met verbasterd Nederduitsch kan men geene letterkunde opbouwen. Doch waer zal men de tael in hare zuiverheid leeren; waer zal men haren geest, hare eigenaerdigheid, hare wondere buigzaemheid kunnen waernemen, zoo niet by Bilderdijk, die al hare geheimen doorgrond heeft, en haren ganschen rykdom in zyne gedichten ten toon spreidt? Ja, als leermeester in het dicht- en in het taelkundige staet hy aen 't hoofd onzer vaderlandsche schryvers; maer zyne lessen vorderen soms uitlegging, en die hebben wy by de vroeger gemelde dichtwerken trachten te geven.

Wy beproeven dit andermael voor het uitmuntendste van al zyne dichtwerken, en vertrouwen dat het publiek onze nieuwe pooging, zoo wel als de eerste, zal ten goede duiden.

De Ziekte der Geleerden is een Leerdicht, derhalve niet vatbaer voor den toon van het Heldendicht; maer het is

[p. 10]

tevens Poëzy, en dus mag men zich verwachten aen al de sieraden die het onderwerp toelaet. Ja, en hoe groot die verwachting des lezers ook zyn moge, durven wy vooraf waerborgen dat zy overtroffen zal worden; want Bilderdijk zelf overtreft zich in een Gedicht waer hy, meer dan in eenig ander, zyn hart in uitstort. Inderdaed, wat zingt hy, ten zy de geschiedenis van zyn leven? Hy zingt de kwael die de Geleerde op den hals haelt door overdreven arbeid; hy meldt haren oorsprong, beschryft hare woede, maelt hare treurige gevolgen, en wyst middelen aen tot genezing, tot verzachting, tot troost: troost voor zichzelven en voor anderen.

Opdat de lezer zich een algemeen denkbeeld moge vormen van het plan en den gang des Dichtstuks; opdat hy vooraf moge zien met welk vernuft Bilderdijk zyn onderwerp heeft weten te ontwikkelen, en wat eene anders drooge, ondichterlyke stof in de hand van een grooten meester worden kan, laten wy hier den Inhoud van het gansche werk volgen, zoo als die door Bilderdijk zelf is opgesteld, doch met hier en daer eenige uitbreiding, elders met onderdrukking van eenige byzonderheden, naer dat wy het nuttig oordeelden tot beter verstand der zaken.

Eerste Zang.
Inleiding en voorbereiding.

Het Dichtstuk vangt aen met de voorstelling des Onderwerps, vers 1-8. - Dan volgt de Aenroeping, 9-23, - en de toewyding aen de wetenschap beoefenende Jongelingschap, 24-52, - alsmede aen den lydenden Ouderdom, 53-66. - Vervolgens wyst de Dichter den heldentoon af, 67-84. - Dit alles behoort tot de Inleiding.

[p. 11]

Nu begint de Dichter zyn onderwerp te verhandelen, en treurt over de menigte van kwalen die de mensch te duchten heeft, allen oorspronkelyk uit de erfzonde, 85-97.

Vervolgens onderzoekt hy waerom de mensch vatbaer is voor 't lyden, 98-104, - en stelt hem voor als bestaende uit ziel en lichaem, zynde dit laetste een heerlyk kunstgewrocht, doch ligt te ontstellen, 105-109. - Dit dichterlyk uitgebreid, 110-132.

Doch, indien het lichaem door alles vernielbaer is, God schiep de Pyn, ter waerschouwing van het aendoende kwaed, 133-152. - Uitbreiding, 153-180. - Lof der Pyn, 181-204.

Tafereel uit de Oudheid: de Veldgod, 205-240. - Dit toegepast, 241-252.

De eerste graed van 't gevoel der ongesteldheid, niet te veronachtzamen, 253-284. - Gevolg van zulke verwaerloozing, vergrooting van het kwaed, 285-303. - Waer tegen dan ook de Natuer poogt, om het uit te dryven, 304-310. - Hoe? - Voorbeelden: krimping, uitstorting van vochten, etterteelt, ontsteking, koorts, 311-336. - Hippocrates bevestigd, 337-340.

Dit poogen der Natuer door de Geneeskunst te volgen, niet te willen dwingen, 341-358.

Ongeneeslyke kwalen - voor te komen, 359-379. - Gelykenis, 380-388. - Toeneming van 't kwaed, 389-400, en - opwekking tot tydige maetregelen, 401-408.

