People in between: the Matawai Maroons of Suriname

[p. 526]

Samenvatting

Deze studie is gebaseerd op antropologisch onderzoek bij de Matawai, een Bosneger groep in Suriname. Het veldwerk werd gedurende de periode 1973 en 1974 verricht in een cluster van de vier meest zuidelijke dorpen aan de Saramacca rivier. De Matawai met zijn bevolking van ongeveer 1700 behoort tot de kleinere Bosneger stammen, die zich in het binnenland hebben gevestigd aan de bovenloop van de rivieren. Ongeveer tegelijkertijd met de Saramaka die thans aan de Suriname rivier gevestigd zijn, vluchtten de voorouders van de Matawai van de plantages. De beschikbare gegevens over de Matawai zijn tot nog toe vrij beperkt. Bij ons onderzoek hebben wij een poging gedaan om de intensieve studie van een dorpssamenleving te combineren met het verzamelen van uitgebreide kwantitatieve gegevens betreffende aspekten van sociale organisatie en demografie. Het doel hiervan was inzicht te krijgen in regionale verschillen die zich binnen deze betrekkelijk kleine stam voordoen. In deze samenleving hebben zich in de loop van de tijd zulke belangrijke veranderings processen voorgedaan in demografisch en religieus opzicht, dat het ons zinvol leek om deze als voornaamste themas van onze studie te beschouwen.

Tijdens het veldwerk bleek ons al spoedig dat Matawai begrippen en categorieën een belangrijk uitgangspunt kunnen bieden voor een analyse. Dit geldt niet alleen voor bepaalde religieuze begrippen waarachter vaak uitgebreide theorieën over verbanden in de sociale structuur schuilgaan, maar ook voor matrilineale verwantschaps groepen die in deze samenleving samen kunnen vallen met locale groepen. Op grond van uitgebreide genealogische gegevens die werden verzameld voor de verwantschaps

[p. 527]

groepen in het Matawai gebied, die enkele duizenden mensen omvatte, was het mogelijk gedetailleerde vestigingsgeschiedenissen samen te stellen. De bevolkingslijsten, huwelijksgeschiedenissen, en census gegevens bij zowel mannen als vrouwen, migranten als niet-migranten, waren van onschatbare waarde voor onze demografische analysen en migratie studie. De voordelen die deze methode heeft voor toepassing in een betrekkelijk kleine samenleving, waar men als onderzoeker zelf alle gegevens verzamelt en een sluitend systeeem bereikt door de vele interne controles (zoals aanvullende gegevens uit kerkregisters), weegt dan ook op tegen het nadeel als het geduld en de lange tijd die voor dit soort onderzoek nodig is.

In deze studie worden een aantal aspecten van sociale organisatie behandeld. Met name wordt aandacht besteed aan huwelijk en echtscheiding, matrilineale verwantschap, huishoudens en het systeem van pleegouderschap. Aangetoond wordt dat mede door de grote verschillen in migratie traditie variatie in vrijwel alle aspecten van sociale organisatie is waar te nemen. Een van de opvallende conclusies is dat matrilinealiteit een overheersende rol blijft spelen met name in het bovenstrooms gebied. Dit ondanks een aantal ontwikkelingen die een bedreiging voor het systeem vormen, zoals de invloed van de kerk die verschillende aspecten van deze organisatie heeft trachten te bestrijden en de toenemende economische differentiatie als gevolg van het meer individualiserende karakter van het huidige systeem van permanente en tijdelijke loonarbeid. In de vestigingspatronen van echtparen hebben zich een aantal opmerkelijke verschuivingen voorgedaan. Ongeveer 50 jaar geleden, toen polygyne huwelijken nog gesloten werden, bleken echtparen meer af te wisselen tussen de dorpen van hun matrilineages, waar zij of tesamen of apart hun tijd doorbrachten; thans echter wordt de meeste van de gezamenlijke tijd doorgebracht in het dorp van de vrouw. Wat dit betreft hebben de Matawai enerzijds en Djuka en Saramaka anderszijds een tegenovergestelde ontwikkeling doorgemaakt. De positie van de lineage van de vrouw is er in feite in het bovenstrooms gebied sterker op geworden, mede dankzij het feit dat onder de druk van het Christendom polygynie werd afgeschaft en de huwelijks stabiliteit toenam. Thans is de lineage is staat om de eis te stellen dat de vrouw bij een huwelijk met een migrant in haar eigen dorp gevestigd blijft. Maar ook

[p. 528]

hierin komt een kentering naarmate migranten langer in de stad verblijven en meer permanent werk vinden, zoals onze gegevens uit het benedenstrooms gebied laten zien.

