Anna Blaman

[p. 12]

Inleiding

Onlangs wilde iemand van mij weten hoe het toch kwam, dat het werk van Anna Blaman, geschreven met zulk een warmte en overtuiging, geheel afgestemd op levensaanvaarding, niettemin op het hoofdthema is gebouwd van de menselijke eenzaamheid. Lag daar niet een tegenstrijdigheid in? Afkerig van een vlot antwoord in de trant van biografisch improviseren, maakte ik er mij met wat vage opmerkingen van af; toch moest ik er achteraf erkennen, dat de vraag wel degelijk zin had gehad, in zover er een paradox mee werd aangeroerd, die iets zeer wezenlijks behelst van wat Anna Blaman tot schrijven moet hebben gedreven.

Niets immers geeft een betere omschijving van de bestaansvoorwaarden van haar personages dan een eenzaamheid, die op verrassende wijze haar eigen tegendeel blijkt te zijn. Niet zozeer nog door de drang om een als ondraaglijk ervaren toestand desnoods geforceerd te doorbreken, - iets dat vaak genoeg in haar boeken geschiedt, - doch veeleer omdat eenzaamheid geen tastbare vorm aanneemt anders dan in innig contact met de medemens. Ik ben bijna éen met deze geliefde, of deze vriend, en doordat ik er zo dicht bij ben, zie ik eerst recht wat mij van het bereiken gescheiden houdt. De mens zonder bindingen, voor zover hij bestaat, weet misschien theoretisch, dat hij eenzaam is, maar hij wordt het zich niet bewust in concrete beproevingen. Hij is eenzaam, maar niet verlaten, en heeft er verder geen last van.

Deze oneenzame eenzaamheid, waarin Anna Blaman een persoonlijke variant beleefde op een algemeen menselijk grondconflict, heeft literair zeer verschillende vormen aangenomen, waarbij zich globaal een ontwikkeling laat opmerken van de overweldigende erotische passie, volstrekte eenwording belovend aan de onervarene, naar het rustiger verlangen naar wederzijds begrip, dat dan uiteraard onder diezelfde paradoxale wet komt te vallen van wel en niet, van slagen en mislukken op een en hetzelfde moment.

In de roman Eenzaam avontuur eenzaamheid genoeg; maar we kunnen dit ook anders beschouwen, want bij nader inzien zijn de handelende personen zo weinig eenzaam als het begrip avontuur met al zijn implicaties en bijbetekenissen maar te raden geeft. Lijden mag hier het individu onder zijn alleen-zijn, in ontgoocheling, waanzin, op zijn best berustend in menselijke beperktheid, de lezer vergaat het veeleer zo, dat hij na afloop de impressie behoudt van een overvolle ruimte, waarin de mensen borst aan borst elkaar door koortsachtig hijgen van hun bestaan en niet te korten rechten op geluk trachten te overtuigen. Krijgt de hoofdfiguur het te kwaad, fluks schept hij zich een literair alter ego, niet als schrandere en originele vondst, waarin wij wel willen geloven, - de in de bres springende detective-story is veeleer de gekunsteldheid zelf, - maar als een dynamisch gegeven in zijn bestaan, dat er altijd al geweest schijnt te zijn en op literaire deugden geen aanspraak maakt.

De belangstelling voor de zonderlinge medeminnaar (niet zonder humor in al zijn vulgariteit neergezet, tot in de achternaam Peps toe, en ook helemaal niet zo'n weerzinwekkend individu als verontruste critici niet eens nader meenden te hoeven onderzoeken) ligt in ditzelfde vlak van vertrouwelijkheid tegen wil en dank, in die eigenaardige symbiose van schrijfster, hoofdpersoon en een soort ondeugende huisslaaf, die het vuile werk op mag knappen. Wiens geestelijk evenwicht bedreigd wordt door een gebrek of leemte in zichzelf, in dit geval in zijn liefdeleven, dat al te ideëel, al te weinig Pepsachtig kleinburgerlijk genotziek, hem de lagen legt, die hij aan de sfinxachtige onverantwoordelijkheid der geliefde wijt, is vaak al aan de zelfbevrijding toe, zodra

[p. 13]

hij de levende projectie ervan voor ogen heeft, half plaatsvervanger half zondebok, die hij verachten kan, tolereren, en vervolgens vergeven en vergeten.

