Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Jan van Gilse]

GILSE (Jan van), kleinzoon van den voorgaande en zoon van Jacob van Gilse en Jannetje van Neck, zag den 19^en October 1810 het levenslicht te Zaandam, waar zijn vader een houtzagerij had. Eerst zou hij als oudste zoon in die zaak worden opgenomen, maar zijn vlugheid van begrip, leergierigheid en goed geheugen hadden op katechisatie de aandacht getrokken van Ds. S.E. Wieling, Doopsgezind leeraar der gemeente Zaandam-Oostzijde, die zijn vader overhaalde, hem predikant te laten worden en op zich nam, hem voor de studie aan het Doopsgezind Seminarie voor te bereiden. In 't eerst scheen Van Gilse in 't geheel niet aan de in hem gestelde verwachting te zullen voldoen, doch de tijd kwam, dat het onderwijs vracht begon te dragen en in 1828 deed hij met goed gevolg het toelatingsexamen voor het Seminarie te Amsterdam. Hier kwam hij onder leiding der hoogleeraren S. Muller en Cnoop Koopmans, terwijl aan het Athenaeum Prof. Van Lennep en Prof. Roorda veel invloed op zijn vorming hadden en hij in R.C. Bakhuizen van den Brink een vriend vond.

Reeds spoedig leverde hij proeven van wetenschappelijken arbeid, toen hij voor de beantwoording van een prijsvraag over de profetie van Obadja, uitgeschreven door de Leidsche academie, een ‘accessit’ verkreeg (1831) en in 1832 met goud bekroond werd voor zijn antwoord op een vraag der Groningsche Hoogeschool, dat in de Annales Academiae Groninganae is opgenomen als: Expositio doctrinae fontis libri Sapientiae Jesu Sirachidis, et comparatio libri cum Proverbiis Salomonis. Daarna studeerde hij nog een jaar te Leiden, waar hij den 7^en Februari 1833 werd ingeschreven en wederom een gouden eerepenning behaalde voor zijn Expositio et censura principiorum praeceptorumque moralium, quae scriptis Patrum Apostolicorum continentur, als antwoord op een prijsvraag der Leidsche Academie, en in haar Annales opgenomen (1833).

Den 25^en Juni 1834 legde hij met goed gevolg het proponentsexamen af en ontving reeds in datzelfde jaar een beroep als tweede predikant der gemeente Koog en Zaandijk, waar hij op 14 December 1834 door Prof. Muller werd ingeleid. Bij zijn ambtswerk vond hij nog den tijd, om zijn reeds begonnen proefschrift: Specimen exegeticum et criticum, exhibens commentarium in cap. XVII vaticiniorum Ezechiëlis (Amst. 1836) af te maken, waarop hij den 10^en Juni 1836 te Leiden tot doctor in de godgeleerdheid promoveerde. Slechts korten tijd bleef hij te Koog en Zaandijk. In 1836 te Amsterdam beroepen, deed hij daar den 7^en April 1837 intrede en diende deze gemeente gedurende 12 jaren, totdat hij op 23 Mei 1849, met nagenoeg eenparige stemmen tot opvolger van zijn leermeester, Prof. Koopmans, benoemd, den 9^en October d.a.v. het hoogleeraarsambt aan het Doopsgezind Seminarie aanvaardde met een Oratio de Theologiae disciplina, ad bene gerendum munus sacrum omnino necessaria (Amst. 1849). ‘Daardoor kwam hij al dadelijk uit voor zijn overtuiging .... dat de christelijke kerk evenals vroeger, zoo ook nu nog, mannen vereischt, die door grondige godgeleerde studiën in staat zijn de waarheid te kennen en haar overeenkomstig de behoeften des tijds, op waardigen en hartvermeesterenden toon aan de gemeente te verkondigen’ (Muller). Met toewijding vervulde hij dit ambt,

[p. 255]

ook toen later een verraderlijke ziekte zijn krachten deed afnemen, zoodat zijn aldus verzwakt lichaam een hevigen typhusaanval niet kon weerstaan, die hem in den nacht van 23 op 24 Mei 1859 wegnam. Tweemaal is Van Gilse gehuwd geweest: eerst met Jeannette Brester, die op 26 December 1838 overleed, waarna hij den 27^en Augustus 1840 hertrouwde met Alexandrina Geertruida Craandijk, die hem overleefde. Hij was lid der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde sinds 1851, van Teyler's Godgeleerd Genootschap sinds 1854, terwijl enkele weken vóór zijn dood ook de Koninklijke Academie van Wetenschappen hem onder haar leden had opgenomen.

