Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Guilhelmus Gnapheus]

GNAPHEUS (Guilhelmus), ook Fullonius, soms naar zijn geboorteplaats Willem van Haghe genoemd, is één der eerste Hervormden in Nederland geweest, die, hoewel geen eigenlijk godgeleerde, toch ter wille van sommige zijner geschriften hier niet mag ontbreken. In 1493 te 's-Gravenhage geboren, vinden wij hem in 1522 als rector der Latijnsche school in zijn geboortestad, maar reeds het volgend jaar wordt hij, evenals Cornelis Hoen, wegens reformatorische gevoelens te Delft gevangen gezet. Misschien was de oorzaak hierin gelegen, dat hij met Hoen en Johannes Rode een Vertaling van het Nieuwe Testament in het Hollandsch had bewerkt, die in 1523 te Amsterdam het licht zag. Spoedig werd Gnapheus op borgtocht in zooverre vrijgelaten, dat hij weer in den Haag mocht wonen, doch de stad niet verlaten; twee jaar later kreeg hij ‘op handtastinghe’ zijn volle vrijheid terug. Zéér kort slechts mocht hij hiervan genieten: in datzelfde jaar, 1525, werd hij, kort na Jan de Bakker, gevangen genomen, tot wiens verdediging hij schreef: Apologetica oratio pro captivo wordenati de indicto sacerdotibus coelibato (later te Straatsburg in

[p. 270]

1546 uitgegeven en ook opgenomen in het Martyrium Joh. Pistorii). Van 31 Mei tot 15 September 1525 zat hij op de Voorpoort in den Haag gevangen, maar moest zich spoedig, na ontslagen te zijn, verantwoorden voor de ‘sophisten van Leuven’ met eenige daartoe benoemde commissarissen, wegens het schrijven van een ‘troostelick chartebelle’ aan een weduwe, wier zoon het klooster had verlaten. Daarin had hij haar op de Schrift gewezen en over het kloosterleven niet met den noodigen eerbied gesproken - zijn vonnis was: gevangenschap in een klooster, ‘om er dry maenden penitentie te doen te bier en te broode.’ Na zijn ontslag uit deze gevangenschap werd hij in 1528 opnieuw vervolgd op beschuldiging, dat hij de vasten niet gehouden had en bij afwezigheid veroordeeld, ‘dat men hem vangen ofte dootslaen soude waer men hem sou vinden.’ Tevoren schijnt hij beproefd te hebben, te Geervliet als schoolmeester op te treden, maar was zeker in December 1529 reeds buitenslands geweken en in 1535 vinden wij hem te Elbing in Pruisen terug als rector van een nieuw opgerichte school, hoewel de Roomsch-Katholieken hier de macht in handen hadden. Het valt niet uit te maken, of men zijn Hervormingsgezinde gevoelens niet gekend heeft, dan wel of hij ze heeft verloochend; waarschijnlijk toch waren aan het rectoraat geestelijke bemoeiïngen verbonden, want toen Gnapheus te Elbing in het huwelijk trad, leidde dit tot zijn afzetting. Hij trok naar Koningsbergen, werd daar in 1542 archipaedagogus aan het particularium of gymnasium en nam later, bij een vacature aan de nieuwe hoogeschool, gedurende anderhalf jaar eenige lessen op zich. Beschuldigd, dat hij stellingen verkondigde in strijd met de Luthersche leer, werd hij, als Anabaptist en dweper, uit zijn betrekking ontslagen en geëxcommuniceerd (9 Juni 1547), waarop hij zich eerst naar de Nederlanden, maar spoedig met zijn gezin naar Oost-Friesland begaf. Tegen zijn excommunicatie schreef Gnapheus een Antilogia contra Friederichum Staphylum (1548), met opdracht aan hertog Albrecht van Brandenburg, en verkreeg eenige jaren later openlijk eereherstel. In Oost-Friesland werd hem eerst, op aanbeveling van Johannes a Lasco, de opvoeding der zoons van de landgravin Anna toevertrouwd, waarna hij zich omstreeks 1560 te Norden schijnt gevestigd te hebben. Hier is hij burgemeester en rentmeester der geestelijke goederen geworden en den 29^en September 1568 op 75jarigen leeftijd overleden.

