Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelse beroerte

Regelnummers proza verbergen

[p. 17]

Thomas Asselijn
Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelse beroerte

Anjello, door de damp van Staatzugt aangedreven,

En door de drift des volks, gesteegen in den top

Van hoogheijdt, moordt, en brandt, en werpt zich zelven op

Tot Hooft des Ryks, en werdt gelijk een Vorst verheeven.

Heerst met geweldt, en recht een School van gruwlen an;

Tot dat hij holdt, en sterft op 't laatst als een tijran.

[p. 19]

Myn heer Joan van Vlooswyk,¹ heer van Maare, en sekretaris der Stadt Amsterdam.

MYN HEER,

1Veele zijnder, die getracht hebben door heymelijke samen-span-2ning en inwendige beroerten⁺, te bereyken de hoogheyt der regee-3ringe; andre door openbaar geweldt en macht van waapenen. Lu-4cius Catalina en Cajus Manlius² namen de waapenen aan tegens de 5 heerschappy met een glimp⁺ om hun vaderlandt ('t welk gedrukt 6 wierdt door de Cicerose regeeringe) te zuyveren, en 't volk van 7 d'onverdraaghlijke tyrannie, en 't vertreeden hunner voorrechten, 8 te bevrijden. En Iulius Cezar³ verkreegh door list, en gunst des 9 volks het Opper-Priesterschap, en wist⁺ zich zoo in te wikkelen in 't 10 herte der gemeente, dat hy door zijn kuypery bequam, en voor 11 geduurigh bezat het Hoogh-Gezach-Hebberschap, door welken 12 wegh hy zich zach opgeklommen tot de hooghste Regeering, en 13 wist het zelve alzoo te bekrachtigen, dat hy 't erf-vast maakten aan 14 zijn bloet⁺ met⁺ Octavius, zijn zusters zoon, tot navolger des Rijks te

1 Joan van Vlooswyk: Joan van Vlooswijck (1641-1681) was een zoon van de Amsterdamse burgemeester Cornelis van Vlooswijck. In 1666 werd Joan voor het eerst secretaris van Amsterdam en hij bleef dat onafgebroken tot 1677. Stadssecretarissen (Amsterdam had er in de jaren zestig van de zeventiende eeuw vermoedelijk twaalf) waren meestal jong en gelieerd aan leden van de magistraat.

+ inwendige beroerten: interne oproeren

2 Licius Catalina en Cajus Manlius: Lucius Catilina was lid van de Romeinse volkspartij en zette in 63 v. Chr., na zijn zoveelste nederlaag voor de verkiezingen van het consulaat, een uitgebreide samenzwering op touw met als doel de macht van de senaatspartij te vernietigen. Hij verzekerde zich daarbij van de steun van o.a. Gaius Manlius, een legeraanvoerder. Cicero wist Catilina's plannen echter te verijdelen door de senaat in zijn beroemde Catilinarische redevoeringen tegen Catilina in te nemen. In januari 62 werden de legers van de inmiddels uit Rome weggevluchte Catilina en Manlius in het nauw gedreven en tot de laatste man gedood. Asselijn oordeelt ongunstig over zowel Catilina en Manlius als Cicero, door wiens regering het ‘vaderlandt [...] gedrukt wierdt’ (regel 5).

+ glimp: voorwendsel

3 Iulius Cezar: Julius Caesar begon zijn carrière in 63 v. Chr. als pontifex maximus (door Asselijn aangeduid als ‘het Opper-priesterschap’, regel 9). Bijna twintig jaar later - inmiddels had hij zich tot alleenheerser laten uitroepen - stierf hij op gewelddadige wijze door de aanslag van Brutus en Cassius. Typerend voor Asselijns ambivalente opinie over opstanden is dat hij én van Caesar èn van diens moordenaars, die slechts zogenaamd (‘onder schijn’) om de vrijheid te herstellen opereerden (regel 19), een negatief beeld oproept. Zie de Inleiding p. 7-9).

