Westfriesland, Tessel en Wieringen

[p. V]

Voorbericht

De Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, samengesteld en uitgegeven vanwege de Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving, behandelt:

a.	alle bestaande aardwerken en bouwwerken, alsmede onderdelen en overblijfselen daarvan, die ouder zijn dan 1850 en in enig opzicht van belang zijn uit een oogpunt van geschiedenis en kunst;
b.	alle voorwerpen die aan juistgenoemde eisen voldoen en op enige wijze in verband staan met een aard- of bouwwerk als bedoeld onder a.

Voorts worden in het kort vermeld openbare en particuliere verzamelingen op het gebied van geschiedenis en kunst, en wel, wat particuliere verzamelingen betreft, voornamelijk die, welke door hun betrekkingen tot de plaats en omgeving een duurzaam karakter hebben verkregen.

De monumentenbeschrijving heeft ten doel de kunstschat, ons nagelaten door het voorgeslacht, zo getrouw mogelijk in woord en beeld vast te leggen en in wijde kring bekend te maken. Vergelijkende kunsthistorische beschouwingen worden in de beschrijving niet gegeven, uitsluitend het materiaal daartoe. De opgave van literatuur is beperkt tot datgene, wat bij de samenstelling van de tekst met vrucht geraadpleegd is. Onderzoek in archieven behoort in beginsel niet tot de taak van de Monumentenbeschrijving. In het onderhavige geval heeft de auteur echter wel ten behoeve van de samenstelling van de historische inleiding op Medemblik archiefstukken uit het Gemeentearchief aldaar geraadpleegd; aan de speurzin van de archivaris van Hoorn, de heer T.R. Mulder, zijn voorts enige gegevens te danken omtrent gebouwen te Hoorn. De topografische verzameling in het Rijksarchief te Haarlem en van het Westfries Museum te Hoorn bleken vele oude afbeeldingen te bevatten, die echter slechts dan vermeld zijn, wanneer zij van belang zijn voor de vroegere toestand van een monument.

De spelling van de aardrijkskundige namen is in het algemeen ontleend aan de Lijst van Aardrijkskundige namen, die in 1936 door het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap is uitgegeven. De gemeenten zijn evenals hun onderdelen in alfabetische volgorde opgenomen. De monumenten zijn verder als volgt gerangschikt:

Voorhistorische, vroeghistorische en Romeinse oudheden

Verdedigingswerken

Bruggen, sluizen, e.d.

[p. VI]

Wereldlijke openbare gebouwen

Kerkelijke gebouwen

Gebouwen ten behoeve van instellingen van liefdadigheid, onderwijs, wetenschap en kunst

Particuliere gebouwen

Molens

Musea, verzamelingen.

De eigenlijke beschrijving van een monument wordt voor zover nodig voorafgegaan door een overzicht van de voorhanden geschiedkundige gegevens en gevolgd door een bouwgeschiedenis of overzicht van de bouwperioden, gelijk de auteur die aanneemt te mogen reconstrueren aan de hand van de gegevens, die de bronnen en het monument zelf opleveren. Kortheidshalve worden de dateringen aangegeven door een romeins eeuwcijfer, zo nodig aangevuld met A of B ter aanduiding van de eerste of tweede helft van de eeuw of door a, b, c of d om een der vierendelen van de eeuw aan te duiden. De woorden rechts en links zijn gebruikt in subjectieve zin behalve bij heraldische beschrijvingen.

De tekst van dit werk en de registers werden samengesteld door Mejuffrouw H.M. van den Berg, wetenschappelijk ambtenaar bij de afdeling Beschrijving van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die ook aanwijzingen gaf bij het maken van de fotografische opnamen. Het Hoofd van de afdeling Beschrijving, Prof. Dr. M.D. Ozinga gaf bij dit alles leiding en menige raadgeving uit zijn ervaring in deze is aan dit werk ten goede gekomen. De gegevens over de schilderijen zijn gecontroleerd en uitgebreid door de heer B.J.A. Renckens, wetenschappelijk ambtenaar bij het Rijksbureau voor de Kunsthistorische Documentatie te 's-Gravenhage. De gegevens betreffende het zilverwerk werden gecontroleerd en aangevuld door de Voorzitter onzer Commissie, terwijl het lid der Commissie, Prof. Dr. J.G. van Gelder de drukproef doornam. De tekst van de beschrijving van de schans op Tessel is geheel van de hand van het lid der Commissie, Kol. W.H. Schukking, de beschrijving van de versterkingen van Medemblik werd in nauwe samenwerking met Kol. Schukking opgesteld, terwijl deze ook de beschrijvingen van de verdedigingswerken van Hoorn en Enkhuizen nazag.