Gnapheus was ‘geen streng Lutheraan; hij behoorde met Hoen en zooveel anderen tot den kring die, door het optreden van Luther moedig geworden, een zuiver Hollandsch reformatorische gezindheid heeft geopenbaard.’ Voor de beoefening der Nederlandsche kerkgeschiedenis heeft hij zich verdienstelijk gemaakt door zijn beschrijving van het martelaarschap van Jan de Bakker. Eerst gaf hij anoniem:

Een suuerlicke ende seer schoone Disputacie. Welcke gheschiet is in den Haghe in Hollant, tusschen die kettermeesters ende eenen Christelycken Priester ghenaemt Jan van Woorden, aldaer ghevanghen ende oock verbrant. Welcke questien al wel ghenoteert gheweest zijn van eenen wel gheleerden man. Anno duysent vijfhondert XXV. Den vijfthienden dach Septembris (Emden, z.j.; tusschen 1525 en 1529). Het laatste gedeelte van dit geschrift is niet van Gnapheus' hand, maar waarschijnlijk een vliegend blad, kort na den dood van Pistorius verschenen, doch allicht niet het werk van Peter Stesser, alias Lodewijck Hetser, welke naam als schrijver van het geheele werkje op den titel wordt genoemd. Andere drukken verschenen te Emden in 1556, te Wezel z.j., en te Delft in 1578, terwijl in Catalogue n^o. 429, La Reforme, van de firma Nyhoff

[p. 271]

te 's-Gravenhage, op n^o 318 nog een tot nu toe onbekende editie vermeld wordt, eveneens uit 1556. Een uittreksel uit dit geschrift is afgedrukt in de Bijdragen v. Vad. Gesch. van Fruin (N. Reeks, dl. VI, blz. 361-364).

Nauw hangt hiermee samen een geschrift, onder Gnapheus' naam verschenen, doch dat geen letterlijke vertaling is van het voorgaande, en tot titel draagt:

Joannis Pistorii a Worden, ob evangelicae doctrinae assertionem, apud Hollandos primo omnium exusti, uita. Per Gulielmum Gnapheum anno MDXXV conscripta, sed nunc primum a quodam pietatis studioso in lucem aedita. Accesserunt eiusdem Pistorij congressus disputatorij, cum Inquisitoribus Haereticae prauitatis habiti ... Addita est oratio apologetica, pro captiuo Vuordenate: de indicto sacerdotibus coelibatu. Eodem Gulielmo Gnapheo authore (Argent. 1546). Hiervan heeft L. Rabus een getrouwe vertaling gegeven in zijn Historien der Heyligen auserwölten Gottes Zeugen, Bekennern und Märtyrern (Strassb. 1555-1558).

Revius, die noch de oorspronkelijke uitgave, noch de vertaling kende, meende dit geschrift voor 't eerst aan 't licht te brengen, toen hij het liet drukken als Joannis Pistorii Woerdenatis, ob Euangelicae veritatis assertionem apud Hollandos primo omnium exusti, Martyrium. Descriptum a Guil. Gnaphaeo Hagiensi, tunc temporis in eundem cum beato Martyre carcerem conjecto (Lugd. Bat. 1649). Een tweede druk verscheen te Leiden in 1650, terwijl spoedig een Hollandsche vertaling uitgegeven werd, getiteld: De eerste Hollandsche Martelaer, ofte Historie van het liiden ende de doodt aengedaen Jan de Backer ... van Woerden ... in 's Gravenhage verbrandt in ... 1525 ... vertaelt door Jacob Verwey (Leyden 1652). In 1657 verscheen hiervan te Leiden een tweede uitgave met eenigszins veranderden titel, terwijl in 1858 te 's-Gravenhage een herdruk het licht zag, wederom met gewijzigden titel. Een druk van 1529 van het Martyrium, door De Hoop Scheffer genoemd, schijnt niet te bestaan en de vermelding daarvan op een misverstand te berusten.