+ en wist [...] Hoogh-Gezach-Hebberschap: en wist op die manier met zijn geïntrigeer het hart van de bevolking te winnen en bezat levenslang het opperbevelhebberschap

+ bloet: familie

+ met: door

[p. 20]

15 stellen. Doch wat einde hebben deze gehadt? Manlius en de zijne 16 wierden verslaagen, Catalinaas hooft wiert in triomph naar Romen 17 gevoert en Cezar, (wijl⁺ hy beezigh was den topsteen zijner groot-18heydt te leggen) wierdt van Brutus en Cassius (onder schijn om de 19 Republijk te herstellen in zijn oude vryheyt) op 't Kapitolium in 20 den Raadt vermoordt. Zoo dat wy meenighmaals gezien hebben 21 die gene, welke door de damp van Staatzucht⁺ bedwelmdt en tot de 22 opperste hoogheyt zijn gesteegen, dat de zelve weêr plotseling zijn 23 komen neder te storten in hun eygen bederf. Wy gaan dan noch 24 ontallijke voorbeelden voorby, en komen tot het gene ons eygen 25 Vaderlandt gedrukt heeft.

26Toen Alba onzen geesel (aldus noemt hem den Drost Hooft⁴) de 27 Neederlanden bestont te prangen met het invoeren van den thien-28den penning⁵, scheen den gantschen Staat gedreyght te werden met 29 een eeuwighduurige slaverny, alzoo hy tegens alle Rechten, en zon-30der bewilliging der Algemeene Staaten (alleen maar met dien tijtel⁺, 31 dat zulks 't gemeene best⁺ vereyste) d'ingezeetenen des lants, zooda-32nigh heeft, gedrukt, dat door 't afparssen der selve, een geduurige 33 verwoesting en 't afval der Landen⁶ is gevolght. Min haatelijk had 34 het geweest indien hy door die middelen hadt getracht des Landts 35 Gerechtigheyt, Hantvesten en Privilegien, te beschermen. Hoe is 36 hy omgekomen? Filippus de Tweede, Koning van Spanjen, zijn 37 meester, in wiens name hy zulks hadde verricht, stierf in 't zelfde 38 Rijk, aan een afschouwelijke ziekte, en Alba in dienst tegens de 39 Portugeezen, overleedt aldaar bynaa aan een gelijke quaal.

40Nu komen wy tot dezen Anjello, dien grooten muytmaaker⁺, waar 41 voor alle nakomelingen zullen verzet staan⁺ wanneer hun door ge-42tuygenis der Historien voor zal komen hoe dezelve, als zijnde een 43 der geringste, en verachtste uyt de gemeente, tot zodanige hoog-44heyt is gesteegen dat het bestier en bewindt van zoo een vermaarde 45 en volkrijke Stadt alleen bestondt onder zijn gezach; op wiens wenk 46 meer dan tweemaal hondert duyzent mannen vaardig stonden om 47 te volgen zijn bevel, en end'lijk door de onmaatigheyt zijner tyran-48nye en 't onderbrengen der vermaardste huyzen en geslagten des 49 Rijks, is komen te vervallen in een raazende dolligheyt, waar door

+ wijl: terwijl

+ Staatzucht: heerszucht

4 den Drost Hooft: de dichter en geschiedschrijver P.C. Hooft, die drost van Muiden was.

5 Toen Alba [...] penning: in 1571 wilde de hertog van Alva de 10de penning laten innen (10% van de waarde van elke handelstransactie in roerende goederen), wat door hevige protesten werd belet. De 10de penning vormde een onderdeel van de belastingenplannen die Alva twee jaar eerder aan de Staten-Generaal had voorgelegd met de bedoeling de sterk variërende en tijdelijke belastingen te vervangen door een systeem van overal gelijke en vaste belastingen.

+ met dien tijtel: onder het mom

+ 't gemeene best: het gemeenschappelijke belang

6 't afval der Landen: in 1581 besloten de Staten-Generaal der opstandige Nederlandse gewesten (‘Landen’) om Philips II van de heerschappij vervallen te verklaren op grond van zijn tirannieke bewind.

+ muytmaaker: muiter, oproerling

+ waar voor [...] verzet staan: waarvan alle mensen van later tijd versteld zullen staan

[p. 21]

50 hy (als zijnde van geen stof opgeleyt om te heerschen⁺) in 't midden 51 van zijn woeden, veragtelijk als een hondt is doorschooten.