De bewerkster mocht veel steun ondervinden van speciale kenners van verschillende gebieden. Het gedeelte van de inleiding dat over de vroegste geschiedenis handelt en de gegevens over bodemvondsten alsmede de gegevens verworven bij een opgraving rond en in de kerk te den Burg op Tessel zijn te danken aan de wetenschappelijke medewerkers van de Rijksdienst voor het Oudheidkundige Bodemonderzoek, resp. G.D. van der Heide, thans werkzaam bij de Directie Wieringermeer en de wetenschappelijk ambtenaar J. Halbertsma.

[p. VII]

Prof. Dr. Th. Enklaar te Utrecht werd bereid gevonden de nodige aanwijzingen te geven bij het samenstellen van dat gedeelte der inleiding, dat op de middeleeuwen betrekking heeft. Ook de rijksarchivaris van Noord-Holland, Mr. W.J. Groesbeek liet het niet aan goede wenken ontbreken inzake de gegevens die het Rijksarchief te bieden heeft. Mr. J. Belonje te Alkmaar was zo vriendelijk geruime tijd te wijden aan het doornemen van de drukproeven. Te Hoorn mocht de bewerkster bijzonder veel medewerking ondervinden van de Heer J. Kerkmeyer, aan wie mede de keuze van dit gebied voor een Beschrijving te danken is.

De gegevens betreffende molens werden door Ir. A. ten Bruggencate, archivaris van de Vereniging De Hollandse Molen, verstrekt, terwijl voor de beschrijving van de klokken dankbaar gebruik werd gemaakt van een kaartsysteem door Mejuffrouw B. Bijtelaar tijdens de bezetting samengesteld en thans bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg berustend.

Grafzerken werden in het algemeen niet beschreven daar de gegevens daarover vermeld staan in de Genealogische en Heraldische Gedenkwaardigheden door P.C. Bloys van Treslong Prins en J. Belonje. De beschrijving van orgels bepaalt zich voorts vrijwel uitsluitend tot de kas.

Het overgrote deel der opmetingen is in de jaren 1948-1950 vervaardigd door de heer H. van der Wal, bouwkundig ambtenaar A bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg; de opmetingen van gebouwen op Wieringen, van de kerk van Medemblik, van de Dromedaris, de beide kerken en de Eucheriuskapel, van het detail van Westerstraat 94, en van het Snouck van Loozenhuis te Enkhuizen, evenals van de kerken van Benningbroek en Avenhorn en van de boerderij K 69 te Twisk zijn het werk van de heer W.J. Berghuis, tekenaar B, 1e klasse bij de Dienst. De heer J.J.W. van Oerle, architect te Badhoevedorp vervaardigde in opdracht van de Rijksdienst in 1948 de opmetingen van de overige boerderijen in Westfriesland. In een aantal gevallen werd gebruik gemaakt van reeds voorhanden opmetingen, die ter wille van de nodige eenheid door de heer Van der Wal opnieuw werden getekend. Het betreft opmetingen van de kerken van Hauwert, Hensbroek, Schellinkhout, de Noorderkerk te Hoorn, Sijbekarspel, den Burg en den Hoorn op Tessel en van de panden Binnenluiendijk 3 te Hoorn en Breedstraat 121 te Enkhuizen. Ten aanzien van een aantal gebouwen te Hoorn kon gebruik worden gemaakt van tekeningen, die door wijlen de architect H.J. Cramer te Hoorn en zijn medewerkers voor de inventarisatie van Nederlands Stedenschoon op initiatief van de Directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg waren vervaardigd. Op dergelijke wijze werden door Gemeentewerken van Enkhuizen de monumenten van die stad opgemeten en in tekening gebracht; de heer H.W. van der Voet, bouwkundig ambtenaar bij de Rijksdienst maakte copieën naar deze tekeningen van de Westerpoort, de Waag en het Stadhuis, ten einde deze van de gewenste arcering te voorzien. Een uitzonde-

[p. VIII]

ring werd gemaakt voor de tekeningen van de doorsnede van de kerk van den Burg en van de Hoofdtoren te Hoorn door de architect A.J.M. Mulder, van 1902-1918 Rijksarchitect der monumenten, en voor de tekeningen van de Pankrastoren en de gevel van de kerk te Oosterblokker door de toenmalige gemeentearchitect van Enkhuizen, de heer van der Meulen en uiteraard voor de tekening van de in 1906 afgebroken gevel van het Weeshuis te Enkhuizen, die als zodanig gereproduceerd werden. De opmetingen van de Oosterkerk te Hoorn werd in 1943 fotogrammetrisch verricht door de Meetkundige Dienst van de Rijkswaterstaat te Delft; de definitieve tekeningen zijn vervaardigd door de heer H. van der Wal. De kaarten en stadsplattegronden tenslotte zijn alle van de hand van de heer H.W. van der Voet.