In de kloostergevangenis had Gnapheus zich bezig gehouden met het opstellen van een geschrift, dat één der belangrijkste is van die, welke uit de eerste dagen der Hervorming tot ons zijn gekomen, en ontstaan onder den onmiddellijken invloed van Erasmus. Het draagt den titel: Een troost ende spiegel der siecken ende derghenen, die in lijden zijn, wt die heilige script bij een geuoecht ende neerstelick ghecorrigeert. Het verscheen in 1531 buiten weten van Gnapheus, moet volgens zijn eigen woorden ‘menichmael herdruckt’ zijn - waarvan Sepp slechts één druk kent, nl. die van 1532, vermeld in den Catalogus van Lelong - maar toen de schrijver in 1547 de Nederlanden bezocht, bezorgde hijzelf een verbeterde en vermeerderde uitgave, getiteld: Tobias ende Lazarus met groote neersticheyt gecorrigeert, verbetert ende in dry dialogos, oft tsamensprekinge, onderscheydelycken gedeylt, alle crancken, bedroefden, ende eenuuldighe menschen seer profytelick ende troostelick om lesen (Emden 1547). Hiervan bestaat ook een editie, in 1577 uitgekomen, terwijl het mede afgedrukt is in de Bibl. Ref. Neerl., dl. I, blz. 151-249, Sepp noemt het een uitmuntend geschrift en erkent gaarne, ‘veel stichting uit de lectuur genoten te hebben.’

Ook heeft Gnapheus op godgeleerd gebied gegeven een vertaling van Bullinger's Somma des christelicken Religions (1562); een 2^e druk van dit werk verscheen in 1567, een 3^e dr. in 1608.

Van geheel anderen aard is Gnapheus' overige letterkundige arbeid. Zijn satiriek karakter, dat hij ook in godgeleerde disputen niet verloochende, deed hem niet alleen

[p. 272]

belang stellen in het oude blijspel, maar ‘hij heeft zelf beproefd, het voetspoor van Terentius te drukken.’ Nog gedurende zijn verblijf in den Haag voltooide hij in 1528: Acolastus, de filio prodigo comoedia, eerst in 1549 te Bazel gedrukt met negen andere opstellen onder den titel: Comoediae ac tragoediae aliquot ex novo et vetere testamento desumptae. Later verscheen het te Parijs in 1554, terwijl nog andere drukken te Keulen, te Antwerpen en te Leipzig het licht zagen. Verder schreef hij op dit gebied:

Tragicomoedia Hypocrisis, de falsa Religione ficta disciplina et supplicio, deque Psyches calamitate et restituta ille per veram poenitentiam salute (Bazel 1544, Heidelberg 1615). ‘C'est une tragicomedie, ou ce qu'on a depuis nommé un drame, le sujet est Tartuffe’ (Marron).

Morosophus, ook Misobarbarus genoemd.

Eloquentiae triumphus, reeds in 1545 te Koningsbergen opgevoerd en in 1551 te Keulen uitgegeven.

Eindelijk verscheen te Emden in 1553: Ἐγϰώμιον Civitatis Emdanae carmine elegiaco dicatum Christophoro et Johanni comitatibus Frisiae Orientalis (2^e uitg., ald. 1557). Hiervan bestaat een Duitsche vertaling, getiteld: Lobspruch der Stadt Emden und ganz Ostfrieslands, nach der Originalausgabe von 1557 aus dem Lateinischen übersetzt ... von H. Babucke (Emden 1875).

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 531. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. III, kol. 471. - H. Roodhuyzen Jr., Het leven van Guilhelmus Gnapheus (Acad. Proefschr.), Amst. 1858 en de daar op blz. 4-7 genoemde bronnen. - J.H. Stuffken, Het leven van Guilhelmus Gnapheus (Amst. 1858). - Sepp, Verb. Lect., blz. 85, 86, 131, 132, 255-257, 265. - Id., Geschiedk. Nasp., dl. II, blz. 50, 60, 61. - Knuttel, Bibl. v. Kerkg., blz. 83, 112, 113. - Knappert, Gesch. N.H.K., dl. I, blz. 10. - Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K., dl. I, blz. 104 en Aant., blz. 40. - Meyjes, Revius, blz. 220-225. - Pyper, Jan Utenhove, blz. LII. - Meiners, Oost-Vriesche Kerkel. Gesch., dl. I, blz. 29. - Kühler, Socian., blz. 48. - Reitsma, Herv. en Herv. kerk, blz. 153, 156-159, 166 en de daar genoemde bronnen. - Cat. Letterk., dl. II, blz. 716.