Zulk een wedergeboorte beheerst het slot van haar meeste romans, en doet misschien wel eens denken aan een opgelucht weglopen uit het boek, doch is in werkelijkheid de vrucht van een volledige levenservaring, een veelzijdig en door de schrijfster intelligent geleid bespelen van de klaviatuur der menselijke betrekkingen. Alleen in het debuut Vrouw en vriend wordt genoegen genomen met een zakelijk afbakenen van de wederkerige posities der eenzamen, wier noodlot juist door die wederkerigheid gerelativeerd wordt en verzacht.

In de novelle Engelen en demonen (uit de bundel Ram Horna) is misschien wel het onnavolgbaarst en met de geringst denkbare nadruk deze grondsituatie aangeduid. Het is de situatie van twee vrouwen tegenover elkaar, die tegelijk alles van elkaar begrijpen en helemaal niets, in een raadselachtige psychische halfschemer, die zwanger gaat van alle misverstanden en alle intuïties. Wat weten deze vrouwen, de kieskeurige, doch nauwelijks hypocriete deugdzaamheidsengel en de betere bordeelwaardin, van elkaar? Wat is pose bij deze vluchtige eindafrekening, wat de beleefde schijn van begrip, het sociale spel, en waarin zijn zij elkaar nadergekomen? Dat alles speelt mee, en niemand kan het zeggen.

Daar waar een door het toeval bijeengebrachte groep zich onvoorbereid tegenover de laatste eenzaamheid geplaatst ziet, zoals bij de scheepsramp in de kleinere roman De kruisvaarder, worden andere middelen aangewend ter neutralisering van het grote euvel. Elkaar kunnen de mensen niet meer helpen, en vergoeding wordt gezocht in de ‘blik van God’ - ook niet meer dan dat, want een handelende en almachtige, feitelijk ingrijpende God zou in een oogwenk de eenzaamheid opheffen, terwijl het er alleen om gaat de eenzaamheid haar paradoxaal karakter te waarborgen. Deze fragmentarische God is gemakkelijk te herkennen als een constructie.

Dit is iets waar Anna Blaman nooit tegenop heeft gezien; maar het moet gezegd worden, dat zij deze vrijmoedige idee zo meesterlijk in het vlees en bloed van het verhaal heeft doen overgaan, dat niemand van een bedenksel zou willen spreken.

Zonder enig waardeverschil te willen suggereren kan ik niet nalaten erop te wijzen, dat de overgang van het zakelijk verzwijgen (zoals in Vrouw en vriend) naar een noemen en beschrijven dat niemand in twijfel laat, gepaard gaat met een toenemende dialectiek, die zich in de gesprekken in Op leven en dood en het niet geheel voltooide De verliezers openbaart als een onvermoeid raisonneren over het ontoereikende en vergeefse in de menselijke existentie. Dat dit conversatie-element, of deze innerlijke monoloog, zich nergens in abstracties verliest en steeds rekening houdt met de werkelijke situatie op een bepaald moment, mag evenzeer worden toegeschreven aan Anna Blamans gezonde benadering van het romanprobleem als aan haar subtiele en geschakeerde mensenkennis, die het ‘gewone’ in de mens nooit over het hoofd ziet; en daarom is het geheel aan onze persoonlijke voorkeur overgelaten wat wij het hoogst wensen te stellen: dit expliciet getuigen rechtstreeks uit het hart of de beeldende descriptie, waaraan Vrouw en vriend zulke onvergetelijke gestalten te danken heeft.

In de kunstenares was een idealiste verborgen, - en omgekeerd, - en een der elementen van Anna Blamans grootheid is dat zij met de haar eigen ruimdenkendheid aan beiden het woord heeft gelaten.