Het belang van matrilineale verwantschap blijkt onder andere ook uit het feit dat de meeste kinderen die door anderen dan de moeder worden opgevoed (40% van alle kinderen), in hun eigen dorp worden uitbesteed en dat de weinigen die in andere dorpen zijn opgevoed terugkeren naar het dorp van hun lineage bij het bereiken van de volwassenheid. Kinderen worden om verschillende redenen door anderen opgevoed, zowel de huwelijksstatus van de moeder, de pariteit van het kind, de positie van degene aan wie het kind wordt gegeven, alsmede de verwantschapsrelatie tussen moeder en pleegmoeder spelen daarbij een rol. Tracering van de gevallen naar het tijdstip waarop de transactie plaats vond geeft ons toch wel enkele aanwijzingen. Het blijkt dat voor het merendeel van de kinderen van gescheiden ouders die door anderen worden opgevoed, de transactie heeft plaatsgevonden toen de ouders nog samenleefden. Het zijn vooral kinderloze vrouwen (zij die geen kinderen hebben grekregen, of wier kinderen volwassen zijn), die de verantwoordelijkheid over kinderen van anderen krijgen. Aangetoond wordt dat door dit systeem het aantal jaren waarin een vrouw kinderen verzorgt aanzienlijk wordt verlengd, zonder dat dit de tijdperiode voor de moeder zelf vermindert.

De Afro-Amerikaanse religies in Suriname zoals die door de Creolen en de verschillende Bosnegergroepen worden beleden vertonen sterke overeenkomsten. De mate waarin zij door het Christendom zijn beïnvloed is betrekkelijk variabel. De Matawai zijn het sterkst door het Christendom beïnvloed. Zij kwamen met deze religie in contact via de Matawai profeet Johannes King die in zijn visioenen werd aangespoord tot het Christendom over te gaan, en aansluiting zocht bij de Evangelische Broedergemeente. King (1830-1898) heeft grote invloed gehad op de kerstening van de Matawai en trachtte tevens andere stammen voor deze religie te winnen. Mede door zijn optreden en dat van zijn volgelingen waren aan het begin van deze eeuw bijna alle Matawai gedoopt en ontwikkelden de kerkgenootschappen die zich in hun dorpen vestigden zich tot bloeiende gemeenten. De ontwikkeling van het Christendom geschiedde in een aantal fasen waarbij het brandpunt zich in de loop van de tijd verplaatste van het benedenstroomse naar het bovenstroomse gebied. De

[p. 529]

traditionale Afro-Amerikaanse religie heeft zich ondanks alle tegenstand van de zending opmerkelijk goed weten te handhaven. Het resultaat is dat beide religies betrekkelijk onafhankelijk van elkaar functioneren. Toch is er een spanningveld en bestaan er conflicten tussen de beide religies. In de loop van de tijd zijn er een aantal mechanismen ontwikkeld die het naast elkaar bestaan van twee religieuze systemen hebben mogelijk gemaakt. Deze zijn er veelal op gericht openlijke conflicten te vermijden.

