Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 1

[Theodorus Brunsveld de Blau]

BLAU (Theodorus Brunsveld de), zoon van den rechtsgeleerde Hieronymus (1681-1753) geboren te Leeuwarden den 23^sten December 1729, werd, na volbrachte studie aan de universiteit te Franeker, toegelaten tot proponent, den 8^sten April 1755, door de classis van Leeuwarden. Achtereenvolgens was hij predikant te Oudenschoot, Nijeschoot, Mildam enz. (beroepen 26 Oct. 1755), Amersfoort (ber. 19 Sept. 1756) en Groningen, waar hij den 24^sten Dec. 1758 de bediening aanvaardde en waar hij voortdurend werkzaam is gebleven. Blau was een beslist voorstander van de leer der Herv. Kerk in de formulieren van eenigheid vervat, geliefd bij het volk, genietend de achting van allen. Trouw pastor, dwong zijn persoonlijkheid eerbied af. Hij was te Groningen zeer bemind wat wel blijkt uit het feit, dat, toen hij in Augustus 1766 voor een beroep naar Rotterdam bedankte, hij van stadswege, als bewijs van erkenning, een geschenk ontving in zilver, ter waarde van 200 zilveren ducaten ‘terwijl prof. Chevallier, met wien hij sinds jaren zeer bevriend was, wiens predikatiën hij geregeld bijwoonde en dien hij tegen anderen, die minder gunstig over hem oordeelden, verdedigde, hem uit blijdschap over het genomen besluit een keurig exemplaar vereerde van de Sicula van d'Aville, met een door hemzelven er voor geschreven lofrede op de Blau, waarvan deze bescheiden zegt, dat zij ‘verre boven zijn waarde was.’ Hij moet zeer vloeiend gesproken hebben, terwijl hij door zijn preeken grooten invloed uitoefende op zijn gehoor. Ook improviseerde hij. Nu gebeurde het dat hij, den 4^den Februari 1770, preekende in de Aa-kerk, tot tekst had gekozen Johannes VI:64 en 65, bij welke gelegenheid hij met kracht optrad tegen ‘den verbazenden ophef van het recht en de wet der natuur’ tegelijk met een ‘onvriendelijk laag vallen, zoo al niet met een hatelijk steeken, op de dienaars van het evangelie, op de aangenomene leere onser naer Gods Woord hervormde kerke en derzelver vastgestelde ordeningen.’ Stellig was deze preek gericht tegen prof. van der Marck te Groningen, die lid was van de juridische faculteit aan de academie aldaar. De strijd, die naar aanleiding der preek, tusschen beide personen ontstond, heeft veler gemoederen in beweging gebracht en is breedvoerig geteekend door Dr. S.D. van Veen (Uit de vorige eeuw. Utr. 1887 blz. 149-187 in een opstel: ‘eene bladzijde uit het boek van kerkelijke twisten’). Blau schreef met betrekking tot deze zaak: Eenige bijzonderheden, voorgevallen en aan te merken bij gelegenheid van een Leerrede over Joh. VI:64 en 65 uitgesproken in de Aa-kerk te Groningen den 4 Februari 1770, in de toepassing, waar van de buitensporige verheffers der natuur-wet waaren aangeraakt, en waar door twee hoog-geleerde heeren Professoren op anderer berigten zich beledigt keurden, door Theod. Brunsveld de Blau, dienaar des goddelijken Woords te Groningen. Gron. 1770. Dit boek werd weinige weken later gevolgd

[p. 450]

door: Vervolg van eenige Bijzonderheden voorgevallen en aan te merken, by gelegentheid van eene Leerreden over Joan. VI:64 en 65.... enz.