Van Gilse is een in vele opzichten belangrijke persoonlijkheid geweest. In het Levensberigt, door Muller bewerkt, teekent deze hem als ‘vriend en dienaar der waarheid in de wetenschap en het practische leven’. Die zucht naar waarheid bezielde hem als predikant: ‘Alles was bij hem natuurlijk; geen zweem van manier; niets gedwongen; nergens de toeleg om te schitteren en door iets anders indruk te maken dan door de magt der waarheid’. Zijn onderwijs als hoogleeraar kenmerkt zich evenzeer door ‘vrijheid, onafhankelijkheid en onbekrompenheid, uit liefde tot waarheid gesproten’. Hij stelde er daarom ook geen eer in, ‘zoogenaamde kanselredenaars te fatsoeneeren ... maar hij zocht predikers van Gods Woord te vormen, die naar den eisch van hun leeftijd en naar de hoogheid van hun roeping, spreken omdat zij gelooven.’

Als theoloog wordt hij onder de liberale godgeleerden van zijn tijd genoemd, toch, volgens Prof. Veth, in den grond conservatief, ‘een zoodanige in wien de weerzin om met de overlevering te breken, en de vrees om aan de kerk schade te berokkenen, werden opgewogen door een onbeperkte waarheidsliefde, die hem verbood de oogen te sluiten voor het licht, waar en door wien ook ontstoken’, niet afkeerig van voorzichtige, wel van ‘vermetele kritiek, die de geschiedenis van de wording der Christelijke kerk bouwt op hare eigen hypothesen’.

Zijn Schriftbeschouwing, die zich in den loop der jaren wel wijzigde, heeft hij eens neergelegd in de volgende woorden: ‘De bijbel is ons aangeboden als de oirkonde en de geschiedenis van Gods openbaringen, meegedeeld tot heil eener zondige wereld, maar meegedeeld door menschen en dus in tijdelijken, onvolmaakten vorm’, zoodat men moet ‘onderscheiden tusschen den blijvenden inhoud en den voorbijgaanden vorm.’

Dat Van Gilse, met dergelijke denkbeelden bezield, een tegenstander vond in da Costa, is te begrijpen; de toon der polemiek tusschen beide mannen overschreed zelfs weleens de grenzen der gematigdheid. Maar ook de Groninger School werd meermalen door Van Gilse bestreden. Niet haar gronddenkbeeld, ‘dat de hoofdzaak des Christendoms de openbaring Gods in Jezus Christus is’ - dat was voor hem ook de waarheid; maar zij had volgens hem ‘dat hoofddenkbeeld eenzijdig toegepast en daardoor aan den eenen kant zich van de waarheid verwijderd en aan de andere zijde aan hare zienswijze iets gekunstelds en gewrongens gegeven ... het is vooral hare methode, het zijn eenige uit haar beginsel niet natuurlijk en noodwendig voortvloeyende gevolgtrekkingen, waartegen hij gekant is’ (Veth).