Een opvallende uitkomst van de analyse van reproductieve geschiedenissen van vrouwen die de leeftijd van 45 zijn gepasseerd, is dat 50% van alle vrouwen die de leeftijd van 29 hebben bereikt niet meer aan de reproductie deelnemen. Dit hoge percentage is des te opmerkelijker omdat in deze samenleving anti-conceptionele middelen niet worden toegepast. Zowel uit gegevens van cohorten als uit recente geboorten blijkt dat het geboorteniveau van de Matawai betrekkelijk laag ligt, met waarden van de cumulatieve vruchtbaarheid die schommelen rond de 4 geboorten per vrouw aan het einde van de reproductieve periode. Ondanks het lage geboorte niveau is er een duidelijke groei van de bevolking te constateren. In het afgelopen decennium kan deze groei voor een groot deel worden toegeschreven aan de daling van kindersterfte. Een tweede factor die genoemd moet worden is de betrekkelijke hoge levensverwachting na het bereiken van het vijfde levensjaar. Uit genealogische gegevens kan met enige zekerheid worden afgeleid dat geboortecijfers rond de eeuwwisseling een hoger niveau bereikten dan dat van de huidige bevolking. De daling van de vruchtbaarheid kan voor een deel worden toegeschreven aan de invloed van venerische factoren.

Het patroon van seizoens variatie in geboorten laat een verband zien tussen mannelijke afwezigheid ten gevolge van seizoensmigratie en het geringe aantal concepties tijdens die periode. Echter de verwachting dat na de terugkomst van de mannen een duidelijke stijging van het aantal concepties zal plaatsvinden, is niet in overeenstemming met onze waarnemingen. Het conceptie niveau blijft laag voor een periode van enkele maanden volgend op de terugkeer van mannen naar de dorpen. Vergelijking van het seizoenspatroon van vrouwen die een betrekkelijk hoge vruchtbaarheid vertonen en dat van vrouwen met een lagere vruchtbaarheid, vertoont een opmerkelijk verschil juist in de periode van drie

[p. 530]

maanden na terugkomst van de mannen. Omdat het arbeidspatroon voor het gebied en de periode waarop deze gegevens betrekking hebben vrij uniform was, moet de oorzaak gezocht worden in biologische factoren. De meest evidente biologische factor die varieert naar seizoen is voeding. De voorziening van vooral eiwitrijk voedsel gedurende de afwezigheid van mannen is gedaald tot een minimum. Een periode van herstel van enkele maanden zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat mannen aanzienlijk meer kinderen verwekken voordat ze naar de kust vertrekken dan in de periode na hun terugkeer. De verklaring sluit aan bij recent onderzoek naar de rol van voeding in fertiliteit

Een recente ontwikkeling in de Matawai samenleving is migratie die een ware exodus naar de kust heeft veroorzaakt. Economische factoren hebben er in belangrijke mate toe bijgedragen dat mannen naar het kustgebied gingen. Regeringsdiensten ten behoeve van werkzaamheden in het binnenland trokken veel Bosnegers aan. Bovendien was er een sterke teruggang in de houtkap en balata verzameling in het tribale grbied. De snelheid van de migratie wordt gereflecteerd in de bevolkings pyramiden van de migranten en van de tribale bevolking. De invloed van de ongelijke leeftijds- en sexe verdeling is vooral duidelijk op het huwelijkssysteem. In toenemende mate worden partners van andere Bosneger groepen betrokken; huwelijken met leden van groeperingen die vanouds de kust bevolkten zijn beperkt van betekenis gebleven. Dit wijst erop dat er eerder een neiging bestaat tot de vorming van een ethnische groep die het Bosneger-zijn benadrukt dan van een incorporatie in de Creoolse of Surinaamse samenleving. De Matawai identiteit wordt nog sterk benadrukt hetgeen blijkt uit de grote betrokkenheid van Matawai afkomstig van alle dorpen bij ceremoniële gelegenheden binnen de migranten gemeenschap.

Migratie heeft een aanzet gegeven tot processen van incorporatie van de tribale samenleving in de Surinaamse samenleving. De intensivering van contacten geldt niet alleen voor de migranten gemeenschap, maar ook voor de Matawai die hun voornaamste residentie in het tribale gebied hebben behousen. Dit laatste punt kwam onder meer tot uiting bij de plannen van de vorige Surinaamse regering ontwikkelingskernen in het binnenland te vestigen die ten doel zouden hebben de Bosnegers op enkele locaties te concentreren en werkgelegenheid in de landbouw te scheppen.