Doch nooit te wanhopen aen genezing, 409-412. - Is het kwaed niet meer uit te roeijen, men zal het verzachten, 415-424.

Overgang tot den tweeden Zang, 425-428. - Het onderwerp nader bepaeld, 429-436.

[p. 12]

Tweede zang.
Oorsprong en aert van de ziekte der geleerden.

De Dichter zoekt naer den oorsprong en den aert dezer Ziekte. - Hy vangt aen met te toonen dat ware kennis, kennis is door de oorzaek, 1-4. - Zy rust op de ondervinding, 5-24. - Uit welke de Wetenschap ontstaet, 25-38.

Vervolgens roept hy de Ontleedkunst aen, - niet tot verklaring van de verhevener Physiologie, 39-52; - of ter beslissing van het verschil van systema tusschen de Geleerden, 53-64; - noch ook tot volkomen uitlegging der dierlyke huishouding, 65-84; - maer alleen tot ontdekking der eerste beginselen, 85-88.

Dichterlyke beschryving der Klieren en hare werking, 89-100, - door voorbeelden opgehelderd, 101-124.

Het werktuig van het denken ook stoflyk en vermoeibaer, 125-132.

De vermoeijing verklaerd als uitputting, 133-144, - volgende op allen arbeid, zwaer of gering, 145-168; - zelfs op het vermaek, 169-172. - En met een woord, op alles, 173-180.

Toepassing daervan op de hersens, 181-192, - waervan, als werktuig, zelfs het denkvermogen afhangt, 193-200. - Dit dichterlyk uitgebreid, 201-217.

Aert van het lichaem. - De natuer herstelt, tot geheele uitputting des lichaems toe, de verspilde vochten, 218-230. - Voorbeelden, in den Wellustige, 231-248; - in de zogende Voedster, 249-280; - in de speekselverkwisting der Tabakrookers, 281-312.

Nadere verklaring. - Ieder vocht wordt door de klieren afgescheiden uit het bloed, 313-325. - Gelykenis ter opheldering, 326-334.

[p. 13]

Te groote verslinding van één vocht, brengt algemeen gebreklyden voort, 335-344. - Toepassing. Wegneming der voeding, - verwoesting van 't werktuig zelf, door de prikkeling. - Van daer ontaerting der vochten, - en van de geheelheid des bloeds, 345-380.

Dit te erger in de hersenen, om derzelver algemeene beheersching van alle de deelen des lichaems, 381-404. - Van daer dan ook alle de toevallen die de ziekte der Geleerden meêbrengt. - Dichterlyke beschryving dier toevallen, 405-427, - inzonderheid der Hypochondria, 428-484. - Overgang tot den derden Zang, 485-500.

Derde zang.
Algemeen overzigt der ziekten.

De Ziekten vertoonen zich aen den Dichter onder zinnebeeldige gedaenten.

Allegorieke verschyning van de heete ziekten, 1-11; - van de afgaende koortsen, 12-40; - van de sleepziekten, 41-60, - en dier schrikkelyke toevallen, 61-82.

De Allegorie wordt voortgezet, 83-88. - Afdaling in den Afgrond, 89-112. - Beschryving van den Voorburg der Hel: - vervuld met allerlei Zedelyke en Lichaemskwalen, 113-132.

Beschryving der Pynen, - hare grootte en gedaente, 133-144; - hare veranderlykheid en menigte, 145-168; - hare werking in stekingen, klemmingen, benauwdheden, scheuringen, kloppingen, stikkingen, gloed, koude, enz. Gelykenis, 169-199. - Wyders hare samenhooping, vermenging, voortteeling van nieuwe pynen, 200-212. - En by welke geene door Dwingelanden uitgedachte foltering haelt, 213-228.

Nieuwe verschyning. Terugkeer tot de waerheid, 229-240. - De verbeelding schept, in den Afgrond, Razernyen als

[p. 14]

aenstooksters tot, en wreeksters van zedelyk kwaed; en plaetst daer even zoo den oorsprong der Ziekten, en der onheilen van 't Lotgeval, 241-250. - Doch ons hart is oorsprong van 't zedelyk - het lichaem van 't lichamelyk leed; - en de Voorzienigheid doet wel in de uitdeeling van 't lot, 251-256.

Uitbreiding - en terugbrenging op het lichaem, als oorsprong der Ziekten, 257-268.