Van Gilse heeft zich niet onderscheiden door het schrijven van uitgebreide werken. Afzonderlijk heeft hij, behalve de reeds vermelde geschriften een Disputatio de antiquissimo librorum S.S. Novi Foed. catalogo, qui vulgo Fragmentum Muratorii appellatur (Amst. 1852) uitgegeven, waarin hij aanmerkelijk afwijkt van de zeer

[p. 256]

uiteenloopende gevoelens van vermaarde geleerden over de oorspronkelijke lezing van dit stuk. Verder werkte hij mede aan het Bijbelsch Woordenboek voor het Christelijk gezin, dl. I en II, in 1854 en 1855 verschenen, waarin hij alle artikelen schreef, die betrekking hebben tot de Inleiding in de boeken van het Oude Testament, afkomstig uit den tijd vóór en in de ballingschap en tot de Inleiding in de Apocryphen van het O.T. Overigens leverde hij artikelen in godgeleerde tijdschriften, die echter om hun belangrijkheid zeer zeker verdienen vermeld te worden, nl.:

Iets over Dr. August Neander (Jaarb. v. Wetensch. Theol., dl. IX, blz. 249-308).

Het boek de Prediker en zijn nieuwste verklaring (Godgel. Bijdr., 1855, 11^e stuk, blz. 843-872). Het is een beoordeeling van: D. Burger Jr., Comment. in Ecclesiasten.

Over de oorspronkelijke beteekenis van de benaming έπιστολαί ϰαθολιϰαί: Algemeene Zendbrieven (Godg. Bijdr., 1857, 9^e stuk, blz. 705-792) en

Over de beteekenis van γεννη θῆναι ἄνωθεν, Joh. III:7 en 9 (Godg. Bijdr., 1858, 8^e stuk, blz. 625-649).

Maar vooral in De Gids, waarvan Van Gilse sinds Maart 1852 redacteur is geweest, heeft hij menig artikel geschreven, vooral recensies, die bijdragen mogen heeten tot toelichting, ontwikkeling en vaststelling van door anderen behandelde vraagstukken en als zoodanig blijvende waarde bezitten. De wijze van schrijven is altijd puntig, soms scherp, weleens onverdiend hard; dit laatste o.a. in zijn artikel Kerkgeschiedenis in Nederlandsch gewaad (Jaarg. 1853, blz. 170-190), waarin hij de Kerkelijke geschiedenis in Tafereelen zóó critiseerde, dat het een blijvende verwijdering tusschen hem en Prof. N.C. Kist ten gevolge had. Evenzeer is zijn beoordeeling van W. Francken: De biecht voor God van een groot man (Jaarg. 1858, blz. 343-351) streng en niet geheel rechtvaardig te noemen.

De overige artikelen van zijn hand in De Gids zijn:

Beoordeeling van Twaalf preeken over teksten uit het Oude Testament door F.J. Domela Nieuwenhuis (Jaarg. 1846, blz. 837-862).

De geschiedenis van de opvoeding des menschdoms en de openbaring des Bijbels (Jaarg. 1848, blz. 430-461).

Nieuwe bundels preeken, nl. van Van Oosterzee, Ten Kate en Van Koetsveld (Jaarg. 1850, blz. 401-436, 545-592).

Over de vereeniging van de geestelijke en wereldlijke oppermagt in den Kerkelijken Staat (Jaarg. 1853, blz. 1-29 en 214-229).

Het herleven der geleerde Benedictijnen (Jaarg. 1853, blz. 369-392).

Eene beschrijving van het leven van Jezus (Jaarg. 1855, blz. 145-185), naar aanleiding van de pas verschenen, eerste drie stukken van Meyboom's Leven van Jezus.

De ontwikkeling van het Protestantisme (Jaarg. 1855, blz. 673-694).

De Groninger Godgeleerden in hun eigenaardigheid (Jaarg. 1856, blz. 305-340).

Het duizendjarig Rijk en het gezag der H. Schrift (Jaarg. 1857, blz. 1-46).

Het gebruik van de Latijnsche taal in de Theologie (Jaarg. 1857, blz. 504-536).

Beoordeeling van Dr. T.K.M. von Baumhauer's Voorlezingen over de vier Evangeliën (Jaarg. 1858, blz. 141-150).

Is Hugo de Groot Roomsch geworden? (Jaarg. 1858, blz. 357-388), ter bestrijding van den Warmonder hoogleeraar C. Broere, die dit had pogen te bewijzen.