De tekeningen, die bewaard worden in het archief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en voor ernstige onderzoekers steeds te raadplegen zijn, zijn in het algemeen getekend op schaal 1:100, details 1:5 of 1:10; zij zijn bij de reproductie ter wille van de nodige eenheid in de regel 3,5 maal verkleind, zodat de schaal 1:350 bedraagt en 1:17/5 of 1:35 voor de détails. De stadsplattegronden zijn op schaal 1:5000 gereproduceerd zodat ook daar vergelijkingen mogelijk zijn.

Het illustratiemateriaal is samengesteld uit een groot aantal voor dit doel door de fotograaf van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg de heer G.Th. Delemarre in de jaren 1949-1952 opgenomen foto's. De afbeeldingen 4, 29, 97, 105, 142, 152, 164, 182, 184, 230, 231, 239 en 289 zijn vervaardigd naar oudere in de verzameling van de Rijksdienst aanwezige opnamen; de foto's 286 t/m 288 zijn in 1948 vervaardigd door de toenmalige fotograaf van de Dienst, Mr. A. Menalda. Het Lichtbeeldeninstituut te Amsterdam vervaardigde, voor zover het objecten in Hoorn betreft, in opdracht van de Rijksdienst, de opnamen voor de afbeeldingen 7, 8, 34, 45, 113, 129, 137, 144, 150, 151, 153, 155, 156, 161, 162, 163, 172, 175, 177, 184. De nrs. 99, 101, 122, 123, 128, 136, 138, 139, 140, 141, 149, 157, 170, 174, 176, 198, 271 werden door de heer P. Nooteboom te Hoorn opgenomen; de negatieven berusten bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, voorzover het geen objecten uit het Westfries Museum betreft. Van het Rijksbureau voor de Kunsthistorische Documentatie werden de foto's 22, 23, 24, 27, 55, 56, 57, 58, 159, verkregen, terwijl de nrs. 26, 78, 110, 205 naar foto's van het Rijksmuseum werden vervaardigd. Van de serie foto's die tijdens de bezetting voor de Vereniging Oud Enkhuizen door de fotograaf Nico Zomer werd gemaakt zijn afgebeeld de nrs. 37, 50, 76 en 79 t/m 82. Voorts werden de volgende foto's van andere herkomst opgenomen:

10, fototechnische dienst van de luchtvaart; 13 en 28, foto Bedijs Enkhuizen; 83, fotoarchief A.N.W.B.; 59 t/m 62 van de heer W. van Leeuwen te Enkhuizen; 96, K.L.M.; 145, foto van Agtmaal Baarn; 106 en 220, Alg. Rijksarchief, 's-Gravenhage; 218, foto Diepen Ypenburg; 222 en fig. 8, Rijksarchief Haarlem; 223, E.A. Canneman, architect bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

[p. IX]

De autotypiëen zijn over het algemeen in alfabetische volgorde der beschreven gemeenten geplaatst, waarbij er naar gestreefd is een voor het oog bevredigende oplossing te verkrijgen; de afbeeldingen van koper en zilverwerk werden daartoe achteraan bijeengeplaatst.

De druk en uitgave werden verzorgd door het Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf te 's-Gravenhage, aan welks staf en medewerkers een woord van dank toekomt voor de goede samenwerking en het geduld waarmede getracht werd de materie in een typografisch aanvaardbaar beeld te brengen.

Tenslotte wil de Rijkscommissie een woord van bijzondere erkentelijkheid richten tot alle autoriteiten en ambtenaren, Heren geestelijken, besturen en beheerders van instellingen, alsmede particuliere eigenaren van monumenten en verzamelingen, die de auteur en de overige betrokken ambtenaren van de Rijksdienst in staat stelden hun onderzoekingen, opmetingen en fotografische opnamen te verrichten. Hun medewerking is een onmisbare voorwaarde geweest voor het tot stand komen van dit boek.

De Rikscommissie voor de Monumentenbeschrjving,

Mr. J.W. FREDERIKS, Voorzitter.

P.J. VAN DE VELDE, Secretaris.

's-Gravenhage, Maart 1954.