Besmettingen van buiten in de lucht - schaving - kwetsing - spys, artsenyen, vergiften - hebben plaets als oorzaken van Ziekten, 269-279. - Voorbeelden, 280-290.

Dan deze zyn weinig, - en behoefden ons niet te schaden; - maer het lichaem, indien het onverdorven was, zou ze afweeren; - en hoe? 291-304. - Doch de eerdere verderving des lichaems plant zich over. Voorbeelden, 305-312. - Oorspronkelyke staet des lichaems, 313-316. - Tegenwoordige, in zyn verval: - waeruit voortbrenging van ouderdom - en natuerlyke dood, 317-344.

Even zoo de ziekten, uit bederf van vocht, en - ongesteldheid der vezelen, 345-353. - Samenhang der deelen, 354-358. - Waeruit de verklaring der Ziekten en ongemakken, 359-364.

Terugzigt op de Allegorie van dezen Zang, 365-394.

Dronkenschap der verbeelding, de aert der Poëzy, 395-446.

Besluit van dezen Zang, 447-452.

Vierde zang.
De gezondheid.

De Dichter vangt aen met te toonen dat de Gezondheid uit geen goud of scheikunstige bewerking te putten is, 1-33. - Vervolgens leert hy waer het dierlyk leven in bestaet, 34-41, - en waerin de Gezondheid, 41-76. - Deze is één; maer hare afdwalingen zyn oneindig. Zy bestaen in het verbreken

[p. 15]

van het evenwigt der Samenstemming, - waerdoor de geheele Schepping in stand wordt gehouden: - gelyk ook de kleene wareld, de mensch, 77-96.

Genezen is het herstellen van dat evenwigt, - met de oorzaek des kwaeds weg te nemen, 97-124. - Oorzaek van de Ziekte der Geleerden in 't brein; - doch hare werking algemeen, door de zenuw, 125-138. - Gevolg van te groote aendoenlykheid der zenuw, en - hare uitwerking op de gansche huishouding des lichaems, 139-162. - Dit dichterlyk uitgebreid, 163-186.

Maer by de vermoeijing des breins komen nog andere oorzaken in den Geleerde, 187-196. - Dichterlyke beschryving der sex res non naturales. Hare noodwendigheid en diensten aen 't lichaem, 197-238.

De Geleerde schuldig aen vergryp omtrent die allen, 239-248.

Een te sterke trek in den mensch verslindt alle andere en vernielt hem, 249-256. - Toepassing daervan in den Geleerde, - inzonderheid op den slaep, 257-266; - op de lucht, 267-274; - op spys en drank, 275-292; - op de lichaemsbeweging, 293-324; - op de ontlasting, 325-332; - op de gemoedsbewegingen. Het kwaed der apathie, 333-348; - der zielskwellingen van velerlei aert, 349-392; - der onttrekking aen de genoegens, 393-404. - 's Dichters zelfbeschuldiging, 405-448.

Samentrekking van het voorgaende. - Toespeling op den kennisboom en Adams val, 449-464. - Bestemming des menschen, - niet tot Geleerde of kunstenaer, maer tot mensch, 465-496.

Geneeskunst kan tegen geen' zelfmoord, 497-508.

Overgang tot den vyfden Zang, 509-512.

[p. 16]

Vyfde zang.
Genezing.

De Ziekte moet in haer Wezen aengetast worden, 1-8; - ongeacht zwervende toevallen, 9-12.

Dat Wezen is hier de breinverzwakking, twyfelachtig in andere ziekten, - voortgekomen uit weelde, ledigheid, overdaed; uit gebrek; uit geweldige bloedstortingen, of afvloeijing van andere vochten, 13-30; - uit kwalyk behandelde morbi acuti, of uit morbi chronici van allerlei aert, 31-39. - En waerom dan twyfelachtig? - voorbeelden, 40-62. - Maer hier is de breinverzwakking zeker, uit haer ontstaen zelf, 63-68. - Gelykenis - en aenmaning om der ziekte alles te onttrekken wat iets tot haer kan toebrengen, 69-79.

A) Onthouding van letteroefening, noodzakelyk, 80-103. - Uitspanning te zoeken in de Muzyk; maer geen zang of fluitspel, 104-108. - Vriendenkout; maer geen lastige bezoeken, die afmattend zyn voor den geest, 109-126.