Ulrich von Hütten (Jaarg. 1858, blz. 653-702), kritiek op het werk van Strauss.

[p. 257]

De Brieven van Schleiermacher, een getuigenis van zijn leven (Jaarg. 1858, blz. 681-746).

Ook bewoog Van Gilse zich in de practijk van het leven. Hij bevorderde niet alleen krachtig de belangen der Doopsgezinde Zendingsvereeniging, maar was ook een tijdlang secretaris voor de Oost-Indische zaken bij het Nederlandsch Bijbelgenootschap en gaf geregeld elk jaar in de Handelingen van 1853-1858, Verslagen van den staat en de werkzaamheden van het Ned. Bijbelgenootschap, in en voor de Overzeesche Bezittingen. Tevens was hij hoofdbestuurder van de ‘Maatschappij tot Nut van 't Algemeen’ en hield als zoodanig in 1853 een zeer lezenswaardige toespraak over de Volkstoon, opgenomen in de Bijdragen ter bevordering van de kennis en den bloei der Maatschappij, 8^e Jaarg., blz. 28-32, terwijl ook zijn Voorafspraak ter opening van de Algemeene Vergadering van 1855 in de Handelingen, blz. 6-13, gedrukt is. Eindelijk maakte hij deel uit van het bestuur der ‘Vereeniging tot Ziekenverpleging te Amsterdam’, en legde zijn gedachten Over instellingen tot verpleging van zieken neder in een brochure, die in 1845 te Amsterdam het licht zag.

Na Van Gilse's dood gaf Prof. P.J. Veth alle reeds verschenen en enkele onuitgegeven geschriften van Van Gilse in 't licht onder den titel: Verspreide en nagelaten Schriften van Dr. J. van Gilse, 5 dln. (Amst. 1860/61), voorafgegaan door een zeer uitvoerige levensschets. Deze kwam ook afzonderlijk uit als: Het leven van Dr. J. van Gilse (Amst. 1861), gelijk evenzeer de Verspreide opstellen van historischen inhoud, 2 dln. (Amst. 1860/61), de Verspreide bijdragen tot verklaring der H. Schrift (Amst. 1860) en Twaalftal leerredenen (Amst. 1860).

Er bestaat een afbeelding van Van Gilse, gegraveerd door S. Altmann Jr., naar een fotografie, en eene andere, gegraveerd door W. Steelink, in de Amst. Stud. Almanak, Jaarg. 1858.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Frederiks en Van den Branden, Biogr. Wdb., blz. 280. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb:, dl. IV, kol. 657. - Ter nagedachtenis van den hoogleer aar J. v. G. (Godgel. Bijdr., dl. XXXIII, blz. 449). - Harting, Necrologie van Dr. J. v. G. (N. Jaarb. v. Wet. Theol., dl. II, blz. 428). - Muller, Levensberigt van J. v. G. (Letterk. Lb., 1859, blz. 217). - H.J. Koenen, Levensbericht van J. v. G. (Jaarb. Kon. Acad., 1859, blz. 95). - Levensschets van J. v. G., godgeleerde (Onze Tijd, dl. XXV, Jaarg. 1860, blz. 274). - Sepp, Ter nagedachtenis van J. v. G. (Godg. Bijdr., Jaarg. 1859, blz. 449). - Veth, Het leven van Dr. J. v. G. (Amst 1861). - Sepp, Bibl. Kerkgesch., blz. 19, 25, 368, 492, 493. - Id., Pragm. Gesch. Th., blz. 149, 153. - Bouman, Godgel., blz. 380. - Hartog, Gesch. Predikk., blz. 335. - Muller, Doopsgez. Jaarb., 1850, blz. 184 vv. - Doopsgez. Bijdr., Jaarg. 1887, blz. 47; 1901, blz. 21. - Alb. Stud. L.B., kol. 1298. - v. Someren, Cat. v. Gegrav. Portr. v. Nederlanders, dl. I, blz. 150. - Boekzaal, Jaarg. 1837a, blz. 19-28; 1859a, 563, 564.