Nu verscheen te Leiden bij J. le Maire in 1772, het eerste stukje van een zoogenaamd ‘gezelschap van Hollanders’ en op blz. 35 daarvan was, in een noot van een artikel ‘verdedigende verhandeling’ geschreven: ‘Vraagt men hoe de zaak tusschen de Heer Professor v.d. Marck en den Heer de Blau verder afgeloopen is? Antw. De laatstgemelde heeft op het einde des vorigen jaars, in de Groninger Consistorie verklaart, dat hij ze alle voor lasteraars houdt, die zeggen, dat hij Prof. v.d. Marck eenigzins in suspicie van heterorthodoxie had gebragt. Men mag op dit berigt staat maken.’ Niet zoodra was dit bericht ter kennis van de Blau gekomen of hij schreef ter zijner verdediging in de Boekzaal van 1772a blz. 100-102 een ‘bekentmaking’, waarin hij uitdrukkelijk verklaart: ‘'t is'er zo ver af dat men op dat Berigt staat zou maken, dat hetzelve integendeel als een verdichtzel moet worden aangezien.’ Volgens een ‘bekentmaking’ voorkomende in de Boekzaal van Maart blz. 350 bleef de tegenpartij het antwoord niet schuldig, maar ze gaf dit, dewijl het te groot was om in een maandwerk te plaatsen, afzonderlijk uit onder den titel van Missive van het Holl. gezelschap der verdedigers van den Prof. Chevalier aan Joan Christoffel van Oldenburg en deszelfs andwoord aan het gezelschap, betreffende de bekentmaking van den WelEerw. heer de Blau, predikant te Groningen, te vinden in de Boekzaal van Januari 1772. Dit geschrift ontlokte een nieuwe ‘bekendmaking’ aan de pen van Blau (zie Boekzaal 1772a blz. 468-471).

Dat in dezen strijd het recht aan de zijde van de Blau was, zal niemand, die onbevooroordeeld op de gebeurtenissen let, ontkennen.

Den 8^sten Januari 1783, op den gewonen keurdag der stad Groningen optredende, preekte de Blau naar aanleiding van 1 Sam. X:22. Deze preek verscheen later onder den titel: Groningen raads-keurpreek over de bezwaarlijkheid van het Overheids ampt en Keurheerschap, bijzonder in een tijd van veel verval en groot gevaar. Gron. 1783.

't Was in het jaar 1788. De stadsregeering te Groningen was veranderd en in handen gekomen van de prinsgezinden. Geen wonder dat, dewijl op 't raadhuis nu een geheel andere geest voorzat, op een man als de Blau, die alles behalve tot de partij der prinsgezinden behoorde, maar die integendeel volbloed patriot was, de aandacht gevestigd werd op zijn preeken, hoe hij zich daarin uitliet. Nu trad hij op den dank- en biddag (zie over de uitschrijving daarvan Vaderl. Historie.... ten vervolge van J. Wagenaar, 20^ste dl. blz. 127 vlgd.) in de Martini-kerk te Groningen op, en wat hij toen zei, gaf aanleiding dat hem van overheidswege zijn leerrede werd gevraagd ‘waar in hij gezegd werd te taxatoir te hebben gesproken’ en ‘terwijl hij zich toerustte, tot een nader antwoord en op de beurtlijst stondt, om 's volgenden Zondags op te treeden, kreeg hij de wete van burgemeesteren en raad, dat hij zich bij voorraad, van den predikdienst zou onthouden, tot den tijd, dat de raad nader beslooten sou hebben, over sijn biddagsleerreden.’ Gevolg van een en ander was een heen- en weergeschrijf, een hooren en nog eens hooren, een zich schriftelijk verdedigen van de Blau tegen den raad der stad; verzoekschriften werden ingediend, om den man, die reeds meer dan 30 jaar de gemeente had bediend, als predikant voor haar te mogen behouden; maar 't eene hielp al evenveel als het andere, en het slot van de historie was, dat de raad der stad, den 29^sten Mei

[p. 451]

1788, dit vonnis velde: ‘dat hun Ed. Mogenden, ter maintien van hun wettig gezag, den Heer Theodorus Brunsveld de Blau, den dienst als leeraar in de gemeente te Groningen opzeiden, en alzo het leeraarsampt van dezelve vacant verklaarden, gelijk zij den Heer de Blau; het zelve opzeiden, en het leeraarampt, met deesen vacant verklaarden; wordende voorts gemelde heer T.B. de Blau, verboden in de stad Groningen, en derzelver jurisdictien, den dienst als leeraar waar te neemen.’ Van dit vonnis werd bericht gezonden aan den grooten kerkeraad en de classis van ‘Stadt en Gorecht’, benevens die van het ‘Oldampt en Westerwolde’, als mede den rentmeester van der predikanten goederen en den heer de Blau zelf, wiens verzoek, om de preek, die hij uit 't hoofd had gesproken, maar daarna, dewijl ze door den stadsraad was opgevraagd, had opgeschreven, terug te hebben, werd afgewezen. ‘De raad begreep dit stuk in 's voorziters lessenaar te moeten opsluiten en bewaaren.’ Ook werd hem niet toegestaan, den synodalen last, hem opgedragen, te vervullen, nl. als correspondent van de Groninger synode te gaan naar die van Zuid-Holland. ‘So veel vernederings moest die agtenswaardige man, Groningens oudste leeraar, verduuren van sijne op hem fel gebeetene vijanden, dan hij bleef te midden van dit alles, het voorwerp der hoogagting van alle braaven; hij behield die sijner amptgenooten. Dit stak zijne partij dermate in 't ooge, dat deselve, op alle mogelyke verwydering van de kerk bedagt, hem de zitting in den kerkeraad, classen en synode weigerde’ (zie Vaderl. Historie.... Vervolg op Wagenaar enz. dl. XXII blz. 100-115).