Vermyding van bekommering, 127-128. - Alles in de Natuer weert de bekommering; de mensch alleen laet ze toe, 129-134. - Tot kommerloosheid dient - zuiverheid van Geweten, 135-146; - Godsdienst, 147-148; - achtgeving op huisbelangen, - op zaken die 't lichaem roeren, sierlykheid, enz. 149-156.

Daertoe behooren mede huislyke genoegens, 157-168; - die van 't Landleven; - 't genot der Lucht, - maer met vermyding van de middaghitte, 169-176.

Eigen handgebaer, van tuinery; boekbinden; kunstoefening; houthakken, enz. 177-190. - Vooral wandeling, en te peerd ryden, 191-196.

Onthouding van verkeerd voedsel. Van rauwe en windverwekkende spyzen. Hare uitwerksels, 197-216. - Van aenge-

[p. 17]

zette wynen en sterke dranken, 217-223. - Van Thee- en Koffydrank, 223-237. - Hun werking, 238-250.

De Huwlykspligt niet volstrekt schadelyk, 251-259; - maer wanneer, 259-262.

Algemeene regel van onthouding, 263-272. - Echter geen te enge leefregel te houden, als in een heete ziekte, 273-278. - Dierlyk voedsel. Geen speceryen, 279-284. - Somtyds ook wat ruimer tafel, 285-292; - dit echter niet dan na voorafgegaen sterken der ingewanden, 293-298.

B) By onthouding moet werkelyke genezing komen, 299-304. Zy bestaet

a) In zuivering der eerste wegen, waermeê de verbetering der vochten gepaerd gaet, 305-314. En

b) Versterking, 315-319. - Gelykenis, 320-326.

In de ontlasting wel acht te geven op 't middel. Kwade uitwerking der te vinnige middelen en te sterke ontlastingen, 327-334. - Voorbeelden, en die verklaerd, 335-356. - Hoe te ontlasten, en keus der middelen, 357-368.

Verstoppingen in regione hypochondriaca, milt, lever, nier, 369-375; - die somtyds sterker prikkeling vorderen, 376-382. - Middelen in dat geval, 383-388; - maer deze aen onkundigen voor te stellen, is gevaerlyk, 389-392.

Doch zulke verstoppingen zyn er niet altyd. Zy wyken ook voor de algemeene herstelling, 393-396. - Voorbeelden, 397-402. - Zoo er slechts geene verhardingen zyn. Doch die maken dan eene ziekte op zich zelf, en behooren tot des Dichters taek niet, 403-408.

Versterking wat niet zy, 409-414. - Gevaer der zoogenoemde versterkmiddelen, 415-420. - Wat zy wel zy, 421-428. - Hoe zy te weeg worde gebragt, 429-434. - Krachten van 't bitter, en diens werking, 435-448. - Verscheidenheid van middelen, daeruit genezingskracht ontleenende, 449-455. -

[p. 18]

In 't byzonder de Kinabast, 456-462; - en het Stael, - Hoe? 463-484.

Het gebruik der voorgestelde middelen te regelen door de Geneeskunst, 485.

Overgang ter beschouwing der ongemakken, die by de Algemeene Genezing somtyds byzondere middelen vorderen, 486-496.

Zesde zang.
Toevallen.

Alexander, in den slag van Arbela, bevocht de viktorie, zonder er zich om te bekreunen dat zyn leger geplonderd werd, 1-17. - Toepassing op den Arts, die de ziekte niet mag verwaerloozen om toevalligheden af te weren, 18-36. - Nogtans moet hy te hulp komen in

Byzondere Toevallen. - Als krampen, hartvang, zware hoofdpynen, 37-52. Beschryving van de velden van Enna, in Sicilië, door de nabyheid des Etna's onzalig. - Onderaerdsche winden door dampen veroorzaekt. - Hoe verwekt? - Hun geweld en uitwerking, 53-107. - Toepassing op 't menschelyk lichaem, 108.

In opzetting van winden, welke middelen aen te wenden. - Natuerlyke, 109-140; - scheikunstige, 141-148; - uitwendige, 149-164.

In den uitersten nood, de Opium, 165-170. - Lof des Opiums, 171-172; diens gevaerlyk misbruik en uitwerking, 173-195. - Waerschouwing voor de jonge Artsen, 195-214.

Hartvang. Zyn gevaerlykheid, 215-230. - Oudtyds algemeen door de aderlating bestreden, 231-234. - De Dichter wyst dat middel af, en schryft er andere voor, 235-264. - Afwending, 265-276.