52Dat wy, Achtbaare Heere, dit ten Tooneele hebben gevoerdt en 53 is niet om de gemoederen des volks te verrukken⁺ tot zoodanige 54 driften als wy U.E.A. alhier vertoonen, maar in teegendeel om de 55 zelve veel vaster noch te doen ankeren in het herte van deze hoogh-56loffelijke Regeringe. Waar werdt het Gemeene best beeter gevor-57dert? Het recht der volkeren nauwer gehandthaaft? En 's Lants ge-58regtigheden en privilegien sterker bekraghtigt als hier? Hier zeggen 59 wy. Welke raadtbestieringe andre Nagebuuren en Bontgenooten 60 tot een voorbeelt strekken van regeeren. Zien wy op de grootheyt 61 van onzen Staat: wat is die? Geen spanbreet te gelijken by⁺ andre 62 Vorstendommen. Wat maakt haar dan berugt⁺? Haar maght. En 63 waar uyt onstaat haare macht? Uyt d'ordentlijke schikkinge, in 't 64 heffen der gemeene middelen. Hoe werden die besteet? Niet op dat 65 zich ieder hier door zou verrijken (gelijk wy⁺ in ons Treurspel 66 U.E.A. vertoonen, welke door een geregte wraak, over het uytput-67ten der arme Gemeente, zijn omgekomen), maar tot voorstant en 68 bevordringe der gemeene zaaken en tot schrik⁷ van die gene welken 69 den geterghden Leeuw mogten komen te ringelooren, die onlangs 70 noch door 't schudden zijner maanen het gantsche Christendom 71 heeft doen daavren en een der grootste Princen van Euroope (die 72 gewoon zijnde in zijn triomf te voeren den tijtel van Koning der 73 baaren) door zijn moedigheyt heeft doen nederleggen voor de zee-74tel van dezen Staat den gaffel⁺ der zee⁸. En dat op dien tijdt, als de 75 waapenen door bestieringe des Alderhoogsten zoo wierden gezee-76gent dat wy gezien hebben tot een eeuwigh gedenkteeken onse 77 Scheepsmacht zich ankeren in 't ingewandt zijns Rijks, waar door 78 op dien tijt dry Koninghrijken al teffens scheenen te siddren en te 79 beeven, en endelijk zoo verre wierdt gebragt dat deselve aan de 80 snoeren van uwe bontgenootschap wierden gehegt. Tot zulken en 81 diergelijke uytbreydinge der paalen van dese vermaarde Republijk

+ als zijnde [...] heerschen: omdat hij niet tot het slag der heersers behoorde

+ te verrukken: mee te slepen; U.E.A.: u (uwe edelachtbaarheid)

+ geen spanbreet te gelijken by: qua omvang absoluut niet vergelijkbaar met

+ berugt: beroemd

+ gelijk wy: zoals de mensen die wij ...

7 en tot schrik [...] gehegt: Asselijn memoreert hier de nederlaag die Karel II van Engeland (‘een der grootste Princen van Europa’) tijdens de tweede zeeoorlog (1665-'67) tegen de Republiek (‘de geterghde Leeuw’) had moeten incasseren toen De Ruyter in juni 1667 onverwacht de Theems op voer en een groot deel van de Engelse vloot bij Chatham wist te vernietigen. Deze opzienbarende zegetocht brengt Asselijn in verband met de zgn. Triple Alliantie, het Drievoudige Verbond tussen Engeland, Zweden en de Republiek, dat in januari 1668 was gesloten. Dit werd in de Nederlanden gevierd als een grote diplomatieke overwinning van de Staten, niet alleen op Engeland, maar ook op de Franse koning Lodewijk XIV, die door het Verbond gedwongen werd zijn plan tot verovering van de Zuidelijke Nederlanden op te geven.

+ gaffel: vork

8 gaffel der zee: de ‘gaffel der zee’ verwijst naar de vork af drietand van zeegod Neptunus. Hier staat gaffel voor de heerschappij over de werelzeeën. Karel II van Engeland, die volgens Asselijn ‘den tijtel van Koning der baaren’ voerde, had die heerschappij moeten afstaan aan de Republiek (‘heeft doen nederleggen, voor den zeetel van dezen Staat, den gaffel der zee’).

[p. 22]

82 werdende schatten aangeleyt⁺, als ook om de vryheyt, zoo dierbaar 83 een kleinoodt, te behoeden; niet alleen⁺ voor indragt van uytheemse 84 magten, maar inwendigh voor die gene welke de zelve door listen 85 zoeken te belaagen, als zijnde een soort van menschen verbastert 86 van reeden, veraart van de natuur en de liefde tot hun vaderlandt, 87 ingenomen met⁺ een zught tot die gene van welken de Vryheyt en 88 den Staat ten uytersten is gedreygt geweest, daar U.E. beroemde 89 Voorouderen zoo voor hebben gestreeden en geleeden, welken 90 allen van oprecht Hollandts bloedt zijn opgeleyt en geen slavernye 91 en konnen gedoogen.