Uitvoerig wordt over deze zaak gesproken door de Blau in zijn geschrift: Groningens oudste predikant, niet kerkelyk, nog regterlyk, maar by politieke resolutie der stadsregeering syn ampt ontsegd. Arnh. 1788.

Terwijl hij in rustige rust leefde, immers preeken was hem verboden evenals het zitting nemen in kerkelijke vergaderingen, zoo was hij toch niet ledig, want van hem zag het licht in 1789: Begeerde schadevergoeding. Leerredenen. Gron. 2 dl. Ook schreef hij een aanbeveling voor het boekje: Avondmaalsvoorbereiding over 1 Kor. X:26, door Samuel Werenfels, in leven theol. prof. te Bazel der Gereformeerde Nederduitsche en Fransche gemeenten in Groningen, alsmede der Doopsgezinden aldaar. Gron. 1793. Verder gaf hij nog uit: Onlangs biddag, en eerlang Nachtmaal, der gemeente van Groningen..... Hier is ingevoegd een brief van M. v. G. aan den Heer N.N. ter nabetrachting van den biddag. Gron. 1793.

Veranderde er veel in 1795, verandering bracht dit jaar ook in de Blau's uiterlijke levensomstandigheden, want hij werd ‘volledig in alle deelen van zijn dienst hersteld’ en de berichtgever, die dit meedeelt, voegt aan zijn woorden toe: ‘so mogten wy in dit heden (d.w.z. den 15^den Maart 1795), den zelven voor de eerste reis op den leerstoel onzer hoofdkerk met een hartverblijdend genoegen wederom aanschouwen, en uit dien so lang voor ons gesloten mond, onder eene talrijke bijeengevloeide schare, door een zeer gepaste en opwekkende leerrede, uit 2 Cor. VI:1, 2 ons hooren toeroepen: ‘Ende wy [als] medearbeidende, bidden [u] dat gij’.... enz. Deze leerrede van de Blau, is almee in druk verschenen (cf. Boekzaal 1705a blz. 558 en 559).

Doch al was de Blau in zijn dienst hersteld, gewoon predikant is hij ondertusschen te Groningen niet meer geweest. Hij kreeg den titel van honorair predikant, doch dewijl hij geen enkel lichamelijk gebrek had en de lust tot den evangeliedienst

[p. 452]

hem immer bijbleef, trad hij vaak in het openbaar voor de gemeente op en ‘Catechiseerde’ hij ook in het openbaar. Den 3^den Nov. 1805 herdacht hij met Hand. VIII:5, zijn vijftigjarige ambtsbediening (Boekzaal 1805b blz. 608). De wensch, bij die gelegenheid geuit: ‘wij verblijden ons en vereenigen ons met zijne dankzegging; maar bidden tevens, dat hij nog lang zoowel kracht als lust behoude tot ons nut’ werd vervuld; want nog bijna 10 jaar bleef hij in het leven gespaard. De Blau stierf den 17^den Januari 1815.

Litteratuur: Dr. S.D. van Veen, Uit de vorige eeuw, blz. 149-187, in een opstel ‘Eene bladzijde uit het boek der kerkelijke twisten’, Id., de Gereform. kerk van Friesland in de jaren 1795-1804, blz. 3, 83 en 133. (We lezen hier dat de Blau den 24^sten Juli 1798 te Utrecht was als afgevaardigde van de Groningsche synode. De vergadering te Utrecht was saamgeroepen naar aanleiding van eene den 12^den Juli 1798 uitgevaardigde publicatie van 't intermediair uitvoerend bewind der Bat. republiek omtrent 't 6 artikel der addit. artikulen tot de acte van staatsregeling betr. de kerkgebouwen en pastoryhuizen der voormaals heerschende kerk); v.d. Aa, ll. dl. II, blz. 604 en 605. De in den tekst van dit artikel opgenomene verwijzingen naar verschillende jaargangen van de Boekzaal.