[p. 19]

Hoofdpynen. Deze boven alles te duchten, 277-283. - De Oudheid kende onze pynen niet, en waerom? 283-304.

Dryderlei oorzaek van deze Hoofdpynen:

a) Ophooping des bloeds, 305-314.

b) Aendoening der maeg, die krampen in de hersens werkt, 315-319.

c) Ledigheid van 't hoofd, 320-322.

Deze oorzaken te onderscheiden. De herstelling van den geregelden omloop des bloeds hier noodwendig, - door uitwendige prikkeling en aftrekking, 323-334; - door spoeling van 't ingewand, 335-338; - door andere middelen, 339-350.

In ledigheid van 't hoofd, middelen, 351-356. - Waerschouwing tot voorkoming, 357-358. - Onthouding, 359-360. - Behoefte, tydig te voldoen, 361-372. - Ook dit omtrent den arme in acht te nemen, 373-376.

Gebrek aen slaep, en 't gevolg daervan: Dolheid of Beroerte, 377-402.

Beroerte, wat? 403-416. - Dolheid en kindsheid, 417-440.

De slaep is niet te geven - door artsenyen, 441-457. - Uitwerking des Opiums in volstrekte slapeloosheid, 458-464. - Bedwelming gevaerlyk, 465-467. - De slaep hangt af van den geregelden of ongeregelden loop des bloeds, 468-486.

Geneeskunst kan de Natuer steunen; maer niet herstellen als zy te niet is, 487-496.

Epizode van de Dochters van Pelias, die, op toovery betrouwende, haren vader het bloed aftappen, en te vergeefs wachten op de jeugdvernieuwende sappen haer door Medea toegezegd, 497-576.

Besluit, 577-588.

Zie daer de zakelyke inhoud en de algemeene leiding van het Gedicht. Een onderwerp dat voor geen Poëzy vatbaer

[p. 20]

scheen, heeft stof opgeleverd voor zes Zangen alle even ryk in dichterlyke schoonheden, zes Zangen de algemeene verwondering des te meer waerdig, dat Bilderdijk by Ouden noch by Jongen eenigen voorganger in deze zyne loopbaen gehad heeft, maer een gansch oorspronkelyk werk heeft voortgebragt. Te regt stelt hy als opschrift, aen het hoofd van zyn Gedicht, de volgende verzen van Manilius⁽¹⁾;

Omnis ad accessus Heliconis semita trita est.
Et jam confusi manant de fontibus amnes,
Nec capiunt haustum, turbamque ad nota ruentem.
Integra quaeramus rorantes prata per herbas;
Undamque occultis meditantem murmur in antris,
Quam neque durato gustarint ore volucres,
Ipse nec aethereo Phoebus libaverit igne.
Nostra loquar. Nulli vatum debebimus orsa;
Nec furtum, sed opus veniet; soloque volamus
In coelum curru; propriâ rate pellimus undas.

Welke verzen onze Dichter aldus overbrengt:

Geen voetspoor naar Parnas, of 't pad is platgetreên;
De bronnen vloten tot een waterpoel in een,
Daer alles zich verdringt om 't drabbig vocht te leppen:
Wat zouden we in den hoop onzuivre teugen scheppen?
Neen, zoeken we ons veeleer eene onbezochte beemd,
Eene ader, die voor 't eerst met ruischen aanvang neemt,
In afgelegen rots voor 't volksgewoel beveiligd,
Nog door geen snavelspits van nachtgespuis ontheiligd,
Nog frisch en ongerept van 't blaakren van de zon!
Ja, oopnen we ons in 't hart een ontoegangbre bron!
Geen Dichter borge ons stof! geen heimlijk opgevangen,

(1) Astronomicon, Lib. II, v. 49-58.

[p. 21]

 

Geen nagebootste kunst make aanspraak op mijn zangen!

 

Verheffen we ons alleen door 't eenzaam hemelspoor,

 

En streve ons eigen hulk een nieuwen zeeplasch door!⁽¹⁾

(1) In beide uitgaven, van 1807 en van 1828, staet nieuwe zeeplasch: doch zulks moet aen onbedachtheid toegeweten worden; want het woord plas of plasch is en was altyd mannelyk, en wordt als dusdanig door Bilderdijk zelf opgegeven in zyne Geslachtlijst.