92Ontfangt dan, achtbare Heere, dezen Anjello⁺ niet naar den aardt 93 als quaatwillige die zoude konnen duyden, maar naar onze goede 94 meening⁺. Ik offer hem⁺ U.E.A. dan gants armelijk en veragt, doch 95 in een vry kleet van geen Spanjaardt noch Fransman ontleent⁺, noch 96 omswachtelt met Poëetsche droomen, maar alleen naar de waar-97heyt der zaaken. Wy hebben hier door een spoor trachten te 98 maaken voor onze kunst-genooten, want willen wy dat onze vaar-99zen geroemdt zullen werden en onze Schouwburgh doorlugtigh 100 werdt, laat ons dan niet sweeten om door 't overzetten van uyt-101heemse Tooneelspeelen beroemdt te werden. Schoon gy haar van 102 veel gebreeken zuyvert of de zelve zoekt te polijsten met cieraat van 103 woorden, ghy en kunt u dezelve doch niet toe eygenen. Wat blokt 104 ghy dan? De Schilderkunst gebiedt den genen die zich in de zelfde 105 kunst wil oeffenen, gedurigh het leven⁺ te volgen. Door copieeren 106 en kunt gy niet opklimmen om vermaardt te werden, alzoo het 107 zelve⁺ zoo veel herssens noch begrijp⁺ niet van nooden heeft. Laat ons 108 dan tragten eygen vindinge voort te brengen en toegang neemen 109 tot de Historien en op alle voorvallen onze bedenkingen laaten 110 gaan. Wat zoude ons verhindren dat wy niet zoo wel als de Spaanse, 111 Franse en Engelse zoude konnen voortbrengen zoodanige gedach-112ten⁺ gelijk ons dagelijks van haar op onze Schouburgh werden ver-113toont? Wy zijn hier dan in voorgegaan, wie my volgt, kan mijn 114 gebreeken mijden en verbeteren het gene 't welk⁺ volgens de ge-115meene keur noch mach deurgaan. Wy hebben dit hier in gevoert⁺ 116 op dat mijn Heer mach zien onze liefde die wy hebben tot de Poëzy 117 en dat wy gaaren zaagen in andre zoodanige driften gelijk wy wens-118ten dat wy konden bereyken, 't geen strekken mogt tot opbouwing 119 van zoo een doorlugtigh werk, niet twijfelende oft het zoude 120 U.E.A., die een voesterheer⁺ zijt der zelfder kunste, ten hoogsten 121 gevallen. Wy endigen dan, mijn Heer, met de hope dat U.E.A.

+ aangeleyt: besteed

+ niet alleen [...] belaagen: niet alleen tegen inbreuk van uitheemse machten, maar intern tegen degenen die de Republiek met listen proberen te belagen

+ ingenomen met [...] geweest: overmeesterd door genegenheid voor degenen door wie de vrijheid en de staat tot het uiterste bedreigd zijn geweest (ook dit is een bepaling bij de ‘soort van menschen’)

+ dezen Anjello: dit toneelstuk over Anjello

+ meening: bedoeling

+ hem: ‘dezen Anjello’

+ van geen Spanjaardt, noch Fransman ontleend: aan Spaanse noch Franse toneelschrijvers ontleend (dus een origineel toneelstuk)

+ het leven: de natuur, de werkelijkheid

+ het zelve: nl. het kopiëren;

+ begrijp: begripsvermogen

+ gedachten: geestesprodukten

+ 't welk [...] deurgaan: wat er volgens de gangbare mening toch mee door kan

+ in gevoert: ter sprake gebracht

+ voesterheer: beschermer, beschermheer

[p. 23]

122 onze geringe vaarzen zal aanneemen, niet naar de waarde des stijls, 123 maar naar den aart van dien die altoos is en zal blijven,

Myn heer,

U.E.A.

Amsterdam den 20 van Sprokkelmaant⁺.

alderootmoedighsten dienaar

T. Asselijn.

+ Sprokkelmaant: februari